Prěni dźěl: Wo Hatasec nanu a synje

Šulski mišter Měrćin Hercog hrabny połne akordy, tak zo pišćele Hrodźišćanskeje cyrkwje mócnje zaklinčachu. Před wołtarjom steješe w kwasnej pyše jeho dźowka Marja Christiana. Młody muž poboku běše Měrćin Hatas, čerstwje powołany šulski mišter Łuća. Měrćin Hercog běše ze swojim přichodnym synom spokojom, jeničkim synom bohateho Manjowa pola Delnjeho Wujězda. Jeho dźowka by jako mandźelska šulskeho mištra dobre, pobožne žiwjenje wjedła a snano, je-li Bóh chce, by něhdy wnučk jeho tu w Hrodźišću zastupował.

Jeho žona Johana Marja sedźeše w cyrkwinej łódźi mjez kwasarjemi. Skradźu wona sylzu wótrě, kotraž jej po licu běžeše. Jeje mysle pućowachu wróćo do lěta 1771, jako wona, dźowka Njeswačanskeho wučerja cyrkwinskeje šule Mateja Sommera, młodeho cyrkwinskeho šulskeho wučerja Měrćina Hercoga woženi. Hakle nětko móžeše wona zrozumić, kak ćežko za jeje mać běše, dźowku ćahnyć dać. Tehdy poda so z Njeswačidła do Hrodźišća, nětko wot Hrodźišća do Łuća! Njenapadnje so wona za swojim bratrom, fararjom Janom Matejom Sommerom rozhladowaše. Dokelž wosta jeho mandźelstwo bjez dźěći, wisaše z wulkej lubosću na jeju dźěćoch a přińdźe z Małeje Boršće husto na wopyt. W swojej młodosći běše wón Delnjowujězdźanski šulski wustaw wopytał. Pozdźišo, jako kandidat teologije, skutkowaše sam jako domjacy wučer w Delnim Wujězdźe a znaješe tuž wjele swójbow. Před někotrymi měsacami přinjese wón tutoho młodeho muža sobu, 25 lětneho, kotrehož su runje hakle jako wuwučeneho ćěslu za šulskeho mištra Łuća powołali. Měrćin Hatas rozmołwješe so z Měrćinom Hercogom wo šuli a hraću na pišćelach, žortowaše z dźěćimi, bachta přećelnje z dorosćenymaj dźowkomaj, a nadobo prošeše wo ruku Marje. A nětk, w septembru 1798, wotmě so kwas.1

Česćeni parlamentownicy, lubi hosćo, česćeni hosćićeljo!

Wot Božoh’ słowa witajće!

Tak strowja so ewangelscy Hornjoserbja, přišedši z kemšow abo nutrnosće. Dźensa, sobotu 12. haperleje 2025, schadźujemy so, zo by so swjatočnje konstituował druhi raz cyłoserbski parlament, naš Serbski sejm.

Wróćo k cyrkwi: W lěće 1886 bu – přez dary zmóžnjene – postajena dupa z marmorowaneho zornowca. Wona je na kromje z hrónčkom w serbskej a němskej rěči wuhotowana. Cyrkej wobsedźi tež dwě emporje, kotrejž da ryćerkubler Friedrich von Loebenstein 1892 z bibliskimi hronami w němskej a serbskej rěči pomolować.6 Je to zaměrne postupowanje, sčinić z Łaza dwurěčnu wjes?

Z kotrymi temami zaběraja so wuměłcy a wuměłče w Čěskej, Pólskej a Słowakskej?

Renoměrowane wustajeńcy kaž Biennale we Venedigu, Documenta w Kasselu a NordArt w Büdelsdorfje/Schleswigsko-Holsteinska, předstajeja wuměłske twórby, kotrež reflektuja na subjektiwne wašnja čłowjeske a načasne temy. Sylne přinoški z rukow wuměłcow a wuměłčow našich słowjanskich susodow móža so při tym jasnje ze znatymi twórbami mjezynarodnych wuměłcow měrić. Repertoire słowjanskich zastupjerjow načasneho wuměłstwa wopřija klasiske mólby zhotowjene z wolija na płatno, runje tak kaž nad měru wulke instalacije kombinowane z wšelakeho materiala.

