Stawizny kóždeho naroda su połne wojowanja wo přežiwjenje a swobodu. W stawiznach kóždeho naroda je wjele rjekow było, kotrychž su sej ludźi česćowali a woswjećili, ale jenož někotři z nich su so z legendu stali. Jedna z legendow łužiskoserbskich stawiznow a literatury běše Krabat, móžemy snadź rjec – łužiskoserbski Kraljević Marko, kotrehož woblubowanosć je přešła ramik serbskeje kultury do literatury druhich narodow, kiž su w kontakće ze Serbami.

Štó je był Krabat? Je wón historisce woprawdźe eksistował? Kotre legendy so wo nim powědaja? Čehodla je so (jenož) Krabat z legendu stał? Kajke su podobnosće mjez Krabatom a Markom Kraljevićom? To su někotre prašenja, z kotrymiž chcu so tu zaběrać.

Krabat jako historiska wosoba je so w lěće 1624 w Rakusko-Wuherskej jako Janko Šajatović narodźił. Wón běše wojak a jězdny a dźěłaše w škitnej gardźe kurwjercha w Drježdźanach. Hromadźe z Uskokami je přećiwo Turkam wojował. Jako dźak za swoju swěrnu słužbu da jemu sakski kurwjerch wudwor we Wulkich Ždźarach. Janko Šajatović pochadźeše z Chorwatskeje a rěka, zo je mjeno Krabat nastało wot słowa Chorwat.

Zo bě so w lěće 1920 Serbski Sokoł załožił, na tym mějachu čěske­ zjednoćenstwa a wosobiny wuznamny podźěl. A zo bratrow­ska pomoc hač do wot nacionalsocialistow nanuzo­waneho rozpušćenja serbskeho sportoweho towarstwa w lěće 1933 traješe, wo tym swědča mnohe přikłady. Wo někotrych »kmótřiskich darach« w slědowacym pisam.

Profesor Josef Páta a druzy

Mjeztym zo ze serbskeje strony wosebje Marko Smoler w nowinach a časopisach po 1918 za załoženje serbskeho ćěłozwučowanskeho towarstwa wabješe, podpěraše jeho z čěskeje strony předewšěm Josef Páta. Za VI. wšosokołski zlět 1907 w Praze spyta wobdźělnikow dobyć. Napisa tohodla do časopisa Łužica nastawk »Lětuše słowjanske swjedźenje w čěskej Prazy«. W rukopisnym dodawku k swojej knižce »Sokolstvo a Slovanstvo« (Sokołstwo a Słowjanstwo) k tomu doda: »Hižo w lěće 1911 sym sčinił pospyt, zo by so sokołska myslička k Łužiskim Serbam dóstała, napisał sym tehdy tež nastawk ›Łužiscy Serbja a sokołska ideja‹ ... ale bjez wuspěcha.«1

»W lětomaj 1919/1920 přeswědči Josef Páta Hermana Šlecu (z Droždźija), Jana Cyža (ze Žuric), Jurja Wićaza (ze Špitla) a Hańžu Kubašec (z Chasowa) w Sokole zwučować«.2

Hanka Šěnec – Lětsa skerje zaćichim, ale nic mjenje wjesele swjećeštej tutej małej pjerachaj ptači kwas we Worklečan pěstowarni.

Tule podaty přinošk bazuje na přednošku składnostnje hłowneje zhromadźizny Maćicy Serbskeje 26. septembra 2020 a bu za wozjewjenje wobdźěłany.

»By tohodla jara wužitna wěc za wědomosć była, hdy bychu so raz wučeni Serbjo zebrali, cyłe mjezy wobeju Łužicow wobpućowali a awtentisku kartu a statistiku zhotowili ...«1

Tute linki napisa w lěće 1876 młody Lipšćanski student slawistiki a serbski aktiwist Arnošt Muka w swojej pućowanskej rozprawje wo Delnjej Łužicy »Pućowanje po Delnjej Łužicy«. Šěsćdźělnu rozprawu wozjewi Muka hromadźe z přećelom a komilitonom Janom Arnoštom Holanom w časopisu Łužica. Holan běše tež přewodnik Muki na jězbje. Na zakładźe swojeho slědźenja kritizowaše Muka tehdy eksistowace karty serbskeho rěčneho ruma we Łužicy. Jemu so zdaše, zo běchu podobnje tež oficielne ličby serbskorěčneje ludnosće wopačne. A zo by wěstosć docpěł, bu Muka sam aktiwny. 1884 předpołoži prěni dźěl swojeje »Statistiki łužiskich Serbow« wo Delnjej Łužicy w Časopisu Maćicy Serbskeje, 1885 slědowaše druhi dźěl wo pruskej a 1886 třeći dźěl wo sakskej Hornjej Łužicy. Młody třiadwacećilětny ze swójby zamóžiteho serbskeho ryćerkublerja we Wulkim Wosyku pochadźacy student naćisny 1876 w dwěmaj linkomaj kompletny slědźerski projekt. Zbytk su dźensa serbske wědomostne stawizny.

