Njemóžne njeje, zo sadźeš njeběrk.

Njewušny kostrjanc - tón tla

do žitnišća njezesadźeš!

Njeje drje so sam wusył?

Njerodźiš njerodź.

Njerad maš njerjad.

Njetrěbny skutk je ći njeskutk.

Maš wačok a što w nim?

Što da to hódneho njenjeseš?

Hladaš, zo přemało do wačoka njehrabaš.

Jejdyrko něša! Što drje tu hinašeho nimaš

hač kostrjanc a pór!

Sy njemějak hdyž maš njeměru nad měru.

   RÓŽA DOMAŠCYNA

Junij lěta 2022. Pśed žednymi mjasecami jo se wójna zachopiła, pózdatnje daloko pšec. Stare duby, tak se zda, to zacuwaju, až dotudy na kjarchob w Normandiji. A w gałuzach wjasele tśikocu ptaški w słyńcnem, swětłem kjarchobowem měrje a tak śišynu pózlažka pśeterguju.

Stare duby. Wóni južo dwójcy tak dłujko stoje, ako zakopane wójaki how wótpócywaju. Stoiski wutraju toś ten wšedny njepśeměnjaty, tužny naglěd tych do kamjenjow do nimjernosći zapisanych wumarłych, lěto wob lěto. Ale žywjenje jo dalej šło, njeglědajucy na te na kjarchobje dokumentěrowane tysacore smjerśi. Pśecej zasej jo pśišło nalěśe, jo kužde lěto měło słyńcne lěśe, jo se nazymu list pisanił, jo w kuždej zymje skšajźicke sněgpadanje wutšoby we jsy žywych wuměrniło.

Wšykne te bomy na kjarchobje su južo wiźeli wjele woglědarjow pśiś a wótejś. Stare žeńske a muske, póriki, kupki młodostnych, luźe z drugeju rěcu. Wóni chójźe pómałem, powědaju pókšajźu, su rozmyslowate, wuglědaju zdušone. Młoge wótpołožyju strus abo stykane kwětki pśi wěstem rowje a se pókłoniju. Druge sejźe dłujko pśemyslowate na ławce.

W dawnych casach, ako su stare duby hyšći młode byli, su teke hynakše dny dožywili. Póla a łuki. A towaristwo kózow susednych gruntow, kótarež su wót swójeje žywnosći how pśišli, aby wósebnje słodnu tšawu žrali. Tšawu žerjece kóze how dawno wěcej njejsu. Teke žywnosć jo se zgubiła. Wóna jo padnuła, w juniju 1944, rowno tak ako wšykne te wumarłe w rowach. Ale tencas how njejo hyšći kjarchob był. Pśeto te mjaztym how pśepołožone wójaki su se nejpjerwjej w rownišćach w cełej Normandiji zakopali. Jano duby, te zazdaśim how južo dawnycko stoje. Derje, až su nad kronami bomow swětło a słyńco a wětš, tak až se wót nimjerneje tužyce w kórjenjach pód štomami njezadušuju a njewupšažuju.

za Richarda Walla

zwuki kurow a husow wuknyć

sylnosć woła a konja

so jimaj skradźu bližo trochować

ćopłotu kože kruwy a swinjeća

za swoju měć jimaj susodka być

wobkedźbować kak so tupihłójčki

w rěce hibaja jich pohiby pospytać

trawy woptawać rozdźěle słodźeć

makowe hłójčki knykać

jich zornjatka našlak póžrěć

w majsnišću chowajo so wuchować

nic so prašeć za čo a wo čo

na jutřiši dźeń njemyslić

ničo posudźować darjene brać

kajkež je wědźo zo je kajkež je

rady dać nikoho powučować

zdźědźenej mudrosći dowěrjeć

na njej wobstać bjez kaća a dwělow

zakazy a chłostanja njerozumić

RÓŽA DOMAŠCYNA

Moja luba Weronika,

mam za dobre znamjo, zo Twój šef ničo prajił njeje, hdyž sy so srjedu rano zapozdźiła. To je skoro ›jězbny wupokaz‹ za naju ...