Towaršnokritiski a rebeliski David Černý

Čěski načasny wuměłc David Černý žněje ze swojimi prowokantnymi twórbami tójšto wšelakeje kritiki. W lěće 1967 w Praze rodźeny, absolwowaše Černý swój studij na Akademiji tworjacych wuměłstwow w Praze (Akademie výtvarných umění, AVU). Jeho dźěła su po cyłym swěće požadane, Černý pak wosta swojej domiznje swěrny. Mjeztym móžemy w Praze 14 wuměłskich instalacijow z ruki wuměłca wobdźiwać, kotrež su w zjawnosći připrawjene.

Na kóncu předchadźaceho dźěla tutoho nastawka pisach wo »victim blaming« logice Garyja Snydera. Jako wědomostnik zaběraše so wón z prašenjom za nošerjom zamołwitosće kraja a měni, zo ma so prěnim wobydlerjam teritorija status »domoródnosće« přiznać. Dale wón kritizuje, zo su na přikład nowi wobydlerjo USA jenož přechodni politiscy mějićeljo kraja, kotryž woni wuklukuja. Dźensniši »wobsedźerjo« Sewjerneje Ameriki wobhladuja kraj zwjeršnje a njewuwiwaja prawy poćah k njemu.1

W zapadnych industrijowych towaršnosćach je to dźensa podobne, mjenje pak rubježniskich nadpadow abo wobsydlenja, hač financnopolitiskeje a hospodarskeje manipulacije dla, bjez hłubokich začućow přistojnosće. Štóž pak poćah a sobučuće k wobswětej zhubi, přestanje sej jón wažić. Kraj njeskića potom hižo krutu domiznu. W tym zwisku skedźbnja tež Snyder na to, zo njesłuša kraj do priwatneho abo statneho wobsydstwa, předewšěm do rukow koncernow a profiterow, ale tym, kotřiž su kraj płódny sčinili a z nim w přezjednosći žiwi byli. Skerje słuša kraj domoródnym, dokelž wažachu sej hódnoty, kotrež słužachu za dołhe časowe doby měrliwej zhromadnosći mjez čłowjekom a přirodu. Tohodla dyrbi so stare zapřijeće domizna z nowymi wobsahami pjelnić. Přetož domizna njeje žana puzorna klankowa stwa abo muzej, ně wona słuša k našemu přichodej a trjeba naše starosćiwe zastaranje.

Landes Visitations Acten de ao 1658.

(domiznowědny slědźerski ekskurs)

Kónc lěta 2022 wopraša so mje Měrćin Šenk, hač njemóhł jemu zaso raz pomhać. Běše so zapřahnyć dał do přihotow jubileja prěnjeho naspomnjenja swojeje ródneje wsy před 500 lětami. Nětko chcyše so z połnej paru do dźěła dać. Wosebje wažne bě jemu, zo so zestaji a spisa hódny a reprezentatiwny swjedźenski spis. Jako prěnje so jeho woprašach, na čo złožuja so při datumje jubileja? Wón pokaza mi kopiju z publikacije, kotraž słužeše zajimowanym Měrkowčanam jako žórło: Ernst Eichler / Hans Walther »Ortsnamenbuch der Oberlausitz I«, druhi nakład 2001.1