Jost Schmidtchen – Twórba rězbarja Thomasa Schwarza ze Slepoho, kiž so w jednaćelni UNESCO Global Geoparka Mužakowskeho zahorka/Łuk Mużakowa w ramiku wustajeńcy »Kunst. Raum. Geopark – Der Beginn« pokazuje.

Wo dóńće katolskeho fararja w Pólskej

Před 75 lětami wotměwachu so prěnje a wobsažne wuhnaća němskeho wobydlerstwa z mjezow dźensnišich hranicow Čěskeje, Słowakskeje a Pólskeje republiki. Za Hornju Łužicu potrjechi to dźěl Žitawskeho hejtmanstwa, kotryž ležeše wuchodnje Nysy. Po wobsadźenju kraja přez pólske a sowjetske wójsko a sćěhowacym poněčimnym dwójnym knjejstwje wobeju frakcijow wuhnachu so wobydlerjo tutoho pasma 22. junija 1945. Stawizny wuhnaća, sćěhi za potrjechenych a dóńt wuhnatych po tym wopisujetaj Lars-Arne Dannenberg a Matthias Donath w knize »Do hoan uns die Polen nausgetriebm«, kotraž je loni wušła.1

Mjez tutymi wuhnatymi běše tež Jurij Brusk, wot lěta 1940 farar w Königshainje, pozdźišim Działoszynje. Tež wón bu, byrnjež na swoju serbsku narodnosć pokazał, wuhnaty a nawróći so hakle 29. januara 1946. W mjenowanej knize rozestaja so awtorstwo kritisce z njepřitomnosću Bruska. Předležacy list Bruska na Wójćecha Kóčku wot 17. februara 1947 je w tutym zwisku zajimawy, dokelž so z nim situacija Bruska lěto po swojim nawróće a hižo połdra lěta po wuhnaću rysuje a někotre wotewrjene prašenja znajmjeńša podźělnje (tendencielnje) rozrisaja.2

Klasifikowanje abo z hinašimi słowami rozdźělenje wěcow do kategorijow zda so něšto bytostne w čłowjestwje być. Rozdźělujemy žiwe wěcy do zwěrjatow a rostlinow. Pola zwě­rjatow mamy cycaki, łažaki, ptački atd. Cycaki zaso rozdźělujemy do primatow, mjasožračkow atd. Samo we wšědnym žiwjenju chilamy k tomu wšo klasifikować. Rjadujemy w našej kuchni nadobu, horncy atd. A kamor w našej spanskej rozrjadujemy po dźělach drasty, na př. cholowy, šaty, črije.

Britiski sociolinguist a fachowc za mjeńšinowe rěče Paul White, emeritowany profesor Sheffieldskeje uniwersity we Wulkobritaniskej, namjetowaše 1987 šemu za klasifikowanje mjeńšinowych rěčow.2 Profesor White, kotrehož fachowe polo su mjeńšinowe rěče w Italskej, rozłožuje, zo je »formulacija ›mjeńši­nowa rěč‹ po zdaću jednora a zrozumliwa, byrnjež powšitkowne naprašowanja wo mjeńšinowych rěčach w zapadnej Europje ze zapřijećom dotal přezjedni njejsu«.3 White definuje »tradicionelne« mjeńšiny jako regionalne abo wjesne mjeńšiny.4 Na přikład nastachu přez młódše zapućowanja do zapadneje Europy, Kanady, Awstralskeje a Zwjazkowych statow Ameriki zhromadźenstwa ludźi z Bliskeho wuchoda. Přiwšěm njebychmy wo turkowšćinje jako mjeńšino­wej rěči w Němskej rěčeli, znajmjeńša nic na te wašnje, kaž wo tutym zapřijeću tule diskutujemy. By pak korektnje było prajić, zo je turkowšćina mjeńšinowa rěč w Bołharskej, wšako turkowska mjeńšina tam hižo lětstotki eksistuje.

Maćij Bulank – Za kulisami lońšeje schadźowanki, hdźež so mjez druhim Michał Cyž wo to postara, zo so přenjesenje přez syć poradźi.

Přinošk składnostnje wosebiteje wustajeńcy »Barby daliny. Moler Ante Trstenjak a Łužiscy Serbja« (20.9.2020–9.5.2021) w Serbskim muzeju w Budyšinje

Jako kuratorka Wuměłskeje galerije Maribor (Słowjenska) přihotuju prawidłownje přehladki na zakładźe našeje zběrki. Wona wobsteji z twórbow słowjenskeho tworjaceho wuměłstwa a wopřija mólby, skulptury, dźěła na papjerje, fotografije, instalacije a wideja.

