Dnja 17. oktobra 2025 jo se w Serbskem muzeju w Chóśebuzu wótwóriła wustajeńca ›Ze žeńskecym póglědnjenim – mólowanja a kreslanki‹.

Wóna zjadnośijo twórby styrich wuměłcowkow, kótarež we wšakich generacijach a formach zwuraznjenja wuměłski znaglědnjaju serbske žywjenje, krajinu a rolu žeńskeje. Zastupjone su Erna Krüger (1883–1973), Iris Brankačkowa (*1958), Maja Nagel (*1959) a Hella Stoleccyc (*1996).

Njeglědajucy na swóju rozdźělnosć zwězujo wustajeńca žeńskecy wid na wuměłstwo a serbsku identitu. W jich źěłach wótbłyšćujo se napněśe mjazy tradiciju a pśibytnosću, mjazy dopominanim, zgubjenim a sebjewobtwarźenim. Wósebnje naglědne jo zasejwótkšyśe Erny Krüger, doněnta lěbda znateje realistiskeje mólaŕki. Ju jo kuratorka Christina Kliem namakała, kótaraž jo twóŕby wuměłcowki w měsće Osterode póznała a jeje zwisk do Dolneje Łužyce a do Błotow wótkšyła.

Tam wóna lažy, ta mała kněni Šćěpka, z drugimi šćěpkami ceło dołojce w kórbiku pśed kamjenami w burskem domcyku. Zda se ako by kněz Kamjeny­ wjelikeje górcoty dla głosnjej a dłymjej dychał, jo, samo spódobnje stukał. »Ow, jo mě góruco«, měni a kradu pśedychajo. »To ga mě tyjo!« – Kake wólažcenje klincy z jogo słowow.

»Pójźćo ku mnjo nutś, lube šćěpki, aby měli zgromadny dobry cas. Jo tak rědnje śopło how. Ja was wugrěwam. Ja ga som kněz Kamjeny.« Tak wabi toś te wujšpurne a knypate chłošćonki, gaž póžedanje za drjewom jogo wósebnje nuźi.

Kórbik se kipjo, šćěpki śiskaju, žedne klapajuce padnu na twardy śpiny spódk. Žedne se wurownaju, aby se kamjenam pśibližyli. Ale se pśewaliju. Teke kórbik pśekipnjo, ako śiskanja dla rownowagu zgubijo.

Wót dołojka z kórbika se wusunjo njelepa slědna šćěpka, ta mała kněni Šćěpka. Źož jo se kulnuła, wóstanjo lažeca a se njegnjo. Jano lažke tśěskotanje se rozlěga pó jśpě. Suche kaškotanje jo słyšaś. Jej jo zyma, tak naga ako tam lažy. W kórbiku gromaźe z tymi drugimi jo było nanejmjenjej póśopło.

Južo dlejšy cas, pśisamen pśez cełe zymje, jo zabyta w piwnicy lažała. Jaden źeń jo se ze sćěžańki za kopicu sunuła a nichten njejo ju wěcej wiźeł. Cora skóńcnje jo ju stary bur namakał. »No, ty ga sy mě jadna«, jo z pśechwatanim gronił, »a taka zymna a ceło z błyskotajucym pómrozkom wobśěgnjona.« A jo ju gromaźe z tymi drugimi šćěpkami do kórbika scynił.

Cerkwiny zeger dwanasćo

wót torma wusoko bijo.

Witkojc swój 130. burstag ma.

Wócuśona z rowa stawa.

Pětš, na njebjesach, jej pśikažo

Minka, dobra duša, źi pó jsy!

Tamna šula ma tola twójo mě.

Złe duchy pó šuli se šare.

Mina nadawka dla se wjaseli.

Wóna pó šuli tek se šari.

Kokule nacizma su na tofli.

Kak źiśi buchu chóre dla brunosći?

Minka se domarkujo na stary cas.

Take jo wiźěła juž wjele raz.

Tegdy su žyda ze jsy zabili

a njejsu wejc’ »Bog pomagaj« strowili.

Rozgniwana a wobtužona poetka jo.

Wóttergaś swóju bildku co.

Pón wiźi płakajucu gólicu,

kenž Witkojc basni lazujo.

