Hartmut S. Leipner

we wichorach 20. stolěśa

»Naprědk! buźi hesło našo,

za swoj lud a kraj.

Kuždy wošcync huwołašo:

Goŕej gledaj k bytšym ńebju,

słyńco kiwa žyẃeńu;

Bog se znajo k wěrnem źěłu.

Kšutym dawa razeńe.«

(Bogumił Šwjela, w swójom

dnjowniku)1

I. Cas kejžora a Weimarskeje republiki

Jadna z nejwuznamnjejšych serbskich wósobinow 20. stolěśa jo mimo cwiblowanja Krystijan Bogumił Šwjela (nimski Christian Gotthold Schwela, *5. septembra 1873 w Skjarbošcu, † 20. maja 1948 pla Naumburga).

W jogo statkowanju ako serbski procowaŕ a faraŕ, ale teke w priwatnem familijowem žywjenju su se pokazali wšykne naźeje, konflikty a katastrofy, kenž su wažne byli za serbski lud w prědnej połojcy zajźonego stolěśa.

Ako syn serbskego kantora a casnikarja Kita Šwjele (1836–1922) jo se južo ako student angažěrował w młodoserbskem gibanju, kótarež jo nastało ku kóńcoju 19. stolěśa, gromaźe ze swójim pśijaśelom Wylemom Nowym (1870–1933). Wónej stej załožyłej zwězk serbskich študańcow a zorganizěrowałej dolnoserbske schadowanki, aby zmócniłej zacuśe sebjegódnosći Serbow. Nowy a Šwjela stej pregowałej gromaźe z Matejom B. Bronišom (1868–1937) a Hajnom Rizom (1873–1917) młodoserbske gibanje w Dolnej Łužycy. Nastajenje Šwjele, až serbskosć jo wobogaśenje a njejo nic, za což se ma sromaś, jo se śěgnuło ako cerwjena nitka pśez jogo procowanje we wósadach a jo wiźeś ako jogo wótkazaństwo. Wuznamne su jogo pśinoski ako rěcywědnik, wudawaŕ casopisow a casnikow a ako iniciator załoženja Domowiny.

Kak pśidu źěry do twarožka? Wusćełanje z myšu w nimskej telewiziji móžo na to rědnje wótegroniś. Wóni se wuwijaju z pomocu bakterijow pśez chemiski proces, pódobny na štosowanje, pśi comž se twóri wuglikowy dioksid. Tšocha a wjelikosć nastawajucych płunowych puchorjow wótwisujotej wót casa a temperatury. Twarožk njesmějo se gibaś abo tłocyś, musy dłujko lažecy wóstaś. Howac źěry lažko se minu. Źinsa jo teke jasnje, až wěsty njerěch jo notny, aby se źěry w twarožku wuwijali.

Co matej starodawny serbski sedleński rum a twarožk zgromadnego? Sedleński rum jo zawóstank něcogo spócetnego, tak ako twarožk zawóstanjo wót wuchadnego mloka. Dłujkodobny proces kisanja twórjašo z něgajšnych stronow słowjańskich rodow z pomocu wjeleserakich akterow mały wušej wóstajony łužyski wobceŕk swójoraznego charaktera.

