kultura / kultura

Zymski čas – čas za bajki. Kóžde lěto znowa, hdyž so hody bliža, swjeća inscenacije bajkow swoje premjery a runje tak prawidłownje wusyłatej rozhłós a telewizija wotpowědne přinoški. Historiske dokłady za wužiwanje powědančkow w zymskim času namakamy hižo w dwórskej epice srjedźowěka. Štóž chce swoju nahladnosć zwyšić, tak pisaše hižo Wolfram von Eschenbach w prologu k rjekowskemu eposej »Willehalm« z lěta 1215, tón njech zawjeseli swojich hosći, při wohrěwacym wohenju sydajo, z powědanjom rjekowskich dyrdomdejow. Tež tajkej titulej kaž Shakespearowy »The Winter’s tale« abo »Wintermärchen« wot Christopha Martina Wielanda stej naše předstawy wo tym skrućiłoj, zo bajki předewšěm na dołhich zymskich wječorach bajemy, hdyž lodźany wětřik wokoło domu fiči.

A we wěstej měrje tute titule tež žiwjenskim wašnjam zańdźenych časow wotpowěduja, dokelž poćahuja so na runje tón počas, kotryž skićeše ludźom měr a chwile za bajki. W zymje bywaja dny dźeń a krótše, domjace dźěła, kaž wuporjedźenje gratow, zdźěłanje košow abo drastow abo předźenje, so skerje w domskich wotměwachu. Zlutniwy wobchad z drjewom a z wobswětlenjom kazaše ludźom so zetkawać, składnosć lěpšeje bjesady bě traš witany dalši efekt. Přazy a tež druhe zhromadne ručne dźěła skićachu składnosće za wuměnu nowosćow a dopomnjenjow, za bledźenje a kleskanje, za spěwanje a za bajkibaće. Ludźo bajki drje po wobsahu znajachu. Porno prostemu žwantorjenju wo ›Susodźic‹ njedočinkach a počinkach pak žada sej powědanje bajkow wjace dyžli jednore znaće.

Předspomnjenje

Konferenca Mjezynarodneje dźěłoweje organizacije (ILO) je na swojim 76. schadźowanju dnja 27. junija 1989 w Genfje ILO-konwenciju 169 wo indigenych ludach schwaliła. Zaměr dojednanja bě, prócowanja ludow připóznać, kotrež chcedźa kontrolu na swojich institucijach, žiwjenskich wašnjach a swojim hospodarskim wuwiću přewzać, zo móhli swoju kulturu, identitu, rěč a nabožinu wobchować a dale wuwiwać. Wosebje ma so »na asimilaciju orientowane wusměrjenje mjezynarodnych normow z lěta 1957 wotstronić«. Płaćiwosć naby dojednanje 5. septembra 1991.1 Hakle w aprylu 2021 je Němska z hłosami wšěch demokratiskich stron Němskeho zwjazkoweho sejma přistup ke konwenciji ratifikowała.

ILO-konwencija 169 postaja w swojim prěnim artiklu: »Dojednanje płaći za ludy w njewotwisnych krajach, kotrež su domoródni, dokelž pochadźeja wot skupin ludnosće, kotrež su w kraju abo geografiskim teritoriju, ke kotremuž kraj słuša, za čas zdobyća abo kolonizacije abo postajenja tučasnych statnych hranicow zasydlene a kotrež su, njehladajo swojeho prawniskeho stejišća, někotre abo wšitke swoje tradicionalne socialne, hospodarske, kulturne a politiske zarjadnišća wobchowali. Začuće přisłušnosće k domoródnym ma so jako zakładny kriterij za potrjechenu skupinu wobhladować.«2 Zajimawe je, zo so w němskim přełožku konwencije zapřijeće »indigen« generelnje z »eingeboren« (»domoródne«) wužiwa. Hižo z tym so pokaza, zo so wone scyła tak pedantisce njerozumi, kaž to někotři ze serbskich kruhow za wěrne měć chcedźa. Terminusaj stej jasnje na Serbow nałožujomnej, tež hdyž so to na přikład wot Wědomostneje słužby Němskeho zwjazkoweho sejma abo z njezrozumliwych přičin tež wot někotrych serbskich institucijow wob­dwěluje.