Tam namaka so pod wotpowědnym artiklom na str. 28 wone lěto prěnjeho naspomnjenja, kaž tež spisownej wersiji pomjenowanja: ›Merkhe, Merko‹. W signaturje podate žórło »LiB 1, 38«, chowace so w Drježdźanskim hłownym statnym archiwje, wujasni so jako »Lehen im Budissinischen«. Rozkładźech jemu, što móže z toho wučitać a zo je mi ta informacija přesnadna. A tak započa so dyrdomdej. Hibićiwy nowo-domiznowědnik poda so do archiwa na Budyskej Hrodowej – poschod wyše měšćanskeje biblioteki. Tam jemu w přichodnych měsacach statno-filialna archiwarka knjeni Anja Moschke a knjez Rico Heil, měšćanski archiwar, sćerpliwje připosłuchaštaj, rozkładowaštaj a wšelke radźeštaj. Sposrědkowaštaj jemu tež kontakt do Drježdźan, hdźež sej na to dojědźe. Nawoda tamnišeho statneho archiwa wobhlada sej podate žórło a přepoda Měrćinej kopiju, kotruž mi da. Přestudowawši zapiski na dwěmaj stronomaj wjeselach so, zo bě tež naspomnjeny Wudwor – ale wo Měrkowje žana rěč.

Hižo kónc wulkeho róžka lońšeho lěta běše nowy hudźbny rjad »Klasika w zymje«, organizowany a přewjedźeny wot renoměrowaneje klasiskeje wiolinistki Franziski Pietsch, w Budyšinje wulki wuspěch.

Kölnjanku zajimujetej starodawne město Budyšin a Serbski muzej, štož zwisuje z jeje žiwjenjoběhom jako něhdyša staćanka NDR. Narodźiwši so w lěće 1969 w Halle nad Solawu, wotrosće wona we wuchodnym Berlinje. Hižo z jědnaće lětami debitowaše jako solistka w Komiskej operje. Pozdźišo zdoby sej prěnje myto na Bachowym wubědźowanju za dźěći a młodźinu w Lipsku. Jako zwosta jeje nan hudźbneje turneje dla w zapadźe běše tež jeje karjera w NDR naraz skónčena – a sćěhowachu šikany. Młodostna tróštowaše so z hudźbu J. S. Bacha a zaběraše so tohodla intensiwnišo z njej, doniž so jej z maćerju a młódšej sotru wupućowanje do zapada přizwoli.

Karjera něhdyšeje NDRskeje staćanki

Nowospočatk běše drje ćežkojty, ale po času jara wuspěšny. Po dobyću mjezynarodneho myta w Barcelonje poda so wona na dalši studij do New Yorka. Wróćiwši so do Němskeje, přewza hnydom městno prěnjeje wiolinistki we wuznamnych orchestrach.

K 500. narodninam Caspara Peucera

Caspar Peucer* je so 6. januara 1525 w Budyšinje narodźił. Jeho nan, Gregor Peucer, běše bětnar (sudar), wobydler a měšćanski hejtman Serbskeje štwórće Budyšina. Casparowa mać, Otilija rodź. Simonec, pochadźeše ze starodawneje Budyskeje serbskeje byrgarskeje swójby, kotraž runja Peucerecom na Serbskej hasy bydleše. Mać Casparej serbšćinu nawuči, bohužel pak hižo zahe, w lěće 1540 zemrě. Z dźěćimi prěnjeho mandźelstwa nana Gregora z Otiliju a z druheho mandźelstwa z Barbaru rodźenej Stolz, měješe Caspar na 20 bratrow a sotrow, połsotrow a połbratrow. Mnozy jeho swójbnych stachu so ze zamóžnymi a nahladnymi wosobinami. Najznaćiši je dr. Gregorius Mättig, syn Margarety, najmłódšeje połsotry Caspara. Dr. Mättigowe skutkowanje jako lěkar, radźićel a dobroćel města hišće lětstotki dołho po jeho smjerći dale traje, na přikład ze załoženjom Mättigoweje załožby.