Při rešerši a přehladanju materiala za jedne naprašowanje storčich stajnje zaso na seriju Serbowkow, »Lužičanke« mjenowane, słowjenskeho molerja Ante Trstenjaka (1894–1970). Dokelž wobsedźimy wjele druhich twórbow wot njeho, wahach husto, što móhła wuzwolić, zo by so wuměłc optimalnje prezentował. Často wupytach jednu do dwě monotypiji Serbowkow. Wone běchu tak rjane, ale tež cuze a potajne!

Kóždy króć zaběrach so trochu z Łužicu a spytach zrozumić, kotry woznam je čas we Łužicy za Trstenjaka měł, cyły wobraz pak njezamóch dodnić. Čehodla je wuměłc 1961, jako běše w Mariborje žiwy, seriju Łužičankow zhotowił? A čehodla wužiwaše grafisku techniku monotypije, kotruž do toho wužiwał njebě? Buchu wobrazy na zakładźe eksaktnych skicow zhotowjene? Jeli haj, dźe so wone chowaja? Štó běchu modele? Kak hodźi so mnohotnosć drasty rozkłasć?

»Křinja« 1976 do 2005 (11/11)

Njezadźiwa, zo su tute lěta moje dźěło jako fotograf wobwliwowali. Najrjeńšo pak běše, zo mějach začuće, moje dźěło je trěbne a so waži. To njebě a njeje w našej branši samozrozumliwe.

Muzeje, priwatnicy, archiwy, hrody abo pokładownje zmóžnichu mi přistup do swojich magacinow a schowanych zběrkow, zdźěla bjez dowolnosće, dokelž chcychu rady ze swojimi eksponatami w nasćěnowej protyce »Křinja« zastupjeni być. Někotre wěcy, kiž smědźach z ćmowych regalow wzać, běchu pozdźišo tón »hit« we wustajeńcach a so wědomostnje wobdźěłachu.

Tu zwobraznjena postawa swjateje Hany samotřećeje słuša do stareje cyrkwički w Radworju a je jedyn z pokładow, kotrež buchu w 1960tych lětach z wěstotnych přičin přeměstnjene a zdźěla w njedosahacej měrje dokumentowane. W fundusu tachantskeje pokładownje pod dohladom dr. Siegfrieda Seiferta smědźach postawu 1989 fotografować. Šćěpan Delan, pozdźišo farar w Radworju, je na zakładźe přirunanja čornoběłych fotow a mojich fotow za dokumentaciju wo starej cyrkwičce w lěće 2000 postawu spóznał a swjata Hana so do Radworja nawróći.

W běhu časa sym wjele wo swojej łužiskej domiznje a jeje pokładach nawuknył. Při tym dyrbju přiznać, zo naby někotryžkuliž eksponat přez moje wašnje fotografowanja wuznam »drohoćinki«, byrnjež poprawom žana njebě. Přiwobroćich so na přikład narodnym drastam, kotrež so wjace njenoša. Na to je mje dr. Lotar Balke storčił a mi wotpowědne eksponaty z křinjow spřistupnił resp. wobstarał.

Martin Pižga – Scena z baletneho předstajenja »W stwičce« SLA, kotrež měješe 31. oktobra swoju premjeru.

Wuměłc-architekt Arnold von Westfalen jako inowatiwny gotiski­ twarski mišter hroda Albrechtsburg a jeho architektoniske­ herbstwo

Za architekturu je 15. lětstotk wosebity čas, dokelž hodźi so jara zajimawe wuwiće wobkedźbować, kotrež wustupuje po cyłej Europje, wosebje tež w Sakskej a we Łužicy. Jako w Italskej dawno hižo renesansowy stil z cyle hinašimi konceptami a strukturami knježeše a swójba Medici Florenz k wuměłskemu centrumej wutwari, jako Leonardo da Vinci swoju Mona Lisu molowaše a Michelangelo jasne klasiske formy w architekturje naćisny, wuwi so w krajach sewjernje Alpow wosebje wirtuozna forma pózdnjeje gotiki.

Tuta wirtuozna formowa rěč gotiskich strukturow a ornamentow je so wosebje we wuchodnych regionach hač do dźensnišeho zdźeržała. Najjasniši přikład za to namaka so w njedaloko wot Drježdźan na skale ležacym hrodźe Albrechtsburg. Hižo zdaloka wuhladaš wysoko nad Łobjom trónowacy hród w Mišnu. Horjeka na hrodowej horje wita će jako prěnje gotiska katedrala, kotruž mnozy ze swjatym Benom zwjazuja, kiž je tam pohrjebany.

