Prócowanja Jana Bjedricha Tešnarja wo zjawnu prezencu delnjo­serbšćiny

Njedźelu, 28. oktobra 1860, poswjećichu w Chmjelowje pola Choćebuza nowe šulske twarjenje. Jeho wosebitosć bě, zo bě nad zachodom připrawjeny serbski napis, wuwjedźeny w tehdyšim frakturnym pismje: »Dajſcho tym Żiſchetkam ku Mn˙o pſchiſch a n˙ehoborajſcho˙ jim, pſchėto takich jo to Kralejſtwo Boże. Markus 10,14.« Wo natwarje noweje šule a wo poswjećenskim zarjadowanju Bramborski Serski Casnik 21. nowembra nadrobnje rozprawješe:

Dokelž bě jich dotalna šula přemała a dodźeržana, běchu Chmjelowčenjo w lěće 1857 twar noweho šulskeho doma wobzamknyli. Na to kupi gmejna kóžde lěto něšto drjewa a kamjenjow, zo by financielnu ćežu rozdźěliła. Nalěto 1860 stary šulski dom srjedź wsy wottorhachu a nowy murjowany twarić započachu. Hdyž bě nazymu »nowa, rědna, pyšna šula« dotwarjena, ju na 21. njedźeli po swjatej Trojicy, potajkim 28. oktobra, poswjećichu. Na swjatočnosć zeńdźechu so wjesnjenjo we wupyšenej šuli. Po zhromadnym kěrlušu měješe niši farar Choćebuskeje serbskeje wosady Jan Bjedrich Tešnaŕ prědowanje wo 103. psalmje, w kotrymž so Bohu za dokónčeny twar dźakowaše a wo žohnowanje za dźěło wučerja prošeše. Staršich napominaše, dźěći nic wot wučby wotdźeržować, ale je swěru do šule słać. Tež měli sej wučerja wažić a jeho podpěrować, dokelž je jeho dźěło »na roli tych hutšobow« hišće ćeše a sprócniwiše hač dźěło bura na polu. Napominanje indirektnje pokaza, z kotrymi ćežemi mějachu so wučerjo na serbskich wsach tehdy bědźić. Po požohnowanju twara přepoda Tešnaŕ najlěpšim šulerjam – třom hólcam a třom holcam – serbske knihi. Najlěpšej dóstaštaj Nowy testament, tamni štyrjo pak knižku »Pojż k’Jeſußu!«. Po tym zo běchu šulske dźěći pod nawodom wučerja Hänicke kěrluš zanjesli, so swjatočnosć ze zhromadnym kěrlušom skónči.

Wurědna publikacija wó žywjenju dolnoserbskego procowarja

Skóńcnje som je docytał: Tłuste, ale mimo měry zajmawe knigły »Christian Schwela. Wendischer Lehrer, Kantor und Redakteur. Eine Biografie« z rownogódnym serbskim titlom »Kito Šwjela. Serbski šulaŕ, kantor a redaktor. Biografija«. Mógu napšawdu wjelgin pórucyś, wósebnje wšak wucabnikam, duchownym, žurnalistam, stawiznarjam, což jo z Kamjenice póchadajucy nimski publicist Dietmar Schulze (*1947) na 540 bokach z wěcywuznaśim, ze sympatiju za Serbow a tež howacej derje naźěłał. Knigły se daju derje cytaś. Wón staja žywjenje a statkowanje Kita Šwjele (1836–1922) do zwiska z regionalnymi wobstojnosćami kaž tež z nimskimi a tam a zas ze swětowymi stawiznami, źož lěpšemu rozměśu słužy.

Pó tom, až su wósadne w Skjarbošcu w lěśe 2018 – z naglědneju pódpěru dalšnych luźi, zastojnstwow a towaristwow – swójomu kantoroju a wucabnikoju stajili z betonowego kamjenja stwórjony pomnik z jogo bistu (tśasaŕ Hans-Georg Wagner z Chóśebuza, *1962), su nastali knigły, kótarež su pśisamem něco kaž serbski stawizniski roman w nimskej rěcy. Kaka gluka, až su se dnjownikowe zapiski Kita Šwjele a jogo syna Bogumiła (1873–1948) zachowali, z kótarychž jo awtor mógał teliko awtentiskich faktow póceraś. Pśez to cytaju se žedne wótrězki, kaž by tej łužyskej procowarja žedne tšojenja tomu biografoju samej do pisańskeje mašiny wulicowałej.