Za wuwiće reformacije w Němskej woznamjenješe Caspara Peucerowe ródne lěto wěstu cezuru. Krajnoswěrni započachu tehdy cyrkwinski system w němskich wjerchowstwach wutwarjeć. Dla zwady wo swobodnej woli mjez Erasmusom Rotterdamom a Martinom Lutherom, skónči so zhromadne postupowanje humanizma a reformacije. Dale wjedźeše zwada wo Božim wotkazanju mjez Martinom Lutherom a Huldrychom Zwinglijom k rozšćěpjenju reformacije do dweju křidłow. Tele napjatosće tež Peucerowe dalše žiwjenje wobwliwowachu.

Zymski čas – čas za bajki. Kóžde lěto znowa, hdyž so hody bliža, swjeća inscenacije bajkow swoje premjery a runje tak prawidłownje wusyłatej rozhłós a telewizija wotpowědne přinoški. Historiske dokłady za wužiwanje powědančkow w zymskim času namakamy hižo w dwórskej epice srjedźowěka. Štóž chce swoju nahladnosć zwyšić, tak pisaše hižo Wolfram von Eschenbach w prologu k rjekowskemu eposej »Willehalm« z lěta 1215, tón njech zawjeseli swojich hosći, při wohrěwacym wohenju sydajo, z powědanjom rjekowskich dyrdomdejow. Tež tajkej titulej kaž Shakespearowy »The Winter’s tale« abo »Wintermärchen« wot Christopha Martina Wielanda stej naše předstawy wo tym skrućiłoj, zo bajki předewšěm na dołhich zymskich wječorach bajemy, hdyž lodźany wětřik wokoło domu fiči.

A we wěstej měrje tute titule tež žiwjenskim wašnjam zańdźenych časow wotpowěduja, dokelž poćahuja so na runje tón počas, kotryž skićeše ludźom měr a chwile za bajki. W zymje bywaja dny dźeń a krótše, domjace dźěła, kaž wuporjedźenje gratow, zdźěłanje košow abo drastow abo předźenje, so skerje w domskich wotměwachu. Zlutniwy wobchad z drjewom a z wobswětlenjom kazaše ludźom so zetkawać, składnosć lěpšeje bjesady bě traš witany dalši efekt. Přazy a tež druhe zhromadne ručne dźěła skićachu składnosće za wuměnu nowosćow a dopomnjenjow, za bledźenje a kleskanje, za spěwanje a za bajkibaće. Ludźo bajki drje po wobsahu znajachu. Porno prostemu žwantorjenju wo ›Susodźic‹ njedočinkach a počinkach pak žada sej powědanje bajkow wjace dyžli jednore znaće.

Předspomnjenje

Konferenca Mjezynarodneje dźěłoweje organizacije (ILO) je na swojim 76. schadźowanju dnja 27. junija 1989 w Genfje ILO-konwenciju 169 wo indigenych ludach schwaliła. Zaměr dojednanja bě, prócowanja ludow připóznać, kotrež chcedźa kontrolu na swojich institucijach, žiwjenskich wašnjach a swojim hospodarskim wuwiću přewzać, zo móhli swoju kulturu, identitu, rěč a nabožinu wobchować a dale wuwiwać. Wosebje ma so »na asimilaciju orientowane wusměrjenje mjezynarodnych normow z lěta 1957 wotstronić«. Płaćiwosć naby dojednanje 5. septembra 1991.1 Hakle w aprylu 2021 je Němska z hłosami wšěch demokratiskich stron Němskeho zwjazkoweho sejma přistup ke konwenciji ratifikowała.

