RÓŽA DOMAŠCYNA
W zběrce tekstow »Stop a stup« rěči k nam basnica. A njeńdźe jej wo ničo druhe hač wo »wułušćenje jadra« storyjow, słowow a złóžkow. To je maksimalny narok. Hač jedna so při tym wo lyriku, prozu abo esejistiku, je druhorjadne. Dobry přikład za běžne wobeńdźenje kategorijow je tuta nowa kniha Měrany Cušcyneje.
Měrana Cušcyna, Stop a stup. Powědki, miniatury, eseje, titulna ilustracija Iris Brankačkowa, Budyšin: LND 2021, 152 s., kruta wjazba ze škitnej wobalkuBasniska rěč wottraša čitarjow literatury, wóndano słyšach. Tute nastajenje je stary lac. Basniska rěč čitarjow rjaneje literatury skerje do čitanja wabi. Chcedźa wužadanje a hódančko, chcedźa sobu myslić, wšako je to na literaturje powabliwe. Wězo njejsu tajke printmedije měnjene, kotrež »knižna wačka« basnicy »w knižnych nižinach« zetka.
Mój dudlowak
Literarne teksty k twórbam Jana Buka
zechce so mi baseń pisać
laptop přimnyć na nim wisać
pódla dudak na mnje hlada
kedźbnosć cyłu sebi žada
za mnu woči wjerći luby
posměwk w prawym róžku huby
dudeldumdaj dudako
hladaj z wokna wotchil so
hudźbnik na to njemysli
a kaž wrótny zahudźi
jazyčkowa pišćel drišći
zwuk so mi do mozow lišći
měchawa kaž cybnjena
dycha dych mi wotraža
póčnu kózły pocybać
spěwać hižo rejować
serbsku reju pospytać
katalansku nawjazać
jendźelsku francosku drje
wěsće sobu skakać chce
do rejki so zestupać
snano ze mnu didlować
muzikant bjez dlijenja
kus po kusu słyšeć da
potom kłobuk zejmuje
we wobrazu wostanje
stup a krok a jako by
sama steju wosrjedź stwy
wobraz wisa na sćěnje
laptop wěko zaprasnje
RÓŽA DOMAŠCYNA
Jan Buk – Dudak, 1960, sepia-rysowanka z tušu, 26 × 35 cm, priwatne wobsydstwo
mašina twój spar hižo njewobstražowaše twój dych
słaby a rědki bywaše twojej ruce hornčk
hižo dodźeržeć njemóžeštej twój rjap će hižo
wudźeržeć njezamó a ty so wo mnje zepěraše
z trójnej ćežu
zo zastonach a će k sebi tłóčach sekundy
ličo w kotrychž će wudźeržeć zamóch
a će wotpołožich
njeporadźi so mi ani bulik do twojeje prawicy
stłóčić wšako so porsty zadźernychu dołhož
so wokoło mojich spinachu kaž porsty ćěšenka
ćopłe zaćekłe porsty kiž dodźeržeć spytachu
to wo čimž přemyslować sej zakazach hdyž tam ležeše
swěčkběła a dych
lědy hišće łójić zamó do ćěła kotrež zymica třaseše
sej pomyslich zo budźe wšo lěpje hdyž tole zastanje –
hdyž tole zasta a twojej brjowce tej rjanej
čornej łastojčej křidlešce machotać přestaštej
chcych jej zahibać
RÓŽA DOMAŠCYNA
ze: »Štož ći wětřik z ruki wěje«, Budyšin 2012
Wóndano je wušła štwórta zběrka łužiskeho basnika Volkera Sielaffa pod titlom »Barfuß vor Penelope«. Sielaff je so 1966 w Großröhrsdorfje narodźił a bydli nětko w Drježdźanach.
Volker Sielaff, Barfuß vor Penelope. Gedichte, Drježdźany 2020, brošura z klapamiW tutej zběrce zaběra so mjez druhim z Łužicu, ze swojej ródnej wokolinu, tak pisa w basni »Flickenteppich«: »Die alten Wege/ der Milzener, Meißner, der ersten Bauern …«. Baseń skónči ze słowami »Auf der B6 bei Bautzen/ seh ich die Dorfjugend auf knatternden Mopeds.« Wón wě stawiznički powědać: wo kinje, korčmje na dwórnišću, swójbnych a jich žiwjenju. Wšitko je zapředźene do historiskich a tučasnych podeńdźenjow na swěće. Runje tak kaž basnje, zaběrace so z molerstwom. Mjez nimi su molerjo kaž Carl Lohse, kotryž je najdlěši čas swojeho žiwjenja w Biskopicach skutkował, abo Strawalde (Jürgen Böttcher), tón wotrosće w Strahwalde (Ochranow). Zběrka, kotraž so z mnohodźělnej a mnohohłósnej basnju »Mystische Aubergine«, zahaji, ma wjacore historiske woršty. Wot podawiznow antikskeje mytologije, nimo stawiznow Carla-Großmannoweho wustawa w jeho ródnym měsće, dowjedźe čitarja hač k durjam, hdźež wone basniske »ja« Gothic-Metal-band, software, pawk a pochmurny wabjer časopisow wočakuja.Zběrka Sielaffa, kiž so sam jako »wjesoły skeptikar« widźi, wuńdźe loni w slědźe edition AZUR nakładnistwa Voland & Quist w Drježdźanach.
