Róža Domašcyna Foto: Jens Domaschkedrje je runočasnosć, baseń rowjenicy abo rowjenka. Za to mamy skład wurazow, nic jenož wunamakanki rowjenkow. Ale kedźbu: Přenačasne słowa maja druhdy kuše žiwjenje, njejsu zmysłojte a z tym so za baseń njehodźa. Při tym je wšojedne, hdy baseń nastanje. Njeje na wosobinsku biografiju abo narodnosć spisarki abo spisarja wjazana. W čim so čas jewi, so často w runje dožiwjenym njepokazuje, ale wukristalizuje so hakle z historiskeho konteksta. W pohladnjenjach na čas, kiž je wotběžał, jako wuměnjenje za přichod. Za mnje woznamjenja runočasnosć w rěči jeje wotwisnosć wot runje dožiwjeneho, čerstweho. Při tym móže so wo dny, tydźenje abo měsacy jednać. Runočasnosći runa so spěšnje trjebana rěč we wěstym časowym woknje. Rěč stanje so tam z terminologiju, a to nic jenož z terminologiju wabjenja, politiki abo techniki. Rěč funguje. Z tym je fungowaca rěč, druhdy w tak mjenowanej jednorej rěči, kiž je z nuzu informatiwna. Tajka rěč reflektuje słód časa, němsce Zeitgeschmack, kiž serbsce rjanočuće rěka. Rjanočuće kóždy čas tak mjenowane našočasne podawki pomjenuje a hódnoća. Hinak w basni, w basni rěč přez mnohe woršty dodnjenja asociacijow na awtonomiji přibywa. Na bujnosći woznamow, barbow, intensiće a z tym rjanosći. A to čim bóle, ćim dokładnišo a z tym hłubšo recipient baseń samu na sebi jako awtonomnu twórbu wědomja wobhladuje a skutkować da. Štóž baseń kaž namołwu na přikład za rjeńšu zahrodku abo jako pokiw zadrasćenja do wěsteje drasty wukładuje, njeje ju rozumił. Jelizo tutomu – chcu rjec zjednorjenemu – narokej njeslěduje, za toho wostanje baseń stajnje baseń, kotraž jemu něšto praji: to mjez linkami, to, štož wo wjele wjace waži hač hoła informacija. Baseń so njehodźi hač dodna dodnić. To je indic poradźeneje basnje. Pospyt zwjeršneho w rěči, kotraž jenož čorno-běłe barby dowola, njeje rěč basnje. Při tym je wšojedne, w kotrej rěči je spisana. Baseń hraje z dialektiku a nima ničo z pesimizmom, kumštnym optimizmom, kontrernej poziciju abo wočornjenjom rowjenkow – kajke to poetiske słowo w serbšćinje, kiž měni wonych, kotrychž w něhdźe samsnym času do rowa kładu, – činić. Kóždy pospyt zwjeršneho zrozumjenja abo spěšneho konsumowanja wjedźe runočasnje k njedorozumjenjam. Basnje basnicy abo basnika su basnje woneje abo woneho, su wuraz jeje abo jeho »ja«. Tute »ja« je wězo w času a towaršnosći žiwe a wot sobuswěta a podawkow na swěće wobwliwowane. Kóžda basnica abo kóždy basnik pisa w swójskim stilu, kiž ničo druhe njezwurazni, hač indiwidualne zrozumjenje žiwjenja. Runje tak, kaž ma kóždy rukopis swoje cyle swójske kajkosće, takrjec swojoraznosće. Pisacy čłowjek twori literaturu, hdyž je to, štož pisa, literatura. To rěka, hdyž so rowjenka, našočasneho, runočasneho, druheho, tamneho, blišeho, čitarja podótknje.

RÓŽA DOMAŠCYNA

W zběrce tekstow »Stop a stup« rěči k nam basnica. A njeńdźe jej wo ničo druhe hač wo »wułušćenje jadra« storyjow, słowow a złóžkow. To je maksimalny narok. Hač jedna so při tym wo lyriku, prozu abo esejistiku, je druhorjadne. Dobry přikład za běžne wobeńdźenje kategorijow je tuta nowa kniha Měrany Cušcyneje.

Měrana Cušcyna, Stop a stup. Powědki, miniatury, eseje, titulna ilustracija Iris Brankačkowa, Budyšin: LND 2021, 152 s., kruta wjazba ze škitnej wobalku

Basniska rěč wottraša čitarjow literatury, wóndano słyšach. Tute nastajenje je stary lac. Basniska rěč čitarjow rjaneje literatury skerje do čitanja wabi. Chcedźa wužadanje a hódančko, chcedźa sobu myslić, wšako je to na literaturje powabliwe. Wězo njejsu tajke printmedije měnjene, kotrež »knižna wačka« basnicy »w knižnych nižinach« zetka.