Jako młody student a wědomy Serb je (pozdźiši prof. dr.) Arnošt Muka (1854–1932) po Hornjej a Delnjej Łužicy pućujo wšo serbske zapisował. Měješe nadobny zaměr, móhłrjec cyłemu swětej dopokazać wulkosć serbskeho naroda a kraja a bohatosć serbskeje rěče. Wšě připóznaća, kotrež so jemu w Serbach a druhdźe za to dawaja, su tuž woprawnjene.

Tola žadyn čłowjek njeje njezmylny kaž žadyn ćerń bjez kałača. Z dwěmaj přikładomaj je so serbski ludowědnik a rěčespytnik Muka mylił. To stej ležownostne mjeno »Kobjel« w Sernjanach a wjesne mjeno »Sernjany« same. Z ležownostnym mjenom »Kobjele« sym so před lětami w delanskej Gmejnskej nowinje rozestajał. Tule wěnuju so našemu wjesnemu mjenu.

Jan Meškank-Kanečanski (1905–1972) bě po Druhej swětowej wójnje znaty a připóznaty serbski domiznowědnik mjez Wotrowom a Konjecami. Hdźež je móhł, je Meškank wězo na Muku nawjazował. Na Mukowym wułožowanju mjena Sernjany je wón dwělował. Ale Meškank njebě powołanski wědomostnik a slědźer. Tež dźensa znate wědomostne žórła jemu tehdy hišće přistupne njeběchu.

Pozdźiše wobšěrne slědźenje

Wjacori, w słowjanskich rěčach derje wukubłani němscy mjenowědnicy su so po skónčenju Druheje swětoweje wójny wobšěrnje a dokładnje ze słowjanskimi mjenami w srjedźnej a na wuchodnej Němskej zaběrali. Su woznam mjenow přepytowali a ze susodnymi słowjanskimi rěčemi přirunowali.

Zawodne mysle

Hižo přeco chcych ležownostne mjena Trjebina znosyć, zo njebychu so zhubili. Přewulki pak bě respekt před wobšěrnym dźěłom mjena dokładnje zběrać, so ludźi prašeć, kotřiž su hišće starši hač ja, a w archiwach slědźić. Dźěłowy plan Trjebinskeje Domowinskeje skupiny 2017/2018 je mje trochu do dźěła honił. Tak buchu Trjebinscy Domowinjenjo w nowembrje 2017 a w aprylu 2018 w dźěłowym planje namołwjeni, jim znate ležownostne a swójbne mjena znosyć. Njetrjebamy so dźiwać, zo bě zajim jara wulki, dokelž so wjes zdźěla wotbagruje a dźěl wjesnjanow bu hižo přesydlene. To přinjese wosebitu brizancu do tematiki: Hižo nětko je ćežko, sej stary wjesny dźěl Zagora předstajić, dokelž rowy, klumpy a wotnjesene statoki deprimowacy wobraz zawostajeja. Bórze so wšitko w hoberskej brunicowej jamje zhubi.

Ležownostne mjena

Njewobsydlena přiroda rozdźěli so na přestrjenje, za kotrež je wěste wužiwanje předwidźane. Ležownostne mjena dźěla krajinu a słuža orientaciji a identifikaciji. Tute geografiske mjena su wobydlerjo tworili a buchu bjez pisomneho fiksěrowanja do lokalneje rěče přiwzate. Wone su jenož we wěstej wjesce abo wěstym měsće znate a słuža tomu, połoženje ležownosće jasnje identifikować a rjadować. To je wažne za kataster, wobsydstwowe poměry abo wužiwanje přestrjenje a zaměr wužiwanja (jako polo, łuka, lěs abo hat).

Bjez prócy – žane foto (9/11)

W zwisku z festiwalom 1972 měješe LND wotpohlad, portret Měrćina Nowaka-Njechorńskeho we wulkim formaće wozjewić. To běše za mnje dobra přiležnosć so ze zajimawej wosobu do zwiska stajić. Nochcyše so w swojim ateljeju fotografować dać, ale radšo na zahrodźe w Njechornju, štož njebě žadyn problem. Krótko po tym je so moler na Domowinu abo nakładnistwo hóršił a wozjewjenje fota najprjedy zakazał.

Při swojim wopyće běchu mi tehdom durje do ateljeja napadnyli. Běše to wulkotny drjewjany wudźěłk a srjedźa běše znamjo Nowaka-Njechorńskeho: rězbarjene lipowe łopješko. Dokelž lubuju detaile w fotografiji, chcych »něšto z toho činić«. Ale wón měješe něšto přećiwo tomu.

