Něnto mamy w EU juž k styrźastemu razoju europske město kultury, pópšawem jo tak, až stej to wót lěta 2007 dalej dwě měsće abo samo tśi, kaž teke 2025. W Nimskej su taku cesć doněnta měli (wjacorny) Barliń 1988, Weimar 1999 a Essen 2010, w Słowjeńskej jano Maribor 2012.

Zawěsće jo kuždemu w Sakskej znate, až jo lětosa Chemnitz/Kamjenica stolica kultury (na zachopjeńku jo se pomjeniło »město kultury«, wót 1999 mamy »stolicu kultury«, to groni »głowne město kultury«). Móžomy tomu městoju taki titel jano žycyś, ale teke bźeze togo kuždy lubowaŕ wuměłstwa wě, až maju tam dwě napšawdu wurědnej zběrce wósebnje 20. lětstotka, to stej »Kunstsammlungen am Theaterplatz« a »Museum Gunzenhauser«!

Kamjenica ma pśisamem běrtyl miliona wobydlarjow, pśeśiwo tomu jo Nova Gorica ze swójimi 13 tysacami pšawe gnězdo, italska Gorizia, we słowjeńšćinje Gorica, ze 33 tysacami teke njejo rowno wjelikoměsto. Matej pak měsće swóje wósebnosći.

Na kóńcu drugeje swětoweje wójny jo Titove wójsko wobsajźiło Goricu (kaž teke Trieste). Wósebnje dla ameriskego śišća pak jo było město na kóńcu pśizamknjone italskemu statoju. Wokolny jugosłowjański (słowjeński) region jo był tak bźeze swójogo centruma, tak až jo w lěśe 1947 kněžaŕstwo wobzamknuło, teke dla politiskich motiwow, natwariś nowe město njepósrědnje na kšomje stareje Gorice, to jo był zachopjeńk Noveje Gorice. Tak jo se pón teke pówědało wó »źělonem měsće« Gorica/Nova Gorica, napšawdu jo był teke drotowy płot mjazy městoma až do lěta 2007, ako bu swětocnje wóttergany. Ale hynacej ako w Barlinju njejo był ten płot njepśepušćaty, rowno nawopak, wósebnje lokalne wobydlarje su měli z režimom małego granicnego wobchada (Kleiner Grenzverkehr) móžnosć prěkowanja granice bźez kuždeje zadory. Nova Gorica jo pótakem w cełem planowany nowotwaŕ, głowny architekt běšo Edvard Ravnikar, wuknik Jožeta Plečnika a Le Corbusier, to snaź móžomy pśirownaś z městoma Stalinstadt/Eisenhüttenstadt a Wórjejce (z góršeju architekturu).

Štyri lět do wozjewjenja za tehdyše młodoserbske hibanje wuznamnych Haupt/Smolerjowych ›Pěsničkow‹1 – wosebje tež hladajo na žadany nowy, analogiski prawopis, z kotrymž zmóžnichu susodnym Słowjanam přistup k serbskemu pismowstwu – wozjewi dźewjatnaće lětny Jan Pětr Jordan wobšěrny přinošk wo Łužiskich Serbach w Praskim němskorěčnym časopisu ›Ost und West‹. Z tym je wón prěni »młodoserb« generacije narodneho wozrodźenja, kotryž publikowaše dlěše pojednanje wo swojim narodźe w němskich medijach.

Młody publicist bě drje jara sebjewědomy a energiski. Pochadźeše z Čěškec, prěnjeje wot poddanstwa swobodneje serbskeje wsy, kotruž wotkupichu wjesnjenjo lěta 1559 swojemu knježkej. Narodźi so tam 1818 do konfesionalnje měšaneje swójby – nan Mikławš bě ewangelski a z Baćonja pochadźaca mać Marja rodź. Šołćic bě katolska. Po wopyće wjesneje šule w Čornecach wopyta wón wot junija 1830 Budyski gymnazij, hdźež wuknješe lěto w samsnej rjadowni z Janom Arnoštom Smolerjom. Nazymu 1831 poda so do Prahi, zo by so na gymnaziju za pozdźiši studij bohosłowstwa přihotował. 1836 zapisa so na tamnišej uniwersiće za naspomnjeny studij. Spušćiwši lěće pozdźišo wotpohlad, skónči swój pobyt tam.