Mój dudlowak

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

zechce so mi baseń pisać

laptop přimnyć na nim wisać

pódla dudak na mnje hlada

kedźbnosć cyłu sebi žada

za mnu woči wjerći luby

posměwk w prawym róžku huby

dudeldumdaj dudako

hladaj z wokna wotchil so

hudźbnik na to njemysli

a kaž wrótny zahudźi

jazyčkowa pišćel drišći

zwuk so mi do mozow lišći

měchawa kaž cybnjena

dycha dych mi wotraža

póčnu kózły pocybać

spěwać hižo rejować

serbsku reju pospytać

katalansku nawjazać

jendźelsku francosku drje

wěsće sobu skakać chce

do rejki so zestupać

snano ze mnu didlować

muzikant bjez dlijenja

kus po kusu słyšeć da

potom kłobuk zejmuje

we wobrazu wostanje

stup a krok a jako by

sama steju wosrjedź stwy

wobraz wisa na sćěnje

laptop wěko zaprasnje

RÓŽA DOMAŠCYNA

 

Jan Buk – Dudak, 1960, sepia-rysowanka z tušu, 26 × 35 cm, priwatne wobsydstwo

 

mašina twój spar hižo njewobstražowaše twój dych

słaby a rědki bywaše twojej ruce hornčk

hižo dodźeržeć njemóžeštej twój rjap će hižo

wudźeržeć njezamó a ty so wo mnje zepěraše

z trójnej ćežu

zo zastonach a će k sebi tłóčach sekundy

ličo w kotrychž će wudźeržeć zamóch

a će wotpołožich

njeporadźi so mi ani bulik do twojeje prawicy

stłóčić wšako so porsty zadźernychu dołhož

so wokoło mojich spinachu kaž porsty ćěšenka

ćopłe zaćekłe porsty kiž dodźeržeć spytachu

to wo čimž přemyslować sej zakazach hdyž tam ležeše

swěčkběła a dych

lědy hišće łójić zamó do ćěła kotrež zymica třaseše

sej pomyslich zo budźe wšo lěpje hdyž tole zastanje –

hdyž tole zasta a twojej brjowce tej rjanej

čornej łastojčej křidlešce machotać přestaštej

chcych jej zahibać

 

RÓŽA DOMAŠCYNA

ze: »Štož ći wětřik z ruki wěje«, Budyšin 2012

Wóndano je wušła štwórta zběrka łužiskeho basnika Volkera Sielaffa pod titlom »Barfuß vor Penelope«. Sielaff je so 1966 w Großröhrsdorfje narodźił a bydli nětko w Drježdźanach.

Volker Sielaff, Barfuß vor Penelope. Gedichte, Drježdźany 2020, brošura z klapamiW tutej zběrce zaběra so mjez druhim z Łužicu, ze swojej ródnej wokolinu, tak pisa w basni »Flickenteppich«: »Die alten Wege/ der Milzener, Meißner, der ersten Bauern …«. Baseń skónči ze słowami »Auf der B6 bei Bautzen/ seh ich die Dorfjugend auf knatternden Mopeds.« Wón wě stawiznički powědać: wo kinje, korčmje na dwórnišću, swójbnych a jich žiwjenju. Wšitko je zapředźene do historiskich a tučasnych podeńdźenjow na swěće. Runje tak kaž basnje, zaběrace so z molerstwom. Mjez nimi su molerjo kaž Carl Lohse, kotryž je najdlěši čas swojeho žiwjenja w Biskopicach skutkował, abo Strawalde (Jürgen Böttcher), tón wotrosće w Strahwalde (Ochranow). Zběrka, kotraž so z mnohodźělnej a mnohohłósnej basnju »Mystische Aubergine«, zahaji, ma wjacore historiske woršty. Wot podawiznow antikskeje mytologije, nimo stawiznow Carla-Großmannoweho wustawa w jeho ródnym měsće, dowjedźe čitarja hač k durjam, hdźež wone basniske »ja« Gothic-Metal-band, software, pawk a pochmurny wabjer časopisow wočakuja.

Zběrka Sielaffa, kiž so sam jako »wjesoły skeptikar« widźi, wuńdźe loni w slědźe edition AZUR nakładnistwa Voland & Quist w Drježdźanach.