Se wě, až su analogije mjazy twarožkom a serbskim sedleńskim rumom limitěrowane. Ale we wšakich krajach se gótujo twarožk hynac, wšake maju źěrki, druge nic. Jo pšašanje surowiznoweje baze a wobchadanja. Tak jo to teke ze sedleńskim rumom. W Sakskej se póstajijo receptura, rozmjej kazń, tak, až sedleński rum jo wěcej abo mjenjej homogeny. W Bramborskej wjele kucharjow kazy twarožk. Napóslědku zastojnstwowe sudnistwo musy rozsuźiś, kótare źěry bramborski serbski sedleński rum dej měś. Problem wobstoj w tom, až sudnistwo žednogo zdaśa wót mjeńšyny njama. To groni, zewšym njerozmějo, co jo serbska kultura. Sudnistwo sebje pśiśpijo pósuźowaś, na kaku wašnju se woplěwaju serbske nałogi, lěcrownož ma zapis imaterielnego kulturnego derbstwa pśedlažecy. Definěrujo pótakem swójsku nimsku recepturu. Specifiske serbske nałogi se rozeznawaju wót drugich, kótarež se wótgódnośiju z njedosegajucym serbskim późělom. Sudniki njeakceptěruju, až zapust njejo Fastnacht, Fasnet abo Karneval. Jo pódermo, takim ignorantam rozdźěle rozkłasć? Kuždy domorodny ga derje rozmějo, až chóśebuski karnewalski pśeśěg nowšego casa njama nic cyniś ze serbskim zapustom. Serbska drastwa ga njejo kostiměrowanje. Nałogi se pśeměnjaju w běgu casa, lokalny serbski kórjeń pak jo pśecej jasny. Ale chto ga w slědnych 50 lětach jo na to myslił, až buźo raz wažne, kuždy serbski wejsański swěźeń pó pšuskej wašni dokradnje dokumentěrowaś? Wejsne chroniki su cesto pisali nimske awtory, a jim njejo wažnje było, napisaś wjele śotow jo burski chójźiło. Kwalita serbskich aktiwitow jo sudnistwoju pśewšo wažna. Pśecej zasej se glěda pśez brylu wětšyny: To jo nam pśemało. Kuždy gótowaŕ twarožka by mócnje z głowu wił, gaby jomu sudnistwo póstajiło, wjele wužytnych bakterijow jo notnych za derje słoźecy twarožk.

Znajo ga něchten aktualnu cynitosć Maśice Serbskeje (MS)? Snaź to wuglěda mjazy cytarjami Rozhlada lěpjej, ale som se wěsty, gaby se pšašał na serbskich wejsańskich swěźenjach w Dolnej Łužycy, wótegrono by było zwětšego negatiwne.

Pśed wušej 140 lětami jo dał pólski jurist Alfons Parczewski póstark na załoženje dolnołužyskego wědomnostnego zjadnośeństwa, kenž jo ned namakał wjelike pśigłosenje. Na brošnu 1880 su se zejšli w Chóśebuzu, aby załožyli dolnoserbski wótrěd Maćice Serbskeje. Lisćina załožeńskich cłonkow se cyta ako Whoʹs who tegdejšego serbskego faraŕstwa a wucabnikojstwa w Dolnej Łužycy. Ako wótglědanje su zapisali: »Kubłanje dolnołužyskeje serbskeje rěcy a wudawanje dobrych, we tej rěcy napisanych knigłow za lud«.

Hartmut S. Leipner

Ale źo wóstanjo źinsa naš akademiski dorost? Wšuźi se pyta ruce łamajucy za młodych. Se zda, až źinsajšna Maśica njejo atraktiwna za młodych fararjow abo drugich akademikarjow. Wóni sebje pytaju druge grajkanišća. Nuznje dejali wó tom powědaś, kak mógał pśichod Maśice Serbskeje wuglědaś. Zachopk diskusije jo była naša wědomnostna konferenca »Wědu šyriś« w nowembru zajźonego lěta. Wót togo casa wšykne opcije laže na bliźe, zachopinajucy wót togo, až Maśicu nadalej njetrjebamy a dajomy jej wusnuś, pśez Maśicu ako stary cesći dostojny statusowy symbol, až do togo, až Maśica buźo jano notna ako zastojaŕ pjenjez za projekty drugich. Ja pak wiźim pśichod Maśice Serbskeje ako platforma šyrokeje wědomnostneje wuměny. Stara tema kubłanja serbskego luda wót casa załoženja njejo wěcej aktualna za našu organizaciju. Za to mamy chwaliśboga južo dawno druge institucije. Ale MS njedej se wobgranicowaś na kulturnostawizniske aspekty ako pózdatna wótnožka Serbskego instituta. Problemy we wšakich wobceŕkach muse se diskutěrowaś a wót rozdźělnych bokach wobswětlowaś: rěc, šulstwo, politika/wuwiśe demokratije, pšawnistwo, medije, góspodaŕstwo, mjazynarodne póśěgi, digitalizacija/kumštna inteligenca, wobswět, atd. Wšuźi su Serby pominane, se wugroniś. Jaden fachnik za cerkwinu historiju 19. stolěśa za to njedosega. Maśica Serbska se musy wuwijaś do wědomnostneje akademije. Ako taka buźo zamóžna k wobradowanju serbskich gremijow, kótarež maju rozsudy twóriś. Som pśeznanjony, až takich ekspertow teke w Serbach mamy. Ideje su pytane, kak je dobydnjomy.