Stawizny Pśedpomorskeje pód Wartisławom I.

Region, wó kótaremž cu pisaś, pomjenijo se z perspektiwy pólskeje historiografije ako pódwjacorny pśibrjog a z perspektiwy nimskeje historiografije ako pśedpomorski. Jadna se wó stronu, kótarejež stawizny su wjelgin turbulentne a bogate w stawiznach, dokulaž su se how kśicowali zajmy Pólskeje, Bramborskeje, Mecklenburgskeje, Šwedskeje, Dańskeje a Swětego Romskego mócnaŕstwa. Pśedpomorska jo była w 9. a 10. stolěśu wuznamny sedleński centrum, w kótaremž su nastali słowjańske woborne grody, kótarež su statkowali ako mócne woboranišća a rucnikaŕske a wikowańske srjejźišća.

Region jo był wusko zwězany ze słowjańskeju kulturu, což jo se wótbłyšćowało w pśedstajenjach wěry, ritualach a socialnej organizaciji. Pó dobyśu pólskego wjercha Mieszka I. (wokoło 945–992) pla Cedynije (972) jo se Pśedpomorska w 10. stolěśu zarědowała do pólskego stata. W lěśe 1000 jo se w Kołobrzegu załožyło biskupstwo.

W 12. stolěśu jo dožywiło pomorske wjerchojstwo pód kněstwom Wartisława I. (wokoło 1091–1148) dynamiske wuwiśe. Njeglědajucy na kśesćijanizaciju w lětach 1124 do 1128 pśez biskupa Otta z Babineje Góry (Otto von Bamberg, wokoło 1065–1139), jo ludnosć dłujko se źaržała słowjańskich pśedstajenjow wěry. Tak jo na pśikład wobstojał w Šćećinje kult Triglawa, kótaregož tempel jo se za cas misije Otta skóńcował. Su drje zawjadli kśesćijaństwo, ale stara słowjańska wěra jo wóstała hyšći wjele lět w ludnosći, dokulaž Słowjany su how prakticěrowali stare rituale. Rozpšawja se teke wó tatańskej mjeršniskej eliśe, kótaraž jo se stajała pśeśiwo nowej nabóžninje.

Nowe dopóznaća porno wozjewjenjam w knize Siegmunda Musiata wo serbskich towarstwach 1716–1937

Załoženje

Wojerowske serbske burske towarstwo bu na proze lěta 1884 k lětu 1885 na třoch zhromadźiznach we Wojerecach załožene. Wo prěnjej zhromadźiznje dnja 28. decembra 1884 pisachu Serbske Nowiny (dale SN) w swojim wudaću dnja 03. januara 1885 mjez druhim:

»Na pohnuće někotrych wótčinscy zmyslenych Serbow běše so poł sta serbskich ratarjow zešło, wěsće rjane dopokazmo, zo so naši pruscy Serbjo z wulkej lubosću swojeho Serbowstwa dźerža a zo w jich wutrobach narodne začuće hišće mócnje biwa.« Přitomni wobzamknychu po dlěšej rozmołwje, towarstwo załožić a wuzwolichu za zestajenje wustawkow wuběrk pod nawodom pismikistajerja Lapšticha z Wojerec.

SN dnja 17. januara 1885 z Wojerec informowachu: »Zańdźenu njedźelu 11. januara t. l. měješe so w tudomnej Nikolajec restawraciji druha zhromadźi­zna našeho serbskeho burskeho towaŕstwa.«. Tutón hosćenc bu 1902 na Oskara Hertela předaty a z tym je jasne, zo běchu Wojerowske serbske burske towarstwo w samsnym domje załožili, w kotrymž bu 1912/13 Domowina załožena. Tohodla postaji so w přeprošenju na załoženje Domowiny jako zetkanišćo delegatow »pola Oskara Hertela (sydło Wojerowskeho serbskeho towarstwa)«. Tole běše za mnje a zawěsće tež za druhich prěnje zajimawe nowe dopóznaće. Na mjenowanej zhromadźiznje buchu wustawki towarstwa wobzamknjene a předležachu po ćišću we Wojerowskej serbskej ćišćerni Gustava Wenzela wšěm sobustawam tež w serbskej rěči. Postajichu, zo měješe so serbska rěč jako jednanska rěč towarstwa wužiwać, »dokelž so w tej samej wšo lěpje rozymi«. A w § 12 rěkaše dale: »Přednoški, namjety, prašenja, sobudźělenja a jednanja maja so přeco w serbskej rěči stać.«