Knižka ze škitnej wobalku leži w mojimaj rukomaj: němskorěčne přełožki wubranych basnjow Mata Kosyka. Wudaće je k jeho 80. posmjertninam wušło. Pětš Janaš a Roland Marti staj wudawaćelej a zdobom přełožerjej do němčiny. Pjeć »Albionskich štučkow« a 52 basnjow, mjez nimi epos, su tu w šěsć tematisce rjadowanych wotrězkach zhromadźene. Dołhe lěta je so Pětš Janaš z basnistwom Mata Kosyka zaběrał, jeho basnje přełožował, wšelake z tule publikowanych basnjow tež hižo druhdźe wozjewił. A tola je tale wubrana zběrka něšto wosebite. Wona da dohlad do wobšěrneho literarneho dźěła basnika, při tym nochce zdobom wědomostne dźěło być. Basnje skutkuja ze sebje. A je čitajo nazhoniš tola tójšto biografiskeho wo wonym basniku.

Mato Kosyk, Traute Heimat Fremde Ferne, 125 str., kruta wjazba, edicija Blumbawka 2020

W prěnim dźělu »Poet na burskim dworje« su zapřijate basnje wo Błótach a wobwarnowanym dźěćatstwje na wsy. Wo žiwjenju w Božej stwórbje, ale tež wo žedźbje za měrliwym swětom. Swójbni, dźěd, mać, nałožki, mytiske postawy, lubosć a zachodnosć so w jeho basnjach jewja, tola tež rozžohnowanje a wotchad. Sylne impulsy basniskeho tworjenja. Abo, zo bych to ze słowami ruskeje poetki Mariny Zwetajeweje rjekła: »Kóždy basnik je w swojej bytosći emigrant.« W druhim dźělu »Poezija prerije« so Kosykowy přichad do Ameriki wobjednawa, začuće cuzby, ale tež swobody. Wón pisa, što jeho při pomniku Lincolna zaběra, što w pólskim Chicagu, w Albionje abo při zetkanju z Indianku. W mócnym prudźe rěki Mississippi, howrjenju wichorow a cyklonow spóznaje bjezmóc čłowjeka. Často wotewrja so Kosykowe basnje zapřijećam domizna a cuzba, zo bychu w kombinaciji domizna = swět wjercholili. Žedźba za domiznu w Błótach a w njebjesach, to rěka nadźija na wobě, bě Kosykej wažny nastork do pisanja. Tutomu slědujetaj přełožerjej: »Sym so chcył bližić z němskimi słowami tehdomnišeho časa basnikej kaž čitarjej. A při tym wostać při ›słowje‹ basnika, jemu na hubu hladajo«, pisa mi Pětš Janaš k swojemu dźěłu. Tola kóždy přełožer zawostaji swój rukopis w přełoženej basni. Toho so tež dowěch, hdyž přirunach Kita Lorencowe přenjesenje basnje »Gefangenes Vögelein« (Singvogel im Käfig). Čim wjace přełožerjow, ćim wjace hladanišćow. Čitach raz baseń Puškina a 15 jeje přebasnjenjow do němčiny. Žadyn přełožk so tamnemu njerunaše, a tola běchu wšitke přenjesenje originala.

rady njerady koronady

wobwija lěto po swojim

*

zymničkow zwónčki zadrišća

hłowa pod krónu njezaboli jenož krala

*

hdyž chce žona jenož króna hłowy muža być

njech jeho runjež pyši

*

pócćiw žerje zwěrina

ty žiw so ze sokom

*

w lěsu na nahlencu ležo

kozyradku žwjenkać je strowe

*

hólčik kaž palčik wysoki kaž kralik

ale nutřkowny čólny kruh kaž ekwator

*

přińć a woteńć twori koło monady

to je štož wostanje

RÓŽA DOMAŠCYNA

kaleny kćěja běłe bule wisaja

so kolebajo w kerkach na Mikławšku

z woknow blisko padnu hrimajo ličby

woporow mrětwy a strach

 

runja wutřělam napoleonskich kanonow

něhdy jich stany podłu hrodu tam

hejsowachu a młode měšćanki so wječor

šćěkajo skok do stana sunychu

 

žane fisimatenty wołachu maćerje

što to pomhaše wjele pozdźišo

wuchodźowachu so rjanki zaso

nimo blokow Kubačanow kiž za nimi

hwizdachu doniž holcy njepřestupichu próh

 

žane fisimatenty wołaše wowka

ćahajo wnučku za sobu nimo parkowych

ławkow hdźež běchu so wusydnyli

njepřewodźeni kadlički te na holčki

mikotachu doniž so holčki njezasmějkotachu

a jim pip njepósłachu: wječor w dźewjećich?