Pozdźišo, jako dźěłachmy na Křini dopomnichmoj so z Geratom Hendrichom zaso na wone durje. Hendrich je so ze sotru Nowaka-Njechorńskeho rozmołwjał, kotraž při nim přebywaše. Wona měješe zakaz za přehnaty. Přeradźi nam dźeń, na kotrymž so jeje bratr do Budyšina poda a so hakle z poslednim busom nawróći. To smój sej tam dojěłoj, techniku natwariłoj a durje fotografowałoj. Cyle derje mi při tym njebě.

200 lět serbske misionske towarstwa

Rewolucionarnej lěće 1848/49 so w serbskim stawiznopisu husto jako započatk towarstwoweho žiwjenja na serbskich wsach charakterizujetej.1 W tutym nastawku chcu pak pokazać, zo směmy započatki šěrokeho towarstwoweho skutkowanja na serbskich wsach bjezmała wo 30 lět doprědka datěrować. Wot 1820 do 1834 załoži so w ewangelskich Serbach znajmjeńša 14 misionskich towarstwow, kotrež běchu rum, w kotrymž móžachu so čłonojo politisce, nabožnje a narodnje angažować a za dalše towaršnostne dźěło wukmanjeć.

Jeničke serbske wopomnišćo bitwy pola Sedana před 150 lětami

Na zapadnej kromje stareho kěrchowa, kiž so wokoło Slepjanskeje cyrkwje wupřestrěwa, stejitej pomnikaj, kiž dopominatej na Němsko-francosku wójnu w lětomaj 1870/71. Napohlad dominuje na štyri metry wysoki obelisk z pěskowca, kotryž bě zhotowił kamjenjećesar Bruno Modrack ze Słomjenja pola Grodka. Pomnik je z třomi mjedźanymi wudźěłkami wozdobjeny: deleka z medaljonom z podobiznu kejžora Wilhelma I., srjedźa ze Železnym křižom a horjeka je krónowany z worjołom. We wulkim złotym pismje steji na obelisku w němskej rěči, zo je poswjećeny dopomnjeću gloriozneju lět 1870/1871 a zo bu postajeny składnostnje 25. jubileja załoženja Slepjanskeho wojerskeho towarstwa 14. julija 1912. Z nowinskeje rozprawy wo tutym podawku wěmy, zo běštaj hrabja Arnim z Mužakowa a kejžorstwosejmski zapósłanc dr. Hegenscheidt twar pomnika spěchowałoj a zo bě jón Slepjanski farar Matej Handrik we wobłuku schadźowanja zapósłancow delnjošlesko-łužiskeho wokrjesneho wojerskeho zwjazka w přitomnosći 40 wojerskich towarstwow a mnohich wysokich hosći poswjećił.1 Zda so, zo bě runja pomnikowemu napisej tež poswjećenska swjatočnosć přezcyłnje němska.

Što su wuměnjenja a wuslědki serbskeho stawiznopisa w druhej połojcy 20. lět­stot­ka? Mały rjad přinoškow zaběra so z nastaćom štyrizwjazkowych »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šěršim zmysle. Chcemy nowe slědźenske wuslědki předstajić a zdobom přeprošujemy ke kri­tiskej debaće wo zakładach načasneje serbskeje kultury.

Zahoritosć za předstawizny a zažne stawi­­zny, wosebje za srjedźowěk, na­­ma­kamy w Němskej w nimale wšěch worštach wobydlerstwa a we wšěch starobnych klasach.

Archeologiske muzeje su jara woblubowane a »srjedźowěkowske wiki« kaž tež zarjadowanja »living history« so prócuja, ludnosći srjedźowěk z pomocu dožiwjenjow zbližić. »Histotainment« je za to hesło. A byrnjež na cyłym terito­ri­ju nowych zwjazkowych krajow a zdźěla zwonka nich wot spočatka zažneho srjedźo­wěka lětstotki dołho kmjeny Sło­wjanow sydlili (t. mj. Germania Slavica), njejsu wone we wědomju a zaznaću wulkeho dźěla worštow wobydlerstwa eksistentne. Wikingojo a ryćerjo popularny wobraz srjedźowěka dominuja. Nimo šulskich knihow a medijow su wosebje muzeje, kiž tutón wobraz produkuja a ludźom předstawu wo stawi­znach jich domizny posrědkuja.

Znamjenja časa (8/11)

Poprawom by derje było, titul rjada wo zhladowanju na wobrazy raz wobroćić. Potajkim by rěkał: Wobrazy mojeho puća. Wjace hač połsta lět sym časy a podawki ze swojimi wobrazami přewodźał. Wosebje napadnje, zo maja wěcy, kotrež njejsym w 1960tych a 1970tych lětach jako hłowne temy fotografował (prajachmy tež: »To njeje zwobraznjenja hódne.«), dźensa jako dokumenty a napohlady swoju woprawnjenu hódnotu a kedźbnosć zbudźeja.