Wót českeje hymny k dolnoserbskemu ludowemu spiwoju

Stawizny českego spiwa ›Kde domov můj?‹ (Źo jo mója domownja) su fasciněrujuce a wusko zwězane z narodnym zbuźenim Čechow w 19. stolěśu. Spiw bu tak popularny, až su se jen naslědku wuzwólili ako hymnu čechosłowakskego stata. Ale teke Serbam jo se wjelgin spódobał a tak słuša źinsa w dolnoserbskem pśełožku k nejwěcej woblubowanym ludowym spiwam w Dolnej Łužycy.

Prědny kapitel: Fidlowačka

Štucka ›Kde domov můj?‹ jo była spócetnje arija w źiwadłowem graśu Fidlovačka wót Jozefa Kajetána Tyla. Muziku jo skomponěrował František Škroup, tekst jo napisał Tyl sam.

Tyl (* 1808 Kutná Hora, † 1856 Plzeň) jo był wuznamny česki dramatikaŕ a wažna wósoba českego narodnego gibanja. Jo był awtor někotarych romanow a krotkowulicowańkow. Głownje pak jo sławny za swóje jadnab 20 dramow. W rewoluciskem lěśe 1848 jo zachopił swóje politiske aktiwity ako cłonk awstriskego parlamenta we Wienje. Dokulaž jo se zasajźił za njewótwisnosć Čechow wót awstriskeje monarchije, su jogo marskali ako politiski njespušćobnego a wuzamknuli ze Stawowego źiwadła w Praze.

Lidova muzika z Chrástu je zapadočěska folklorna skupina, kotraž wěnuje so předewšěm ludowym spěwam z najwšelakorišich kónčinow Čěskeje. Nimo toho pak zhladuja hudźbnicy tohorunja z Plzeňskeho kraja přez Łužiske horiny do Němskeje a z tym wosebje do serbskeje Łužicy.

Nic jenož Załožba za serbski lud, ale tež Společnost přátel Lužice a sćelak RADIOERUIS tutón projekt w lěće 2018 spěchowachu. Lěto pozdźišo natočichu film ›Naše zvony pěkně zněji‹ (Naše zwony rjenje klinča), a to po motiwice koncertneho programa. Hudźbny cyłk Lidova muzika z Chrástu zwěsća, zo »wěnuje so jako jenička skupina w Čěskej serbskej folklorje«. Měni pak tež, zo je łužiskoserbska ludowa hudźba »přeco hišće zanjechany dźěl srjedźoeuropskeho kulturneho herbstwa«.

Wózroźenje stareje słowjańskeje wěry w nacasnej Pólskej.

Rozgrono z Karolinu Lisek a Szymonom Bronimirom Gilisom. Wóno jo nastało na lětosnem 2. zmakanju SLAVNI w Chorzowje (Pólska).

W casu, gaž se wjele kulturow nowo definěrujo a tradicionelne gódnoty pśiběraju zasej na wuznamje, stupiju teke stare słowjańske pśedstajenja wěry zasej doprědka. Pódajomy se toś na drogowanje do wutšoby moderneje słowjańskeje spiritualnosći w Pólskej.

»Związek Wyznaniowy Rodzimowierców Polskich Ród« – to groni »Pólski zwězk słowjańskeje wěry Rod« – jo se oficialnje 26. januara 2024 registrěrował pśez Ministaŕstwo za nutśikowne nastupnosći a zastojnstwo1. Ze zapisanym cysłom 192 we wótrěźe A dokumentěrujo něnto swójo pšawo, zachowaś religiozne a kulturne derbstwo dawnych Słowjanow.

Zajm na tematice nic jano słowjańskeje wěry, ale teke na publikacijach wó wěrje a słowjańskej mytologiji póznajomy tejerownosći na pólskich knigłowych wikach. W slědnych lětach njejsu jano wujšli romany ze słowjańskeju tematiku, ale teke fachowe knigły, źiśece knigły a tejerownosći nowo interpretěrowane pśedstajenja stareje wěry Słowjanow. Njeglědajucy na wěsty trend k wopominanju słowjańskich kórjenjow pla pólskich susedow wóstanjo šulski wucbny program njezměnjony. To groni, až se pśedkśesćijańske słowjańske prědowniki źinsajšnych Pólakow naspomnjeju jano w zwisku z dupjenim Pólskeje w lěśe 966.