Knižka ze škitnej wobalku leži w mojimaj rukomaj: němskorěčne přełožki wubranych basnjow Mata Kosyka. Wudaće je k jeho 80. posmjertninam wušło. Pětš Janaš a Roland Marti staj wudawaćelej a zdobom přełožerjej do němčiny. Pjeć »Albionskich štučkow« a 52 basnjow, mjez nimi epos, su tu w šěsć tematisce rjadowanych wotrězkach zhromadźene. Dołhe lěta je so Pětš Janaš z basnistwom Mata Kosyka zaběrał, jeho basnje přełožował, wšelake z tule publikowanych basnjow tež hižo druhdźe wozjewił. A tola je tale wubrana zběrka něšto wosebite. Wona da dohlad do wobšěrneho literarneho dźěła basnika, při tym nochce zdobom wědomostne dźěło być. Basnje skutkuja ze sebje. A je čitajo nazhoniš tola tójšto biografiskeho wo wonym basniku.
Mato Kosyk, Traute Heimat Fremde Ferne, 125 str., kruta wjazba, edicija Blumbawka 2020W prěnim dźělu »Poet na burskim dworje« su zapřijate basnje wo Błótach a wobwarnowanym dźěćatstwje na wsy. Wo žiwjenju w Božej stwórbje, ale tež wo žedźbje za měrliwym swětom. Swójbni, dźěd, mać, nałožki, mytiske postawy, lubosć a zachodnosć so w jeho basnjach jewja, tola tež rozžohnowanje a wotchad. Sylne impulsy basniskeho tworjenja. Abo, zo bych to ze słowami ruskeje poetki Mariny Zwetajeweje rjekła: »Kóždy basnik je w swojej bytosći emigrant.« W druhim dźělu »Poezija prerije« so Kosykowy přichad do Ameriki wobjednawa, začuće cuzby, ale tež swobody. Wón pisa, što jeho při pomniku Lincolna zaběra, što w pólskim Chicagu, w Albionje abo při zetkanju z Indianku. W mócnym prudźe rěki Mississippi, howrjenju wichorow a cyklonow spóznaje bjezmóc čłowjeka. Často wotewrja so Kosykowe basnje zapřijećam domizna a cuzba, zo bychu w kombinaciji domizna = swět wjercholili. Žedźba za domiznu w Błótach a w njebjesach, to rěka nadźija na wobě, bě Kosykej wažny nastork do pisanja. Tutomu slědujetaj přełožerjej: »Sym so chcył bližić z němskimi słowami tehdomnišeho časa basnikej kaž čitarjej. A při tym wostać při ›słowje‹ basnika, jemu na hubu hladajo«, pisa mi Pětš Janaš k swojemu dźěłu. Tola kóždy přełožer zawostaji swój rukopis w přełoženej basni. Toho so tež dowěch, hdyž přirunach Kita Lorencowe přenjesenje basnje »Gefangenes Vögelein« (Singvogel im Käfig). Čim wjace přełožerjow, ćim wjace hladanišćow. Čitach raz baseń Puškina a 15 jeje přebasnjenjow do němčiny. Žadyn přełožk so tamnemu njerunaše, a tola běchu wšitke přenjesenje originala.
rady njerady koronady
wobwija lěto po swojim
*
zymničkow zwónčki zadrišća
hłowa pod krónu njezaboli jenož krala
*
hdyž chce žona jenož króna hłowy muža być
njech jeho runjež pyši
*
pócćiw žerje zwěrina
ty žiw so ze sokom
*
w lěsu na nahlencu ležo
kozyradku žwjenkać je strowe
*
hólčik kaž palčik wysoki kaž kralik
ale nutřkowny čólny kruh kaž ekwator
*
přińć a woteńć twori koło monady
to je štož wostanje
RÓŽA DOMAŠCYNA
kaleny kćěja běłe bule wisaja
so kolebajo w kerkach na Mikławšku
z woknow blisko padnu hrimajo ličby
woporow mrětwy a strach
runja wutřělam napoleonskich kanonow
něhdy jich stany podłu hrodu tam
hejsowachu a młode měšćanki so wječor
šćěkajo skok do stana sunychu
žane fisimatenty wołachu maćerje
što to pomhaše wjele pozdźišo
wuchodźowachu so rjanki zaso
nimo blokow Kubačanow kiž za nimi
hwizdachu doniž holcy njepřestupichu próh
žane fisimatenty wołaše wowka
ćahajo wnučku za sobu nimo parkowych
ławkow hdźež běchu so wusydnyli
njepřewodźeni kadlički te na holčki
mikotachu doniž so holčki njezasmějkotachu
a jim pip njepósłachu: wječor w dźewjećich?