1950 je znaty łužiski fotograf Kurt Hajna prezidenta Wilhelma Piecka z holcu w katolskej narodnej drasće na rukomaj fotografował. Holca bě dźowka hibićiweho redaktora Noweje doby a woblubowaneho braški při programach Serbskeho ludoweho ansambla Bena Šołty. W lěće 1980 wopyta prěni němski kosmonawt Sigmund Jähn Budyšin a Beno Šołta běše měnjenja, zo měła so nětko jeho wnučka w samsnej drasće a w samsnej pozy z wysokim hosćom fotografować dać. Tole je woprawdźe přikładnje organizował. Fotografojo su poprawom jara dźakowni za tajke »organizaciske wukony«.

Jürgen Maćij – Na demonstraciji w Klětnom, 6. januara 1990

Moja angažowanosć za wuchowanje Klětnoho w rozsudnych měsacach měrliweje rewolucije – a pozdźišo tež za Rogow pod wuměnjenjemi wobnowjenja demokratije – ma swoje předstawizny. Tute so njehodźa z někotrymi słowami rozjasnić. Njech su tohodla jenož někotre wuchadźišća naspomnjene, kotrež mje pohnuwachu, so Klětnjanam kónc lěta 1989 a Rogowčanam nalěto 1990 w boju wo přichod jich sydlišćow direktnje přizamknyć – a to w zhromadnosći z mnohimi serbskimi spisowaćelemi, dźiwadźelnikami a dalšimi wuměłcami a kulturnikami:

W etnologiskim wuwiću pisanja je městno jednanja prěnjeho pólneho slědźenja wažny měznik, kotryž so w předmjeće nimoměry rady mystifikowaše a nadal mystifikuje. Zo bych we wobrazach profesije wostał: Mamy před sobu iniciaciski ritus. K prěnjemu razej poda so slědźacy subjekt won do »pola«, zo by wupruwował, što je wot profesorow na uniwersiće nawuknył. Bjez kóždeje wěstoty ma nětko wonka (potajkim w dźiwiznje) wobstać. Hakle nětko so woprawdźe wopokaza, hač běše wjacore lěta trajacy studij snano podarmo. Zakładna dźěławosć etnologije je slědźerska praksa, na kotruž móžeš so teoretisce a z njewohroženosće biblioteki jenož na njedosahace wašnje přihotować a za kotruž njejsu někotre probowe slědźenja we wobłuku seminara žadyn woprawdźity chutny pad. Wobsteju »tam wonka« pola »nich«? A jako kajki so nawróću?

Na tutym městnje njech to z mystifikaciju dosaha, wotpowědna literatura a cyły wotběh a jeho teoretiski nadtwar kritiskich dekonstruowacych analyzow pjelni cyłe polcy. Mój měznik w horjeka wopisanym zmysle je Klětnjanska gmejna. Tu mějach napjate wjeselo w jara suchim lěću a nazymu 2003 (Tute měsacy běchu wróćo zhladujo najskerje hižo posoły přez klimowu změnu wusušaceje so Łužicy.) k prěnjemu razej swoje powołanje we wšej hłubokosći w swójskej zamołwitosći wukonjeć. Z toho nasta moje magisterske dźěło w předmjeće europska etnologija a pozdźišo 2008 ćeńka knižka z titulom »›Wir bleiben in Klitten‹. Zur Gegenwart in einem ostdeutschen Dorf.«

W nětko hižo stolětnych stawiznach Serbskeho Sokoła – w Budyšinje bu 9. nazymnika 1920 prěnja jednota załožena – hrajachu serbscy wučerjo wusahowacu rólu. W rozdźělnych funkcijach wot starosty abo načolnika (to bě nazwučowar) w jednoće hač k wodźacym funkcijam we Łužisko-serbskim sokołskim zwjazku skutkowachu wučerjo kaž Feliks Hajna, Arnošt Holan, Filip Jakubaš, Ota Jurak, Jan Meškank, Michał Nawka, Pawoł Pjetaš, Jurij Słodenk, Herman Šleca, Jurij Wjela a druzy.

Mjez katolskim resp. ewangelskim duchownstwom sahaše nastajenje k Sokołej wot zjawneje zwjazanosće přez tolerancu hač k napřećiwnemu wustupowanju. Z ewangelskeje strony mamy dotal přemało faktow. Symboliske njech je měnjenje fararja Jana Křižana z Klukša, kiž jako tehdyši předsyda Domowiny na sokołskim zarjadowanju 1. měrca 1931 w Lichanju młodźinu do sobudźěła za narod namołwješe.1 W slědowacym wěnujemy so přikładam z katolskeho duchownstwa hač do 1933.