 

kaleny kćěja běłe bule kolebaja

so wothladajo wot mrětwy

zetkawaja so na Mikławšku poriki

zezad kerka so wobjimajo zabudu

RÓŽA DOMAŠCYNA

W jeho stwě w Serbskim instituće w Budyšinje kopjachu so na wulkim pisanskim blidźe knihi, manuskripty a antikwariske wudaća. Sćěny pyšachu wobrazy literatow a prócowarjow za serbsku rěč. Hdyžkuli z próstwu wo někajki pozabyty nastawk abo zapisk do jstwy stupich, je mi pomhał, často z pomocu ličaka, kotryž po mojim měnjenju wšitko wokoło serbskorěčneje literatury w swojim nutřkownym chowaše, na čimž ma Franc Šěn wulki podźěl, wšako je digitalizowanje jedyn z jeho »konikow«.

Druhdy smědźach samo do rumnosće w podzemju stupić, hdźež su wosebje žadne wudaća składowane. Mnohe tute žadnostki je z »kriminalistiskim čuchom« namakał abo wuslědźił. Často tež w Pólskej abo Čěskej, přez přećelske styki.

Franc Šěn Foto: archiw SN

Serbsku centralnu biblioteku a Serbski kulturny archiw měješe Franc Šěn na starosći. Wón wozjewja wobšěrne nastawki wo serbskich prócowarjach přitomnosće a zašłosće. Njeznaju nikoho, kiž telko wo serbskorěčnej literaturje a jeje wokruhu, wo wosobinach a jich žiwjenju wě kaž wón. Wšu tule wědu – nětko doma a z pomocu swójskeho kompjutera – rady dale dawa. Derje nazhoniš to tež w towarstwje Přećeljo Smolerjec kniharnje, kotrehož pokładnik lěta bě a kotrehož předsyda nětko je. Chcu jenož někotre ćežišća naličić, wo kotrež je so w towarstwje starał a so dale stara: 2011 wulět towarstwa do Sernjan a rozmołwa z Pawołom Rotu, w samsnym lěće bě 20. róčnica Smolerjec kniharnje, na čitanskej nocy porěča wón wo žiwjenju Smolerja jako přełožerja a basnika. Runje tak staraše so wo popołdnja a wječorki, kiž stejachu pod hesłom žiwjenja a skutkowanja basnicow a basnikow, kaž na přikład Herty Wićazec, prěnjeje serbskeje basnicy, Antona Nawki, Gerata Libša, Alberta Wawrika, Jurja Wingera abo literatow, kiž su w Prěnjej swětowej wójnje žiwjenje přisadźili. Wuprawu do čěskich Jabkenic chcu wuzběhnyć, hdźež Franc Šěn nam wo přebywanju Jurja Chěžki w lěće 1937 w zwisku z tamnišej wustajeńcu serbskeje kultury přednošowaše a rozjimanja čěskich hosćićelow přełožowaše. Abo wuprawu do Lubija, hdźež wědźeše nam tójšto wo duchownych prócowarjach powědać, kiž tam tež na dobro serbskorěčneje literatury skutkowachu.

Wosrjedź wšědnych hrow wo kraje a raje, hdyž bě nad wětrom hnězdo baćo­now hišće bliske a kondensowe linije zetkawachu so kaž hłosy na kulowcu z postrowom Smjertnicy ja će widźu, bu postajene, zo mam tónle čwak zemje wopušćić.

Tyknych sej špihel hata za wěko wóčka. Widźach třěchi wobroćene, wokna ke mni nachilene kaž domske domoj so wróćacemu.

Puć, na kotrymž běchmy nanowy kašć njesli, wzach sobu, zo bych jón wotnjesła. Chcych swoje wuchować: kusk wutrobitosće susoda, ćeńke postrowy dźěći, štyriłopješkaty dźećel (kiž za tebje namakach), te połsta lět našeje jabłu­činy a pod lěwym wutrobnom maćerne wokołošijace rubiško.

Tajka podach so na puć, wupokazana a zapokazana. Woteńdźech nimo Smjertnicy, nimo jeje płachćički, pod kotrejž so mi čłowjek być zdaše. Moja nakopjena hłowa nygaše w rytmje kročelow po wjesnym puću. Dopomnjenki zalětowachu. Před mojimaj wočomaj pryskachu barby kaž wohnjostroj. Hdyž k wysokim sćěnam dóńdźech, wzach starosćiwa wutrobitosć a přibich ju k durjam, za kotrymiž so hospody nadźijach.

Tola ludźom, kotřiž tam chodźachu, drje njesłušeše. Postrow dźěći połožich do wokna – bjez wothłosa. Na połsta lět jabłučiny so nichtó dopomnić nochcyše, a štyriłopješkaty dźećel wuschny a so roztorhny. Jenož wokołošijace rubiško maćerje bě mi mjez rjebłami přirostło. Wlečech je po sćěnach.