Mina wiźi pón wjednicu,

ak jo tek cłonk Domowiny.

Mina groni: »Njejsy mimo winy,

młoda sotša z Domowiny!«

»Ty njejsy kśěła serbsku klasu.

Město togo maš ty brunu masu.«

Ak krowy srawa na łuce

jo to brune zas’ ducy.

Ty sotša serbojska ze jsy.

How maš mójo dopórucenje.

Stup pšosym doslědka!

Z tobu nic njepójźo doprědka!

Mójim bórkojskim dajom do rady.

Cośo zas žywe byś mimo zwady?

Wumjeśo pórědnje cełu budu!

Abo zacyńśo tu naci-šulu!

Mina se wrośi do rowa.

Zasej źaseś lět cowa.

Gaž z rowa pón stawa.

Šula hyšći złe duchy ma?

Muzikaŕ, etnolog a twaŕc móstow serbskeje muzikoweje

tradicije. Portrej.

Macieja Rychłego zmakajom prědny raz wósobinski na tšašnje dešćowatem dnju. Hyšći pśed góźinu jo słyńco smaliło z njebja, a sy mógał dla teje górcoty lěbda wence wuźaržaś – a něnto jo njewjedro. Mokša wót dešća zastupijom do kulturnego centruma ›Zamek‹ w Poznanju a póznajom ned na schódach stojecego Macieja Rychłego. Zamjeniś jogo lěbda móžoš: Mimo swójeje markantneje frizury a carneje brody nosy teke wjeliku drjewjanu šwicałku pśi sebje. Do togo smej jano pisnje koresponděrowałej. Něnto jo na casu, se wósobinski póznaś. Du do jogo směra. Wón mě wita ze šyrokim smjejkotanim. Južo pó někotarych minutach se cujom, ako by se znałej južo wjele lět1.

Njewšedny žywjenjoběg wuměłca

Maciej Rychły jo se naroźił 27. awgusta 1957 a jo wjelebocna wósobina: muzikaŕ, psycholog, kulturny antropolog, komponist a multiinstrumentalist. Wón jo sobuzałožaŕ kwarteta Jorgi, za kótaryž komponěrujo a grajo na tradicionelnych pastyŕskich instrumentach. Wót lěta 1989 do 2004 jo źěłał w Centrumje za źiwadłowe praktiki ›Gardzienice‹.

Schreyahn. Ako južo łoni, su se teke lětosne ›Wendentage‹ we wokrejsu Lüchow-Dannenberg zasej wótměli w głownem domje na Dwórje wuměłcow kulojca Schreyahn a to pód gronkom »Wie das Wendland zum Wendland wurde«.

Wót lěta 1964 do města Wustrowa słušecy Schreyahn jo jaden z nejlěpjej zachowanych kulojcow we wokrejsu Lüchow-Dannenberg. Drjewjańska rěc jo lětosa stojała w srjejźišću styrich pśednoskow:

Slawist a teolog Mathias Conrad z Hamburga jo wułožował »Městne a pólinowe mjenja we Wendlanźe a jich pjerwjejšne wóznamy«. Rěcywědnik na Karlowej uniwersiśe w Praze dr. Vladislav Knoll jo ako tuchylu nejlěpšy znajaŕ drjewjańšćiny pśedstajił wšake wósebnosći drjewjańskeje rěcy.

Archeolog Rolf Schulze z Trebela we Wendlanźe jo referěrował swóju tezu na pšašanje »Cogodla jo słowjańska rěc we Wendlanźe tak dłujko žywa wóstała?«

Slawist prof. dr. Norbert Nübler z Instituta za slawistiku na uniwersiśe Christiana Albrechta w Kielu jo se tejerownosći pśiwobrośił drjewjańskim městnym mjenjam, aby pokazał, co dajo se z nich rěcnje zrekonstruěrowaś.

Dwa dalšnej referata stej měłej gósća z Chóśebuza: Dr. Justyna Michniuk jo pśednosowała wó wěźe a pśiwěrkach starych Słowjanow na pólu gójeńskich zelow w zwisku z nałogami. Krotke wopisanje žyweju nałogowu Jańskego rejtowanja a zabijanja/łapanja kokota w Dolnej Łužycy jo pśi tom zbuźił wósebnu zajmowanosć pśisłucharjow.