Pater Romuald chwali Sokoł

21. septembra 1924 zetkachu so Sokoljo ze 14 jednotow w Pančicach k prěnjemu zwjazkowemu zlětej. Wobsah programa bě swjedźenski nyšpor.

Što su wuměnjenja a wuslědki serbskeho stawiznopisa w druhej połojcy 20. lětstotka? Mały rjad přinoškow zaběra so z nastaćom štyrizwjazkowych »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šěršim zmysle. Chcemy nowe slědźenske wu­slědki předstajić a zdobom přeprošujemy ke kritiskej debaće wo zakładach načasneje serbskeje kultury.

Kak spušćomny je naš stawiznopis? Z tutym prašenjom njezaběraja so jenož historikarjo, ale tež cyły rjad powšitkownje stawiznisce zajimowanych čitarjow a čitarkow. Při tym njeje spušćomnosć žadyn kriterij, kotryž by so lochko zrozumił abo zapřimnył. Proste zwěsćenje lětoličbow a rozprawow kaž tež dodźerženje chronologiskich wotběhow njezamóžetej tutomu kriterijej dospołnje wotpowědować. Skerje sej studij stawizniskich žórłow a pojednanjow tež kritiske rozestajenje z pozadkom nastaća spisow žada, tak zo so wotpowědne wliwy knježacych towaršnostnych poměrow a ideologiskich konceptow při hódnoćenju wobkedźbuja. Sćěhowacy přinošk ma tole na přikładźe z prěnjeho zwjazka »Stawizny Serbow« demonstrować. Jedna so wo naratiw »Serbow dobyća«, kotryž powěda wo dobyćerskim boju serbskich kmjenow přećiwo Němcam w srjedźowěku. Dwě ludowej episkej pěsni – hornjoserbska »Serbja so do Němcow hotowachu« a delnjoserbska »Naše gólcy z wójny jědu« – měještej jako swědstwje fungować. Jan Rawp hódnoćeše jej jako »reminiscency z časa politiskeje njewotwisnosće«.1 Z ilustraciju tutoho časa sta so pjerorysowanka Měrćina Nowaka-Njechorńskeho »Naši hólcy z wójny jědu« (wokoło 1926), kotraž pokaza dobyćerskeho pana na konju, kotremuž wobrónjeni wojacy sćěhuja. Woni stuleneho jateho w putach ze sobu wjedu.

Dóńty (7/11)

Jürgen Maćij pisa jako wudawaćel knihi »Wobrazy z Łužicy« (LND, 2016) k mojim wobrazam: »Wón chce swoje wobrazy ćišćane widźeć.« Tole trjechi a je mi pohon.

1978 sym foto kanony z běłym hołbjom (jako symbol měra po Pable Picassu) na twjerdźiznje Wartburg pola Eisenacha fotografował, štož so ći takle wšědnje njeporadźi. Wo wobrazu so diskutowaše a wobhladowaše so jako symbolowy wobraz, ale njebu ženje wozjewjeny. Wulke wobrazowe agentury njemějachu žadyn zajim na nim.

We wěstych wotstawkach organizowaše DEWAG (wabjenska agentura NDR) wubědźowanje za fotografiju. Mytowane fotografije wužiwachu so za ćišć plakatow a dobre fotowe mapy abo tež za statne wuměłske wikowanje. K tomu přeprosychu někotrych fotografow a kóždy měješe tři dźěła zapodać. Za to sy sto hriwnow dźěłoweho honorara dóstał a 500 hriwnow při přiwzaću wobraza, štož běše za swobodnje tworjacych tehdom cyle šwarny pjenjez. Wone wubědźowanje wotmě so 1983, w času, hdyž rozsudźi NATO wo dalšim brónjenju a hdyž zaměstnichu so sowjetske rakety w lěsu blisko Hornjeho Wujězda. Z mojej fotografiju »Wójna a měr« chcych trochu na tajke zjawy skedźbnić. Jury pak njeje foto přiwzała, za to pak wone wo ptačim kwasu we Wotrowje 1979. Snano k změrowanju mojeje łužiskeje duše. Motiw bu ćišćany a přez wuměłske wikowanje rozšěrjeny. Lěta po tym sym jón pola nowinskeho swjedźenja w Florenzu wuhladał. Hesło »ptači kwas« přełožowar po zdaću w italskim słowniku našoł njeje. Tam steješe »Póstniski přećah w Sakskej pola Budyšina«.