Nowe dopóznaśa k žywjenju Marjany Domaškojc

Kóńc septembra 2024 jo se cesna tofla za dolnoserbsku basnikaŕku Marjanu Domaškojc (1872–1946) w Cazowje blisko Chóśebuza wóswěśiła. Jo to wobstatk serije informaciskich toflow pód znamjenim »FrauenOrte« za wuznamnych žeńskich w kraju Bramborska. Južo pśed wěcej ako 10 lětami jo se taka tofla za dolnoserbsku žurnalistku a basnikaŕku Minu Witkojc (1893–1975) pśi domje zmakanja w dolnołužyskich Bórkowach zjawnosći pśepódała. Doněnta su to pśisamem 50 toflow w cełem kraju: Nic mało z nich su za žeńskich, kenž su narostli a statkowali pód zamóžnymi poměrami. To za wobeju Dolnoserbowkowu jadnorje njepśitrjefijo. Cogodla něnt take cesćenje?

Marjana Domaškojc jo se, se wě, južo do 1989 cesćiła: 30. junija 1951 jo jeje row barwojtu kśicu ze cysto dolnoserbskim nadpismom dostał, kenž jo dešański blidaŕ Herman Jahn pó idejach Měto Nowaka-Njechorńskego stwórił. Jo se to stało we wobłuku prědnego wšoserbskego kulturnego zmakanja w dolnołužyskich Bórkowach.

»FrauenOrte«, wurězk tofle za Marjanu Domaškojc, 27.9.2024.  Foto: Pětš Šurman

W lěśe 1963 jo se jadnora drjewjana tofla pśi jeje domcyku pśicyniła, kótaraž jo se pó rozpaźe twaŕskeje substance schowało a jo wobstatk chóśebuskego Serbskego muzeuma. 1974 jo tamnjejša Serbska rozšyrjona wuša šula cesne mě Marjany Domaškojc dostała, kenž jo šula pó pśewrośenju zasej wótpołožyła. Samski wótběg pótrjefijo źěłowy kolektiw w tekstilnem kombinaśe abo źiśownju w Radušu, slědna pak jeje mě wót lěta 2003 zasej cesćijo.

Sobotu před 4. adwentnej njedźelu, dnja 21.12.2013, bu adwentny koncert chóra 1. serbskeje kulturneje brigady pod nawodom Friedemanna Böhme w Michałskej cyrkwi w Budyšinje nahraty. W slědowacym lěće je cejdejka pod titulom »To krasne słowo je« wušła. Spěchowana bu edicija wot Załožby za serbski lud kaž tež Sabiny a Axela Arltec z Budyšina, wobsahujo 13 čisłow předewšěm serbskeje adwentneje hudźby.

Prědnja strona wobalki CDje »To krasne słowo je« Tachantskemu kantorej Friedemannej Böhme, kiž nawjedowaše ćěleso wot 1996 hač do 2023, běše jara wažne, zo maja tute kóždolětne koncerty w adwentnym času tež woprawdźe adwentny wobsah. Hladajo na serbsku dohodownu chórowu literaturu běše tónle narok z ćežemi zwjazany.