ILO-konwencija 169 postaja w swojim prěnim artiklu: »Dojednanje płaći za ludy w njewotwisnych krajach, kotrež su domoródni, dokelž pochadźeja wot skupin ludnosće, kotrež su w kraju abo geografiskim teritoriju, ke kotremuž kraj słuša, za čas zdobyća abo kolonizacije abo postajenja tučasnych statnych hranicow zasydlene a kotrež su, njehladajo swojeho prawniskeho stejišća, někotre abo wšitke swoje tradicionalne socialne, hospodarske, kulturne a politiske zarjadnišća wobchowali. Začuće přisłušnosće k domoródnym ma so jako zakładny kriterij za potrjechenu skupinu wobhladować.«2 Zajimawe je, zo so w němskim přełožku konwencije zapřijeće »indigen« generelnje z »eingeboren« (»domoródne«) wužiwa. Hižo z tym so pokaza, zo so wone scyła tak pedantisce njerozumi, kaž to někotři ze serbskich kruhow za wěrne měć chcedźa. Terminusaj stej jasnje na Serbow nałožujomnej, tež hdyž so to na přikład wot Wědomostneje słužby Němskeho zwjazkoweho sejma abo z njezrozumliwych přičin tež wot někotrych serbskich institucijow wob­dwěluje.

Stawizny Pśedpomorskeje pód Wartisławom I.

Region, wó kótaremž cu pisaś, pomjenijo se z perspektiwy pólskeje historiografije ako pódwjacorny pśibrjog a z perspektiwy nimskeje historiografije ako pśedpomorski. Jadna se wó stronu, kótarejež stawizny su wjelgin turbulentne a bogate w stawiznach, dokulaž su se how kśicowali zajmy Pólskeje, Bramborskeje, Mecklenburgskeje, Šwedskeje, Dańskeje a Swětego Romskego mócnaŕstwa. Pśedpomorska jo była w 9. a 10. stolěśu wuznamny sedleński centrum, w kótaremž su nastali słowjańske woborne grody, kótarež su statkowali ako mócne woboranišća a rucnikaŕske a wikowańske srjejźišća.

Region jo był wusko zwězany ze słowjańskeju kulturu, což jo se wótbłyšćowało w pśedstajenjach wěry, ritualach a socialnej organizaciji. Pó dobyśu pólskego wjercha Mieszka I. (wokoło 945–992) pla Cedynije (972) jo se Pśedpomorska w 10. stolěśu zarědowała do pólskego stata. W lěśe 1000 jo se w Kołobrzegu załožyło biskupstwo.

W 12. stolěśu jo dožywiło pomorske wjerchojstwo pód kněstwom Wartisława I. (wokoło 1091–1148) dynamiske wuwiśe. Njeglědajucy na kśesćijanizaciju w lětach 1124 do 1128 pśez biskupa Otta z Babineje Góry (Otto von Bamberg, wokoło 1065–1139), jo ludnosć dłujko se źaržała słowjańskich pśedstajenjow wěry. Tak jo na pśikład wobstojał w Šćećinje kult Triglawa, kótaregož tempel jo se za cas misije Otta skóńcował. Su drje zawjadli kśesćijaństwo, ale stara słowjańska wěra jo wóstała hyšći wjele lět w ludnosći, dokulaž Słowjany su how prakticěrowali stare rituale. Rozpšawja se teke wó tatańskej mjeršniskej eliśe, kótaraž jo se stajała pśeśiwo nowej nabóžninje.

W dwanaće lětach je słowjenski spisowaćel Aleš Šteger dwanaće městnow swěta wopytał a w dwanaće hodźinach jedyn kapitl napisał – noticy, namjety tekstow w najlěpšich momentach, njeorganizowanu zběrku njedospołnych, dosć njewuwitych idejow. To su zawodne słowa knihi »Na kraju zapisano« – Na kraju zapisane / Vor Ort geschrieben (nakład Beletrina, 685 stron, 2023). Wobšěrna kniha je dźěl trilogije »Logbuch přitomnosće – schadźeć, so nastajeć, chabłać«.

Zahajił je awtor swoje wopisanja doma w Ljubljanje 2012 a poda so kóžde lěto do jednoho města w Japanskej, Mexiko, Serbiskej, Indiskej, Ruskej, Chinje, Němskej – Budyšin, Španiskej, Chile, Somaliji a 2023 w Americe.