kaleny kćěja běłe bule kolebaja
so wothladajo wot mrětwy
zetkawaja so na Mikławšku poriki
zezad kerka so wobjimajo zabudu
RÓŽA DOMAŠCYNA
W jeho stwě w Serbskim instituće w Budyšinje kopjachu so na wulkim pisanskim blidźe knihi, manuskripty a antikwariske wudaća. Sćěny pyšachu wobrazy literatow a prócowarjow za serbsku rěč. Hdyžkuli z próstwu wo někajki pozabyty nastawk abo zapisk do jstwy stupich, je mi pomhał, často z pomocu ličaka, kotryž po mojim měnjenju wšitko wokoło serbskorěčneje literatury w swojim nutřkownym chowaše, na čimž ma Franc Šěn wulki podźěl, wšako je digitalizowanje jedyn z jeho »konikow«.
Druhdy smědźach samo do rumnosće w podzemju stupić, hdźež su wosebje žadne wudaća składowane. Mnohe tute žadnostki je z »kriminalistiskim čuchom« namakał abo wuslědźił. Často tež w Pólskej abo Čěskej, přez přećelske styki.
Franc Šěn Foto: archiw SNSerbsku centralnu biblioteku a Serbski kulturny archiw měješe Franc Šěn na starosći. Wón wozjewja wobšěrne nastawki wo serbskich prócowarjach přitomnosće a zašłosće. Njeznaju nikoho, kiž telko wo serbskorěčnej literaturje a jeje wokruhu, wo wosobinach a jich žiwjenju wě kaž wón. Wšu tule wědu – nětko doma a z pomocu swójskeho kompjutera – rady dale dawa. Derje nazhoniš to tež w towarstwje Přećeljo Smolerjec kniharnje, kotrehož pokładnik lěta bě a kotrehož předsyda nětko je. Chcu jenož někotre ćežišća naličić, wo kotrež je so w towarstwje starał a so dale stara: 2011 wulět towarstwa do Sernjan a rozmołwa z Pawołom Rotu, w samsnym lěće bě 20. róčnica Smolerjec kniharnje, na čitanskej nocy porěča wón wo žiwjenju Smolerja jako přełožerja a basnika. Runje tak staraše so wo popołdnja a wječorki, kiž stejachu pod hesłom žiwjenja a skutkowanja basnicow a basnikow, kaž na přikład Herty Wićazec, prěnjeje serbskeje basnicy, Antona Nawki, Gerata Libša, Alberta Wawrika, Jurja Wingera abo literatow, kiž su w Prěnjej swětowej wójnje žiwjenje přisadźili. Wuprawu do čěskich Jabkenic chcu wuzběhnyć, hdźež Franc Šěn nam wo přebywanju Jurja Chěžki w lěće 1937 w zwisku z tamnišej wustajeńcu serbskeje kultury přednošowaše a rozjimanja čěskich hosćićelow přełožowaše. Abo wuprawu do Lubija, hdźež wědźeše nam tójšto wo duchownych prócowarjach powědać, kiž tam tež na dobro serbskorěčneje literatury skutkowachu.
Wosrjedź wšědnych hrow wo kraje a raje, hdyž bě nad wětrom hnězdo baćonow hišće bliske a kondensowe linije zetkawachu so kaž hłosy na kulowcu z postrowom Smjertnicy ja će widźu, bu postajene, zo mam tónle čwak zemje wopušćić.
Tyknych sej špihel hata za wěko wóčka. Widźach třěchi wobroćene, wokna ke mni nachilene kaž domske domoj so wróćacemu.
Puć, na kotrymž běchmy nanowy kašć njesli, wzach sobu, zo bych jón wotnjesła. Chcych swoje wuchować: kusk wutrobitosće susoda, ćeńke postrowy dźěći, štyriłopješkaty dźećel (kiž za tebje namakach), te połsta lět našeje jabłučiny a pod lěwym wutrobnom maćerne wokołošijace rubiško.
Tajka podach so na puć, wupokazana a zapokazana. Woteńdźech nimo Smjertnicy, nimo jeje płachćički, pod kotrejž so mi čłowjek być zdaše. Moja nakopjena hłowa nygaše w rytmje kročelow po wjesnym puću. Dopomnjenki zalětowachu. Před mojimaj wočomaj pryskachu barby kaž wohnjostroj. Hdyž k wysokim sćěnam dóńdźech, wzach starosćiwa wutrobitosć a přibich ju k durjam, za kotrymiž so hospody nadźijach.
Tola ludźom, kotřiž tam chodźachu, drje njesłušeše. Postrow dźěći połožich do wokna – bjez wothłosa. Na połsta lět jabłučiny so nichtó dopomnić nochcyše, a štyriłopješkaty dźećel wuschny a so roztorhny. Jenož wokołošijace rubiško maćerje bě mi mjez rjebłami přirostło. Wlečech je po sćěnach.