 

 

 

Hartmut S. Leipner Foto: archiw Nowego Casnika

Gaž nimske diskusijne krejze se zaběraju ze serbskeju rěcu, móžomy z wěstosću na to cakaś, až pśiźo pšašanje, lěc se hyšći wupłaśijo, do spěchowanja wuměrajuceje rěcy inwestěrowaś. Něgajšny chóśebuski wušy promšt Reinhardt Richter jo se pšašał, kak dłujko musymy hyšći serbske namše póbitowaś. Pśecej su take zranjece słowa zwězane ze słowkom hyšći. Kak dłujko se hyšći serbski powěda. Slědny maminorěcny pótom serbske swětło wugasnjo? Drogujuca wustajeńca »Co ga how groni mjeńšyna«, kenž jo była wiźeś do kóńca apryla w Zwězkowem sejmje a jo něnto ducy pó cełej Nimskej, pśewobrośijo pšašanja na wětšynowu ludnosć, aby zwurazniła głuposć takego pśistupa: Wjelich was jo, su scełego filmy w nimskej rěcy, cogodla hyšći nimski powědaśo a nic engelski abo chinski, dla cogo trjebaśo wucbu w nimšćinje, maśo namše w nimskej rěcy, atd. Spisowaśel Eugen Ruge jo gano we swójom drježdźańskem nagronje analyzěrował nimsku rěc. Móžomy se pśedstajiś, až wóna wótemrějo? Móžo to byś, až se pśibližujomy kóńcoju nowowusokonimšćiny, ako jo źinsa znata? Jogo wuslědk jo pśechwatajucy – jo, na kuždy pad móžo se to pśedstajiś. Awtor namakajo wšake indice, w casach dominěrujuceje engelskeje popularneje muziki, lichego wikowanja, digitalizacije a pšawopisnych abo »gender« reformow, gromaźe z powšyknym spadom rěcy.

A co jo z našeju bogeju serbskeju rěcu? Smy my napšawdu na droze do Texasa, ako jo było dawjeto cytaś w ewangelskem casopisu Pomhaj Bóh? Měnjone jo było, až naša rěc buźo graś jano symbolisku rolu ako na swěźenjach Serbow w Texasu – na toflach w měsće, w dwójorěcnych nadpismach, abo gaž se gjarźe prezentěruju stare serbske knigły z pśispomnjeśim, až (se wě) cytaś je južo nicht njamóžo.

Hartmut S. Leipner Foto: archiw Nowego CasnikaW kuždej krizy štycy šansa, se groni. Napšawdu? Drje za tym, kaka to kriza jo. Wjelike krize, ako ta tšašna katastrofa w Japańskej pśed 10 lětami, woporam we Fukuśimje žednu šansu njejsu dali. A teke tych wušej 30.000 družynow zwěrjetow a rostlinow, kenž jo wót wótemrěśa wobgrozonych, njeby tu wuchadnu sadu wobtwarźiło.