W mojim pomjatku wostanje ton kusk nocy z Tobu jara derje schowany. Su prosće wěcy, kiž njehodźa so planować a předwidźeć, na nje ma čłowjek čakać – a je zapřimnyć. (»A naraz steji to pódla tebje«, kaž Ringelnatz praji.) Ja sej w D. ženje njejsym myslił, zo by tež tak přińć móhło. Tam běch hišće cyle na Mariju fiksowany, tak zo wostachu mi tajke mysle dospołnje zašlahane. A Ty tež njejsy runje tajki zaćišć činiła, kaž by rjekł ...

W jednym dypku pak sym so stał lochko melancholiski. Loni chcyše Marija na naše kóždolětne rjadowniske zetkanje sobu hić, ale njejsym ju sobu wzał, dokelž wona ‒ kaž jej to z wuspěchom narěčach ‒ nikoho znała njeby. A ja sym ze starymi kumplemi bachtać chcył, bjez toho zo bych so wo nju starać dyrbjał. Měnjach, zo móžu to wobeńć z tym, zo ju doma wostaju. Hdyž sej pomyslu, kak spěšnje a ›bjez wobmyslenja‹ sym Tebje přeprosył! To so mi nětko jej napřećo njefairne zda. Abo?

Lubša Weronika, ja njecham sej hišće hłowu łamać wo tym, što by Ty w přichodźe za mnje woznamjenjeć móhła. Skónčnje sym hač do najmłódšeho časa wo swoju dušinu runowahu wojować měł. Njewěm, hač njeje so we mni snano něšto na přeco skóncowało. Hdyž běch hišće z Mariju hromadźe, sym wěrił, zo dosaha, hdyž je čłowjek sprawny: Čłowjek by tak přez swoje dobre zadźerženje partnera magisce k samsnemu pohnuł. To je so jako hłuposć wopokazało. A njeje mi hižo cyle jasne, što je prawe a što wopak. Bych so z Tobu jara rady wo tym rozmołwjał. Bórze!

Anika lubujo słynice. Jo junij, a słynice na grěźe starkeje Margity su zdrjałe. Rowno sejźi Anika srjejź teje grědy, chłošći tu jadnu a drugu słodku słynicu a wobglědujo insekty. Słyńco tak rědnje swěśi, a tak cowa Anika z wótwórjonyma wócyma.

Pón biju zwóny wejsneje cerkwje k dwanastej góźinje. Starka Margita jo groniła, až wobjed buźo wokoło jadnogo gótowy. Anice pśiźo myslicka, až njesmějo pśewjele słynicow chłošćiś, wacej njezmějo dosć apetita na wobjed. Weto wóna rada hyšći w słynicowej grěźe wóstanjo – to ga jo rědne městnaško za połdnjowe gnilenje. Jo, něnto jo połdnjo, dwanaste wótbiśe zwóna jo zazněło. A kaki zlěk! Naraz stoj cuze źowćo pśed Aniku! Źowćo w běłej sukni, z dłujkimi swětłymi włosami, z wjelikeju brylu pśed wócyma – a z małym, złotym serpom w ruce!

»Chto ty sy?«, woła Anika.

»Som połdnjowe źowćo – młodša pśiswójźbna pśezpołdnice«, wótegronijo ta cuza. »Njejsy ty słyšała, až dwanasta góźina jo biła? Něnto njesmějo nichten wěcej na roli abo na grěźe byś. Ja pak som śi załapiła na słynicowej grěźe – běda tebje!«, kśika to źowćo a grozy z małym serpom.