Předležeše pak hižo za serbski gymnazialny chór wot Drježdźanskeho hudźbnika Berta Handricka spisana »Adwentna kantata«, do kotrejež su tež tři kěrluše Jana Kiliana zapřijate. Započatk prěnjeho kěrluša kantaty spožča titulej cejdejki mjeno. Nimo tuteje wobšěrnišeje twórby jewi so w programje tohorunja »Serbski Magnificat« cyrkwinskeho hudźbnika Feliksa Brojera. Na chwalospěw swj. Marije, kiž namakaš zeserbšćeny we wosadniku, napisa komponist chórowu twórbu swojotneho razu, kiž so gregorianskemu originalej zaměrnje wotchila. Tekst kěrluša »Kak powitam ja tebje« pak je z pjera němskeho fararja a basnika Paula Gerhardta, skutkowaceho w braniborskim Choduwinje (Mittenwalde), a serbski přełožk je hižo ze starych spěwarskich znaty. Melodiju spisa sobu najwuznamniši poreformaciski kěrlušer Jan Krygaŕ, kiž wuznawaše so jako kantor w Berlinje swojemu serbskemu pochadej. Komponist wjacehłósneje sadźby je něhdyši nawoda Drježdźanskeho Křižneho chóra Rudolf Mauersberger.

Samsne mjeno městnosće, w dźensa trochu hinašej podobje, namakamy w Delnjej Łužicy: Wótšowaš (del­njoserbsce)/němsce Atterwasch (pola Gubin­a/Guben):

– Delnjoserbske dokłady: 1843 WWyrtšowaš = Watšowaš45; 1880 Wótřowskeje wosady Muka ČMS 1884, str. 149; 1928 Wótšowaš.

– Němske: (1294) [drje 16. lětstotk] Hogerus de Atterbasch46; 1318 Oterwatsch; 1370 Oterwasch; 1405 Atterwaß­; 15. Jh. Atirwasch; 1416/26 Atirwasch; 1495 Atterwasch; 1517 Atterwasch; 1517 Alterwasch; 1527 AAtterwasch; 1547 Atterbasch; 1550 Aderwasch; 1562 Atterbasch; 1612 Aterbasch, Aterwasch; 1667 Otterwasch.

Čitar njebudźe překwapjeny, hdyž zhoni, zo »za tole mjeno dotal spokojace wuswětlenje njeeksistuje«47. Tukaše so, zo hodźi so mjeno z pomocu němčiny (Otter ›wudra‹ a wasch- ›myć‹) rozłožować. Naposledk samo H. Schuster-Šewc zajimawe a wažne přemyslenja wo delnjoserbskej stronje mjena přinošuje a na móžnosć spomina, zo by móhł prěni čłon *Otrě- [!]48 być.

Wažny je Šewcowy pokiw hladajo na to, zo so po wšěm zdaću (po Mukowym wobswědčenju) srjedź 19. lětstotka na městnje zdźěla hišće serbowaše. A to tohodla, dokelž Smolerjowy dokład formy mjena (w lěće 1843) z Wyrtšowaš zawěsće z erta wobydlerstwa městnosće pochadźa. W tym zmysle ma so jeho dokład (z lěta 1843)49 chutnje brać. W ludowej formje spóznaješ derje kontinuantu dźensa płaćaceje mjenoweje formy Wótšowaš. Wurjekowanje skepsanki Wyrtšowaš bě tomu zawěsće blisko50 a njeje jenož kumštny wutwor Arnošta Muki. Smoler njeje po zdaću rozumnu serbsku etymologiju spóznał, ale jenož mjeno korigował, kotrež běše po jeho zdaću na kóždy pad njeprawe resp. njespisowne. Watšowaš drje běše woprawdźe jeho kumštny wutwor, jedna so tu wo rekonstrukciju wučenca po němskim Atterwasch. Muka pak je formu *Wótšowaš prawje zrekonstruował a kanonizował. Ta drje je zawěsće prawidłownje nastała z *Wótrowaš. Storčimy na dalši zajimawy fakt, zo dźeržeše so w městnej narěči rjad fonemow -/str/- dlěje hač druhdźe (kaž wěmy to wot Šewca z »Wótšowašskeho rukopisa« Arnošta­ Muki z lěta 1915). *Wótrowaš nima prosće ničo zhromadneho z *wótšow ← *wóstrow, kaž je to Muka měnił.