Na 13. festiwalu lyriki jo se ›Lyrikzin 11: Domownja – Heimat‹ pśedstajił

Z Brjazkow/Brieske. Což jo se zachopiło ako jaden w Bretani (Francojska) iniciěrowany mjazynarodny projekt, jo w Dolnej Łužycy wunjasło płody, kenž su se teke na 13. Łužyskem festiwalu lyriki (wót 5. do 7. septembra) prezentěrowali.

Pód titelom ›Lyrikzin 11: Domownja – Heimat – sorbische & deutsche Lyrik‹ su wujšli serbske a nimske basni z pjera 17-lětnych wuknicow Dolnoserbskego gymnaziuma Lucie Loichenojc, Lara Knack-muß a Suzanna Szikorski. Nastali su te teksty w pisańskej źěłaŕni pód nawjedowanim basnikaŕki Źilka.

Wót Marki Maćijoweje wudanych knigłow ›Serbstwo, quo vadis?‹ su łoni wujšli w Ludowem nakładnistwje Domowina. Ta kompaktna zběrka esejow zgromaźijo teksty 19 awtorow, styri tych spisane w dolnoserbskej rěcy, na jadnab 250 bokach. Titeloju wótpowědujucy, wobswětluju eseje zwětšego perspektiwy na směr, do kótaregož se serbska rěc a kultura pógibujotej.

Powšyknje stoje pšašanja k serbskej identiśe w srjejźišću teje zběrki, cesto pó wjelgin wósobinskej wašni sformulěrowane a wobglědowane. Pśi tom pokažo wudawaŕka južo w pśedsłowje na to, až se na kóńcu cytanja žedne gótowe wótegrona na to pšašanje ›Quo vadis‹ njewótwórjaju. Pśeliš wšake su jadnotliwe biografije pśinosowarjow tak ako městna a case, kótarež stwóriju ramik kuždego eseja. Tak wótpowědujo młogi tekst wósobinskej meditaciji wó serbskej identiśe, mjaztym až jo drugi skerjej wobšyrna rozpšawa.

Jadna awtorka pódajo aktualnu tematiku a stajijo sebje skerjej slězy pósołstwa swójogo teksta, drugi pśinosowaŕ pak se rozestaja kradu ze swojeju biografiju w konteksće historiskich tšojenjow. Slědny wótrězk knigłow znaglědnijo bogaty spektrum wobźělonych awtorow a awtorkow z krotučko zespominanymi biografiskimi datami. Tak śěgnjo se na pśikład starstwo pśinosowarjow pśez tśi generacije, wót naroźonych w lěśe 1950 až do lěta 2002.

Na lětosnem CSD w Budyšynje smy mógli mj. dr. cytaś transparent ›Sorbisch Sexy Queer‹. Jo rědnje, až naša serbska towarišnosć se dalej wuwija. Mógu se hyšći dopominaś, až pśed někak 15 lětami, ako smy se z chóśebuskim serbskim inernatom wobźělili na tamnem CSD pśez to, až smy tycatu chórgoj pokazali a teke Serby sobudemonstrěrowali, jo serbski mdr hyšći pokazał zapikslowanych luźi, kótarež su anonymnje wulicowali, až mógu we wjelikich městach liche žywe byś, ale doma w serbskej jsy njesmějo nichten zgóniś, až njejsu hetero.

Na Barlinskem CSD som raz zmakał młodego muža z bliskosći Gubina, kótaryž jo se woblekał dolnoserbsku swěźeńsku drastwu. Jo mě wulicował, až nosyś serbsku drastwu jo za njogo kradu wažny wuraz identity a zwězanosći z domownju. Ale doma (wósebnje we jsy pśijaśelki, kótaraž jo jomu kužde lěto drastwu wupóžycyła) to lubjej njeby dejał nichten wěźeś. Na drugem boku smy teke južo w Chóśebuzu měli CSD ze serbskimi słowami we wótwórjeńskem nagronje. Toś ta paralelnosć towarišnostneje wótwórjonosći na jadnom boku a z heteronormatiwnymi konstrukcijami serbskich identitow na drugem boku zawěsće až do źinsajšnego rolu grajo a nic nowego njejo.