Anika wuwalujo wócy – skerjej na zaźiwany part, nic na bójazny part. »Jo, ja som na grěźe«, groni Anika. »Ale ja ga njeźěłam. A mam kłobyk na se pśeśiwo słyńcoju. Njerozmějom, cogodla se tak góriš, połdnjowe źowćo.«

Sedźi na kamjenjach. Hlada na morjo, jěre morjo. Přez dźěru w jeje mozach přepaduja druhdy słowa. Nětko je zabyła, što chcyše zabyć. Hoka na kamjenjach, suta na morjo, přemysluje. Wětřik zachadźa ze žołmami. W nich njewobstejiš. Płuwać móžeš jenož podłu přibrjoha, zo njeby će morjo dosahnyło. Ale wona chce won. Dyrbi wědźeć, što tam je, dokelž zwisuje wšo z njej.

Kamjenje su twjerde a hładke. Kaž připinjena čapa, zo njeby so sunyła. Swětłownja w prawidłownym wotstawku wšo wobswětla. Zwuki, słowa, wobrazy so z namocu ze zabyća wudrěwaja. Wšo je z čornymi mušlemi přelěpjene. Kóždy kućik porosćeny. Z namocu so dźerža. Kóždej nowej žołmje so spřećiwjejo. Jenož pod wodu so powočinja, zo bychu wodu přecydźili, wutki wudobyli a rostli.

Hdźež žane kamjenja njejsu, je pěsk – mjechki, sněhběły pěsk. Piska samo pod nohomaj, hdyž po nim chodźiš. Přeradźa slědy dwójce. Stopy, kiž widźiš, kroki, kiž słyšiš. Nochce nihdźe hić. Kaž mušla je swojej noze na kamjeń přispinkowała. W kristalach pěska móžeš so špihelować; hdyž sy mały dosć. Hačrunjež so małka čuje, ničo njewidźi. Slepy špihel njepomha.

Sól morja je hórki kaž sylzy. Rozkwěka jej hubje. Lubować hižo njemóže.

Poslednje słowo

Wokoło lěta 1990 iniciěrowaše dr. Pawoł Völkel z Ludoweho nakładnistwa Domowina wobrazowy zwjazk wo katolskej Łužicy wot Kulowa hač do Šěrachowa. Wudawaćel měješe farar Měrćin Salowski być. Wšitcy fotografojo, kotřiž so z temu zaběrachu, mějachu swoje fota na Chróšćanskej farje wotedać. Bohužel běch jenički, kohož tole zajimowaše. Bu rozsudźene, zo mam so w lěće 1992 temje »bližić«. Při tym mějach zbožo, zo smědźach na farje přenocować.

Počasu mějach prěnje wobrazy, a z fararjom Salowskim bu wšo dorěčane a organizowane. Bórze móžach tule wozjewjene foto knjeni C. z wnučkomaj z Chrósćic předpołožić. Farar Salowski zastupowaše energisce měnjenje, zo słuša tajke foto do swójbneho albuma, nic pak do wobrazoweho zwjazka. A ja mějach wobraz za zadnju wobalku předwidźany, dokelž sej myslach zo móžeš so z tak wot wowki wobstaranymaj wnučkomaj na wobchowanje Serbstwa na wsy nadźijeć.

Mój Stary Nan jo na pśecej zamžerił wócy*

Jo hyšći zwónoźeł móju ruku źaržaś

a z mójim synkom pógrajkaś

a se pšašaś, ga se zasej wiźimy

Wón jo był slědna wězba mjazy pśibytnosću a zachadnosću

Wón jo źaržał kluc do wrotow wšykych swójźbnych pótajmstwow …

Něnt jo mě zawóstajił njematerielne derbstwo - derbstwo z jogo wust

Pó njom som jadnučka stražnicka stawiznow a stawiznickow familije

Jano ja som kśěła pśisłuchaś

bźezkóńcnym wulicowańkam Starego Nana a Stareje Mamy

Druge su pśecej měli něco wažnjejšego;

na źěle

w šuli

na gumnje

abo njejsu měli žeden cas a lušt

Naraz wšykne su narske

A se na mnjo wobrośiju a stajaju tak wjele pšašanjow

ako jo parlickow w rožowcu Starego Nana

Co?