Nowe dopóznaća porno wozjewjenjam w knize Siegmunda Musiata wo serbskich towarstwach 1716–1937

Załoženje

Wojerowske serbske burske towarstwo bu na proze lěta 1884 k lětu 1885 na třoch zhromadźiznach we Wojerecach załožene. Wo prěnjej zhromadźiznje dnja 28. decembra 1884 pisachu Serbske Nowiny (dale SN) w swojim wudaću dnja 03. januara 1885 mjez druhim:

»Na pohnuće někotrych wótčinscy zmyslenych Serbow běše so poł sta serbskich ratarjow zešło, wěsće rjane dopokazmo, zo so naši pruscy Serbjo z wulkej lubosću swojeho Serbowstwa dźerža a zo w jich wutrobach narodne začuće hišće mócnje biwa.« Přitomni wobzamknychu po dlěšej rozmołwje, towarstwo załožić a wuzwolichu za zestajenje wustawkow wuběrk pod nawodom pismikistajerja Lapšticha z Wojerec.

SN dnja 17. januara 1885 z Wojerec informowachu: »Zańdźenu njedźelu 11. januara t. l. měješe so w tudomnej Nikolajec restawraciji druha zhromadźi­zna našeho serbskeho burskeho towaŕstwa.«. Tutón hosćenc bu 1902 na Oskara Hertela předaty a z tym je jasne, zo běchu Wojerowske serbske burske towarstwo w samsnym domje załožili, w kotrymž bu 1912/13 Domowina załožena. Tohodla postaji so w přeprošenju na załoženje Domowiny jako zetkanišćo delegatow »pola Oskara Hertela (sydło Wojerowskeho serbskeho towarstwa)«. Tole běše za mnje a zawěsće tež za druhich prěnje zajimawe nowe dopóznaće. Na mjenowanej zhromadźiznje buchu wustawki towarstwa wobzamknjene a předležachu po ćišću we Wojerowskej serbskej ćišćerni Gustava Wenzela wšěm sobustawam tež w serbskej rěči. Postajichu, zo měješe so serbska rěč jako jednanska rěč towarstwa wužiwać, »dokelž so w tej samej wšo lěpje rozymi«. A w § 12 rěkaše dale: »Přednoški, namjety, prašenja, sobudźělenja a jednanja maja so přeco w serbskej rěči stać.«

Po postajenju »Zakonja wo zachowanju prawow serbskeho ludu« w lěće 1948, měješe Statny rozhłosowy komitej nadawk, serbsku redakciju Radija­ NDR natwarić. Prěni zamołwity redaktor prěnjeho prawidłowneho wusyłanja sta so Klaws Hemo, kotrehož mjeno pak so lědma w našim stawiznopisu jewi. Tak zda so prašenje za jeho skutkowanjom woprawnjene.3CCCbild1\"/>

Na stronach prezentacije »MDR Sakska serbski rozhłós« jeho mjeno na stronach »Stawizny serbskeho rozhłosa« namakaš. Tam čitamy, zo »załoži so srjedź 1952 w Berlinje »serbska redakcija« z jeničkim redaktorom. Bě to z Krušwicy pochadźacy Klaus Hemmo, tehdy hižo žurnalist pola »Deutschlandsender«. Z Berlina koordinuje wón dwutydźenske serbske 20 mjeńšiny, kotrež so we Łužicy nahrawaja, w Drježdźanach dozhotowjeja, do Berlina přehrawaja a wot tam přez Reichenbachski sćelak (srjedźna žołma) wusyłaja.« Dale so tam wo 22. měrcu 1953 piše: »Prěnje serbske wusyłanje ze serbskeho studija w Zhorjelcu. Nawoda je Klaus Hemmo. Jemu po boku su mjez druhim Gerat Kašpor, Jan Hercog, Jan Bulank jako zamołwity za hudźbu a Zala Bušic jako sekretarka. Program so na 70 mjeńšin rozšěri.«