Wót českeje hymny k dolnoserbskemu ludowemu spiwoju

Stawizny českego spiwa ›Kde domov můj?‹ (Źo jo mója domownja) su fasciněrujuce a wusko zwězane z narodnym zbuźenim Čechow w 19. stolěśu. Spiw bu tak popularny, až su se jen naslědku wuzwólili ako hymnu čechosłowakskego stata. Ale teke Serbam jo se wjelgin spódobał a tak słuša źinsa w dolnoserbskem pśełožku k nejwěcej woblubowanym ludowym spiwam w Dolnej Łužycy.

Prědny kapitel: Fidlowačka

Štucka ›Kde domov můj?‹ jo była spócetnje arija w źiwadłowem graśu Fidlovačka wót Jozefa Kajetána Tyla. Muziku jo skomponěrował František Škroup, tekst jo napisał Tyl sam.

Tyl (* 1808 Kutná Hora, † 1856 Plzeň) jo był wuznamny česki dramatikaŕ a wažna wósoba českego narodnego gibanja. Jo był awtor někotarych romanow a krotkowulicowańkow. Głownje pak jo sławny za swóje jadnab 20 dramow. W rewoluciskem lěśe 1848 jo zachopił swóje politiske aktiwity ako cłonk awstriskego parlamenta we Wienje. Dokulaž jo se zasajźił za njewótwisnosć Čechow wót awstriskeje monarchije, su jogo marskali ako politiski njespušćobnego a wuzamknuli ze Stawowego źiwadła w Praze.

Něnto mamy w EU juž k styrźastemu razoju europske město kultury, pópšawem jo tak, až stej to wót lěta 2007 dalej dwě měsće abo samo tśi, kaž teke 2025. W Nimskej su taku cesć doněnta měli (wjacorny) Barliń 1988, Weimar 1999 a Essen 2010, w Słowjeńskej jano Maribor 2012.

Zawěsće jo kuždemu w Sakskej znate, až jo lětosa Chemnitz/Kamjenica stolica kultury (na zachopjeńku jo se pomjeniło »město kultury«, wót 1999 mamy »stolicu kultury«, to groni »głowne město kultury«). Móžomy tomu městoju taki titel jano žycyś, ale teke bźeze togo kuždy lubowaŕ wuměłstwa wě, až maju tam dwě napšawdu wurědnej zběrce wósebnje 20. lětstotka, to stej »Kunstsammlungen am Theaterplatz« a »Museum Gunzenhauser«!

Kamjenica ma pśisamem běrtyl miliona wobydlarjow, pśeśiwo tomu jo Nova Gorica ze swójimi 13 tysacami pšawe gnězdo, italska Gorizia, we słowjeńšćinje Gorica, ze 33 tysacami teke njejo rowno wjelikoměsto. Matej pak měsće swóje wósebnosći.

Na kóńcu drugeje swětoweje wójny jo Titove wójsko wobsajźiło Goricu (kaž teke Trieste). Wósebnje dla ameriskego śišća pak jo było město na kóńcu pśizamknjone italskemu statoju. Wokolny jugosłowjański (słowjeński) region jo był tak bźeze swójogo centruma, tak až jo w lěśe 1947 kněžaŕstwo wobzamknuło, teke dla politiskich motiwow, natwariś nowe město njepósrědnje na kšomje stareje Gorice, to jo był zachopjeńk Noveje Gorice. Tak jo se pón teke pówědało wó »źělonem měsće« Gorica/Nova Gorica, napšawdu jo był teke drotowy płot mjazy městoma až do lěta 2007, ako bu swětocnje wóttergany. Ale hynacej ako w Barlinju njejo był ten płot njepśepušćaty, rowno nawopak, wósebnje lokalne wobydlarje su měli z režimom małego granicnego wobchada (Kleiner Grenzverkehr) móžnosć prěkowanja granice bźez kuždeje zadory. Nova Gorica jo pótakem w cełem planowany nowotwaŕ, głowny architekt běšo Edvard Ravnikar, wuknik Jožeta Plečnika a Le Corbusier, to snaź móžomy pśirownaś z městoma Stalinstadt/Eisenhüttenstadt a Wórjejce (z góršeju architekturu).