Wo stawiznach twarjenja

Srjedź stareho města Wojerec nańdźeš historiske torhošćo z radnicu, póstowym stołpom a serbskej studnju. Na wuchodnym boku torhošća leži płonina, kotraž je w ludnosći jako »čorne torhošćo« znata. Njeje pak žane torhošćo, ale asfaltowane parkowanišćo. Tutón areal běše hač do 1945 wobtwarjeny, ale twarjenja su bomby w aprylu 1945 zničili. Dokelž njeje so tuta strona ženje znowa wobtwariła, widźiš dźensa z torhošća stary dom z markantnej fasadu a dwurěčnym napismom ›Wobydlerski centrum Piwarska hasa 1‹ na njej. Znajemy jón w Serbach jako załoženski dom Domowiny. 1912 měješe fasada slědowace napismo ›Gesellschaftshaus. Inh: Oskar Härtel.‹. Na starej pohladnicy spóznaješ na prawym boku lědma dodawk ›vormals C. A. Nicolai‹. Wokoło lěta 1880 wot přichodneho korčmarja Awgusta Nicolaja natwarjene impozantne twarjenje mjenowaše so hač do lěta 1902 Nikolajec restawracija. Potom kupi Oskar Härtel (serbsce: Hertel) dom a wjedźeše hosćenc pod mjenom ›Gesellschaftshaus‹ dale. W domje bu 13. oktobra 1912 a 9. februara 1913 Domowina załožena resp. dozałožena. Dom wužiwaše so wot lěta 1922 sem takle: gymnazij hač do 1959, wyšej šuli V a VI, pioněrski dom a wot 1990 sem zetkanišćo dźěći a młodostnych. Wot 1996 hač do 1999 běše prěni raz domicil znateje Kulturneje fabriki. Potom steješe dodźeržany dom lětdźesatk prózdny.

Jako zaběrach so wóndano w zwisku z přinoškom wo Chrósćicach ze zemjanskej swójbu Metzradtow, storčich připadnje nastupajo wjes »Měrkow« na zajimawe přispomnjenje. (Knothe, H.: Geschichte des Oberlausitzer Adels und seiner Güter, str. 362) Poprawom mje pola wozjewjenjow zasadnje tež zajimuje, kotre a kajke žórła awtor wužiwa. Tak rešeršěrowach dale a nańdźech skónčnje tež konkretne wuprajenje scomt žórłom.

W lěće 1872 wozjewi Hermann Knothe w časopisu Neues Lausitzisches Magazin zakładnu studiju wo naspomnjenej swójbje pod titulom »Die von Metzradt in der Oberlausitz«. Awtor spočatnje na to pokaza, zo wužiwa nastupajo wićežneho spožčowanja skoro wšě daty z Drježdźanskeho hłowneho archiwa (»... sie sind fast sämmtlich den im Hauptstaatsarchiv zu Dresden befindlichen oberlausitzischen Lehnbüchern entlehnt ...«, str. 161). Na stronje 164 namaka so potom pytany dokład: »... 1524 wurden sie mit dem Dorfe Nerkhe (auch Nerko ?) belehnt, das sie von Leonhard v. Metzradt auf Schmölln erkauft hatten ...« a w nóžce jako žórło »Lehen Bud. 1520«. Citat wotpowěduje potajkim w »Historisches Ortsnamenbuch von Sachsen« a dalšich podatym hač na »mały« rozdźěl: město naspomnjeneho wjesneho mjena steji tam »Merkhe, Merko«.