Na lěwym boku cyrkwje, směr sewjer, přizamknje so hród z jeho sławnym a charakteristiskim witym schodom. Twarski mišter Arnold von Westfalen započa 1471 z twarom hroda, kotryž běše prěnjotnje jako rezidenca za Wettinskeju bratrow kurwjercha Ernsta a wójwody Albrechta mysleny.

9. nowembra 1920 bu w Budyšinje prěnja jednota Serbskeho Sokoła załožena. Hač do lěta 1930 nasta cyłkownje 21 jednotow. Po nastupje nacijow dyrbješe sportowe towarstwo 9. apryla 1933 swoju dosć wuspěšnu dźěławosć skónčić. Po Druhej swětowej wójnje wožiwjenje móžne njebě, to poradźi so hakle po znowazjednoćenju Němskeje. 27. decembra 1993 bu w Hórkach Serbski Sokoł znowa załoženy. Někotre přičiny dołheho přihota w slědowacym podam.

Nastork z Čěskeje

16. februara 1862 bu w Praze prěnja jednota Sokoła w Čěskej załožena: W přitomnosći 75 wosobow bu dr. Jindřich Fügner za starostu wuzwoleny, Miroslav Tyrš za městostarostu. Pod hesłom »Tužme se!« (Krućmy so!) dźěše wo to, w času narodneho wozrodźenja ćělne a duchowne mocy młodych ludźi rozwiwać, złožujo so na hesło starych Grjekow »W strowym ćěle strowy duch«. W meji 1862 přewza Miroslav Tyrš načolnistwo jednoty, kotraž nošeše oficialnje mjeno »Sokol – Pražská tělocvičná jednota«. W běhu lěta nastachu w dalšich dźewjeć čěskich městach jednoty Sokoła. Miroslav Tyrš spisa w lěće 1870 wuznamny program »Náš úkol, směr a cíl« (Naš nadawk, směr a zaměr), kotryž bu potom lěto pozdźišo jako zawodny nastawk w prěnim čisle časopisa »Sokol« wozjewjeny. Sokołska myslička rozšěri so po čěskim nastorku tež w druhich słowjanskich ludach – najprjedy w lěće 1863 w Słowjenskej. Prěni hłós k nastaću sokołskich jednotow tež pola nas w Serbach pochadźa z lěta 1882, jako přewjedźe so prěni zlět čěskeho Sokoła w Praze. Zarjadowanje dožiwi serbski student Jan Ćěsla. Bě wot wobsaha zarjadowanja tak zahorjeny, zo wozjewi w časopisu Łužica namjet, »tež tajke towarstwo zawjesć, zo snadź bychu klětu tež serbske młode Sokoły wulětowałe a serbsku rěč a narodnosć mjez sobu hajiłe a posylniłe».1 (W Nowych Boranecach w lěće 1840 rodźeny Jan Ćěsla studowaše pozdźišo w Praze a skutkowaše wot 1871 jako lěkar w Neveklovje blisko stolicy. Tam zemrě w lěće 1915.)

Wot nadawka k wobskóržbje (10/11)

Wšědny dźeń w fotografiji njeje jenož lute tworićelstwo, ale ma wjele z organizaciju, jězdźenjom, wadźenjom, wězo z dobrymi idejemi a podpěraćelemi činić.

K mojim najlěpšim pomocnicam we wobłuku łužiskeje fotografije słušeše wjednica muzeja »Alte Pfefferküchlerei« we Wósporku, Irmgard Wenzelowa. Wona je mje při patentnym sudnistwje NDR wobskoržiła. Sudnistwo je skóržbu přećiwo priwatnej wosobje wotpokazało a na LND přepodało. Njewěm, kak je to tehdom wušło. Nimale zmužiće sym skóržbu jako nastork wzał, zo bych so k njej na puć podał. To je so wupłaćiło, wona je mje pozdźišo husto podpěrała. Běše z wašnjom, zo na dnju załoženja NDR wokrjesy a organizacije zbožopřeća a małe dary do Berlina sposrědkowachu. Za Budyski wokrjes abo Domowinu je knjeni Wenzelowa wuměłsce napodobnjene nowolětki zhotowiła, kotrež sym jako kalendrowy wobraz wužiwał.

Ćeže pak mějach z načolnikom Budyskeho Měšćanskeho muzeja w lěće 1987, kiž nochcyše mi eksponaty wupožčić. Nochcyše wěrić, zo so wone jednorje přez škleńcu witriny fotografować njehodźa. Hakle po wobšěrnym listowanju z ministrom za kulturu so hara skónči.

Maćij Bulank – Wiolinist Malte Hübner składnostnje koncerta »Pućowanje po hudźb­nym swěće Serbow« 4. oktobra na žurli Budyskeho Serbskeho muzeja