Spócetne grichiske słowo κρίσις (krísis) ma wóznam měnjenje abo rozsuźenje. W tych padach, źož mamy něco rozsuźiś, dejali wěźeś, kótare móžnosći ga mamy. Historikarje, pšawizniki za mjazynarodne pšawo, epidemiologi, narodne góspodaŕniki a wójaŕske eksperty su se wobjadne, až luźe źe njewuměju derje rozsuźowaś. We Wójnskej fibli Bertolt Brecht pišo, až luźe lěbda něco z katastrofow pśiwuknu. Lubjej se pyta za winowatym. Jadnore wótegrona su za spódobanim: Chinezarje, Bill Gates z jogo mjazynarodnym pśiseganim, wuše mócy abo pomsć sknechtowanego wobswěta. To wšo znani wó wótpokazanju pśinawuknuś. Ta słaba zamóžnosć wuknjenja ma paradoksnje cyniś z wěru do racionalnosći wědomnosći. Z teje wěry slědujotej cesto pśeśiwnej, ale jadnak fatalnej njedorozměśi: Na jadnom boce se njekritiski mysli, až wěsty wuslědk slěźenja jo absolutna, na pśecej a wšuźi płaśeca wěrnosć. Na drugem boce se pśekritiski pśiswójujo pozicija, až rozdźělne rezultaty wótbłyšćuju alternatiwnu realitu. We wobyma padoma se njeglěda na wobstojnosći, kenž lajki mimo slězynowych fachowych znaśow cesto pódgódnośuju. Na nich se jadnorosći dla w popularnych medijach zabywa. Jo pak jano jadna wěrnosć, wóna jo bźez alternatiwy. Pytanje za wěrnosću se pomjenijo wědomnosć, kótaraž žednogo kóńca njama. Nic njama cyniś z wěru, dokulaž se złožujo na ewidencu. Aby pytanje za wěrnosću wuspěšne było, musy se bźez pśedsudkow definěrowaś, pód kótarymi wuměnjenjami něco płaśi. To teke groni, až wšykne wědomnosći muse cuze wobwliwowanje z boka politiki, popularnych medijow abo finance konsekwentnje wótpokazaś. Nejlěpše, což móžo wědomnosć podaś, su dopóznaśa, kenž se mógu pśekontrolěrowaś. Ta wěrnosć jo aktualny staw, kenž pak witśe z nowymi rezultatami móžo byś pśestarjety. Wěcej to njejo, ale rownocasnje jo to pśewšo wjele. Tym relatiwnym wědomnostnym dopóznaśam mamy se źěkowaś za wšykno. W kolektiwnem wobchadanju z krizami musy wědomnosć pśecej zasej na rozměru a mroki dopóznaśow pokazaś. Wědomnosć njeznajo žednych měnjenjow, jano fakty, togodla tam njejo žedna lichota měnjenja. Pśeśiwo njerozymnym gronam wót lichoty měnjenja we wědomnosći, na pśikład wó pśeměnjenju klimy abo wó genmanipulaciji pśez šćěpjenje, musy se zakšocyś. Pótom jo kriza šansa, ku kótarejž teke wědomnostne wuslědki pśinosuju ako to, což su: ako esencielny schójźeńk dopóznaśa.

Hartmut S. Leipner Foto: archiw Nowego CasnikaZnamje na sćěnje nichten njemógał pśewiźeś, ale Belšazar, ten pśeskobodny babyloniski kral, njejo zamógł jo wukłasć. Jano mudry profet Daniel jo mógał wucytaś, až kraj pójźo kamsy. Parada zwěšćelowarjow zagubjenja slědnych 3000 lět wobskjaržujo skazenje a pśemódlenje pśibogam. Menetekel pśibytnosći pak njejo napisał Bog starego testamenta, ale dogma njeskóńcnego rozrosćenja. Mene mene tekel uparsin – licone, wažone a ako njedosegajuce pósuźone. Take powědanje jo witśi watśi, groni frakcija žorta a šposa. Wót lěgwa wubójanych jo jich wótstawk wjele wětšy ako jo w casu pandemije do rady dane. Wšykno w mjenju lichoty, pódpěrane wót samsewumjenjonych ekspertow, kenž maju wšo rozpłošenje za wuzbytne. Kśik pak buźo wjeliki: »Běda, běda, ty wjelike město Babylon, ty mócne město, pśeto we jadnej štunźe jo twój sud pśišeł. A kupce na zemi budu płakaś a žałosćiś nad nim, dokulaž jich wóru nicht wěcej njebuźo kupowaś.« (Zjawjenja Jana 18).

Kuždy ma w głowje nanejmjenjej jaden datum, kótaryž cełe žywjenje jo pśeměnił, na pśikład 8.5.1945, 3.10.1990 abo 11.9.2001. W krotkem casu buźomy teke diskutěrowaś, kak swět jo wuglědał pśed koronu. Za mnjo jo kradu jasne, až pandemija jo teke kriza našogo politiskego systema, našeje něntejšneje wašnje producěrowanja a zgromadnego žywjenja.