Teremistka, komponistka a awtorka Carolina Eyckec narodźi so w lěće 1987 w Berlinje. Wona słuša jako serbsko-němska hudźbnica do małeho kruha hudźacych na tereminje, kotřiž su mjezynarodnje znaći jako wirtuozni na tutym elektroniskim instrumenće. Hudźenje na tutym nastroju žada sej najwyšu měru nazhonjenja a zwučowanja. W jeje diskografiji, kotraž je mjeztym dosć wobšěrna, steji na prěnim městnje cejdejka z lěta 2008 »Carolina Eyck, Theremin«, wušła w Berlinskim nakładnistwje SERVI.

Wuměłča předstaja štyrnaće koncertantnych twórbow na tereminje, a to zhromadnje z pianistku Giulettu Koch, cellistku Rebekku Markowski, harfenistku Wiebke Lichtwark a wibrafonistku/perkusionistku Magdalenu Meitzner kaž tež z kontrabasistom Romanom Eyckom. Repertoire saha wot Francozow wysokeje klasy Gabriela Faurèja, Claudea Debussyja, Olivera Messiaena, Julesa Masseneta a Jaquesa Ibera hač k sławnemu ruskemu komponistej Sergejej­ Rachmaninowej, šwedskemu hudźbnikej Larsej-Erikej Larssonej, britiskej klasiskej komponistce a wiolinistce Rebecce Clarke, w Stockholmje skutkowacemu Matthiasej Sköldej kaž tež k Braziljančanej Heitorej Villa-Lobosej. Do tutoho rjadu přirjaduje so tohorunja Korla Awgust Kocor z jeho »Kantilenu III«, kotruž běštaj Jan Bělk a jeho dźowka Carolina za wioloncello a kontrabas aranžowałoj. Nimo swójskich kompozicijow tereministki wopřijima zynkonošak tež twórby Magdaleny Meitzner, hrajerce na bijadle.

Nowe dopóznaśa k žywjenju Marjany Domaškojc

Kóńc septembra 2024 jo se cesna tofla za dolnoserbsku basnikaŕku Marjanu Domaškojc (1872–1946) w Cazowje blisko Chóśebuza wóswěśiła. Jo to wobstatk serije informaciskich toflow pód znamjenim »FrauenOrte« za wuznamnych žeńskich w kraju Bramborska. Južo pśed wěcej ako 10 lětami jo se taka tofla za dolnoserbsku žurnalistku a basnikaŕku Minu Witkojc (1893–1975) pśi domje zmakanja w dolnołužyskich Bórkowach zjawnosći pśepódała. Doněnta su to pśisamem 50 toflow w cełem kraju: Nic mało z nich su za žeńskich, kenž su narostli a statkowali pód zamóžnymi poměrami. To za wobeju Dolnoserbowkowu jadnorje njepśitrjefijo. Cogodla něnt take cesćenje?

Marjana Domaškojc jo se, se wě, južo do 1989 cesćiła: 30. junija 1951 jo jeje row barwojtu kśicu ze cysto dolnoserbskim nadpismom dostał, kenž jo dešański blidaŕ Herman Jahn pó idejach Měto Nowaka-Njechorńskego stwórił. Jo se to stało we wobłuku prědnego wšoserbskego kulturnego zmakanja w dolnołužyskich Bórkowach.

W lěśe 1963 jo se jadnora drjewjana tofla pśi jeje domcyku pśicyniła, kótaraž jo se pó rozpaźe twaŕskeje substance schowało a jo wobstatk chóśebuskego Serbskego muzeuma. 1974 jo tamnjejša Serbska rozšyrjona wuša šula cesne mě Marjany Domaškojc dostała, kenž jo šula pó pśewrośenju zasej wótpołožyła. Samski wótběg pótrjefijo źěłowy kolektiw w tekstilnem kombinaśe abo źiśownju w Radušu, slědna pak jeje mě wót lěta 2003 zasej cesćijo.