Ga?

Źo?

A cogodla?

Co jo Stary Nan ako młody gólc musał w domje a w góli źěłaś?

Ga jo se prastary nan z nuzkanego źěła z lěgwa Auschwitz III Monowitz domoj wrośił?

Źo móžomej ze synkom hyś, aby ze swěcu wucesćiłej swójźbnych, kótarychž rowy su na kjarchobje na dně kumštnego jazora w Žywcu?

A cogodla smy pjerwjej wjacor do wšych swětych na bliźe klěb a nož zawóstajali?

Znajom wjele wótegronow

Samota

ma swój samy

rytmus

Kaž hrónčko

bjez ryma

Přepjelnjeny

ćah mysličkow

bjez kolijow

Kaž baseń

bjez samoty

MIROSLAV BIELIK

přebasnjenje: JURIJ ŁUŠĆANSKI

Tež hdy bych njebył

By był swět a ty

Snano by so ći zdało

zo něhdźe w bliskim hwězdnu

so hišće njejsy narodźił

MIROSLAV BIELIK

přebasnjenje: JURIJ ŁUŠĆANSKI

Wosobiny

Sym sej chětro wěsty, tute foto wuchodźowarja zpsom njemóžeš inscenować abo sej w stwě při laptopje sedźo wumyslić. Tutón duwo z piwowej blešu a transporterom sym njenadźicy při pólnej šćežce wot mosta nad Sprjewju k spjatemu jězorej w Załomju zetkał. Tam běše poprawom jenož trjeba spěšnje reagować.

Běše někak 1993. Dr. Frank Stübner, wudawaćel protyki »Oberlausitzer Hausbuch«, a Eberhard Kahle jako knižny wuhotowar diskutowaštaj wo přichodnym titulnym wuhotowanju knižneho kalendra a měnještaj, zo je Załomjan zpsom, tajke stajane foto Hornjołužičana pod režiju njezwučene rozrisanje. Sam njeběch z rozsudom zahorjeny, dokelž wědźach, kak ćežko jekóžde lěto na komando tajke foto předpołožić.

W konkretnym padźe pak bědźach so z druhim problemom, mjenujcy z wosobowymi prawami zwobraznjeneje wosoby, štož je wobstajna starosć fotografow. Prawniske połoženje k tomu dopušća wšelake wułožowanja. Njepotrjecheni měnja, zo měło so to hnydom na městnje z cedlu a podpismom rjadować. To je bohužel kał, dokelž zbudźa so takle wočakowanja. Jeli ma so fotowozjewić, spytam so ze zwobraznjenymi rozmołwjeć. To móže chětro napinace być, ale so zwjetša poradźi.

Smy we wójnje. Chto »grajo« sobu? A chto nic? Co cyniś?

Ja gronim »Ně!«. Cu spomnjeś na jadnu baseń nimskego basnikarja Ferdinanda Freiligratha z lěta 1848. Ow, kak wón pšawje ma!

Ow lubuj, lubuj, tak dłujko ak´ móžoš!

Ow lubuj, lubuj, tak dłujko ak´ coš!

Raz pśiźo cas, raz pśiźo cas –

pśi rowach stojš a jěrosć cujoš.

FERDINAND FREILIGRATH

    serbski: INGRID HUSTETOWA

wurězk z basni »O lieb, solang du lieben kannst« ze zběrki »Zwischen den Garben«, 1848

Jako so wójna znowa rozžehli,

wołachu woni, zo měli so derjeměća wzdać.

Potom nam kiwa dobyće, překrasne dobyće!*

Basnik zapyri radostnu zahoritosć za kraj.

A hrimacy přiklesk wuzběhny nuzu

ze wšěch platformow na wěčnu zbóžnosć.

Na česć wotrjeknjenja bubnowaše

zelena wutroba zrozumjenje za žratwu třělbow.

K rowu přewodźachu strachule pacifizm.

Njewinowata duša je na wšě časy noze

zwróćiła, jako so ze zakopa bojownikow

spyta sama podarmo wudrapać.

Křidło triptychona so hižo paleše, jako so

samotny wobhladowar wopraša, čemu

w Albertinumje přeco hišće měr knježi.

2022

BENEDIKT DYRLICH

* rjadka z basnje »Lied an alle« Richarda Dehmela z lěta 1914

Wróćo zhladujcy

Pohlad wróćo je stajnje tež pohlad do fotografiskeje zańdźenosće. Při tym nimaja jenož wobrazy swoje wosudy, ale tež jich wobsah.

Mjezwoča so modlacych mužow njeběch ženje widźał. W 1960tych lětach w mošeji w srjedźnej Aziji fotografować, bě skoro njemóžne. Přirunowanja so prawje njehodźa, ale situacija bě podobna kaž fotografowanje ze šmóratkom w swójbnej sawnje.

Wosud našeje swójby bě wróćo zhladujo wjace hač tři lětdźesatki w nowym měsće w Halle spočatnje jara spokojace: w symboliskich wysokodomach z młu a wubiwacymi štomami prědku. Kóždy mólički róst w nowym měsće smy kedźbliwje a wobškitujo přewodźeli. Dźensa je bolostnje, hdyž so tute městna a jich wobydlerjo w zjawnosći a zdźěla w medijach na wothódnoćace wašnje pokazuja.

W lětomaj 1968/69 je mi centralna rada Swobodneje němskeje młodźiny dwě studijnej jězbje do Sowjetskeho zwjazka zmóžniła, štož běše darmotnje. Pućowanska agentura Intourist organizowaše lěty, přenocowanje a zastaranje. Wo fotografiski wšědny dźeń na městnje dyrbjach so sam starać. To njebě jenož kóždy dźeń, ale kóždu hodźinu wužadanje. Dorěčane bě, zo mam z kóždeje jězby 20 fotow w formaće 30 x 40 cm wobrazowej galeriji młodźinskeje organizacije wotedać. Bjez směrnicow, bjez dorěčenja.

Směr pokazowacy

Kóžde lěto 26. oktobra swjeći Awstriska jako narodny swjaty dźeń »statne zrěčenje«. Měnjene je z tym historisce wažne dojednanje, jako je so Awstriskej 1955 poradźiło ze Sowjetskim zwjazkom jako dobyćerskej mocu Druheje swětoweje wójny něšto podobne kaž měrowe zrěčenje zwěčnej neutralitu wujednać. To je wulki podawk za Awstrisku, kiž je so 1995 składnostnje 40. róčnicy wujednanja wosebje swjećił.

»Österreich-Werbung« je wliwapołne statne předewzaće a je ze mnu k 40. róčnicy wo ideji rěčało, hač móhli wo plakaće z poćišćanej zadnjej stronu k temje »neutralna Awstriska« rozmyslować. Nic zwjeršnje – přećelnosć a rjanosć měještej so zapřijeć. Njeje jednorje za tajku temu wobrazliwje sćěhujomnu formu (z fantaziju) nańć.

Z awstriskimi narodnymi barbami čerwjene-běłe-čerwjenje je mi tutón »do wšěch směrow wotewrjeny« wobraz do mysli přišoł. Jón mějach tehdy we wobstatku. Tajkele něšto njefotografuješ na skazanku! Wšitcy na plakaće wobdźěleni su symboliku za Awstrisku zrozumili. Zastupnicy knježerstwa bohužel nic: »Awstriska njeje republika w dźunglu štomow.« Kćějate krajiny mějachu w pozadku widźeć być – cituja tam rady hrónčko Helmuta Kohla wo němskej jednoće!