W Serbskim kulturnym archiwje w Budyšinje chowa so mjez »antologijemi wuměłskeho basnistwa« akta z hódančkojtym titulom »Rukopis xyz«, z nowšej signaturu MS IX 2/C1. Nichtó prawje njewě wot koho je. Najskerje to tehdyši Maćičny knihownik tež njewědźeše a da jej tuž tónle měšeńcu wšelakich předmjetow woznamjenjacy titl. Rukopis ma dochadowe »čisło: 9«, štož rěka, zo je poměrnje zahe, drje něhdźe we 1860tych lětach, z druhimi zběrkami ludowych pěsnjow do Maćičneje knihownje dóšoł. Prěnju powěsć wo nim mamy hakle 1923 we Wjacsławkowym katalogu mjez literarnymi rukopisami jako »X. Y. Z. Rukopis serbskich basni, pěsni, ležomnostnych mjenow atd.«2

Po 1860 wozjewi so w Časopisu Maćicy Serbskeje cyła sep dodawkow a wariantow k Smolerjowym »Pěsničkam«. Tak podawa Arnošt Muka 1873 wjacore pěsnje z rukopisneje Serbskeje Nowiny Budyskeho gymnazialneho towarstwa, a Michał Hórnik w samsnym lěće přikładaj ze Zejlerjoweje zběrki z Wochoz kaž tež 1881 pěsnje z rukopisow J. B. Markusa a K. G. v. Antona. Muka zaso přirunowaše 1889 a 1894 zběrce fararja Berholda a wučerja Jana Bjara ze Smo­lerjowej. »Rukopis xyz« wosta wot njeju a druhich runje tak njewobkedźbowany kaž fragment na př. Ralbičanskeho fararja Pětra Brězana. Tež w pozdźišich slědźenjach, na př. prof. Pawoła Neda, njehraješe tuta zběrka žanu rólu. Ale »Rukopis xyz« je porjadna kniha, ma přez 200 stronow. Prědku je něchtó samo alfabetiski wobsahowy register dodał.

Lětuši Chróšćanski jubilej prěnjeho pisomneho naspomnjenja bě dobra přičina, so ze wsu bliže zaběrać. Skazach sej w statnym filialnym archiwje wjesne protokole ze spočatka 18. lětstotka.1 Tołsta akta lubješe nastupajo stawizny wjele materiala a dosć wotměny. Hinak hač w titulu podate nańdźech tohorunja tójšto zašich spisow a často tež tajke ze 17. wěka. Najstarši pak je z lěta 1581. Jedna so wo zapis krutych dochodow Chróšćanskeho kapłana na wosom łopjenach. Zhotowjeny w rjanym pismje – prěnjotne z čornej tintu, pózdniše přidawki z čerwjenej – po­twjerdźa wón wažnosć a wosebitosć zestawy. Titul na prěnim łopjenu podawa přičinu, wobsah, potrjechene a wobdźělene wosoby kaž tež městnosć a datum.

Najwažniše informacije, zestajene z tehdom hišće předležacych wopismow (Urkunden), su mjena fundatorow, datum a wysokosć wotkazanja, komu je so kapital wupožčił kaž tež wysokosć danje.­

Na jednanju dnja 14.06.1581 wobdźělichu so Budyski tachant Jan Leisentrit, jeho bratrowc a naslědnik jako tachant­ Gregor, dale z Róžanta pochadźacy Chróšćanski farar (1574–90) Mikławš­ Glawš, jeho kapłan a naslědnik w zastojnstwje (1591–1600) Jurij Kowar, a skónčnje na zrěčenju jako swědkaj wobdźělenaj notaraj Jacobi a Scholciadi.

Bomy su płaśeli wót stolěśow ako žrědło mócy a teke magiskich mócow. Jaden pśikład za to su swěte gaje Słowjanow. Toś ten fenomen pak njejo bźezwuwześnje europski. W Indiskej na pśikład dej se w někotarych regionach njewjesta pśed pópšawneju swajźbu nejpjerwjej na bom wudaś. Luźe wěrje, až žeńska jo zaklěta bytosć a pśez manźelstwo z bomom, kenž ma se zrubaś ned pó ceremoniji, zminu se wše złe mócy.

Pla Słowjanow a Germanow, kaž teke na pśikład pla Wikingarjow, jo lipa grała ceło wósebnu rolu. Wóna jo se wobglědowała ako městno, źož jo bydlił wažny pśibog. Luźe su kšuśe wěrili, až swěty bom zamóžo šćitaś pśed złymi mócami a błyskami.

Centralne połoženje lipy na jsach pódšmarnjo jeje wuznamne statkowanje w socialnem a nabóžnem žywjenju zgromadnosći. Pó kśesćijanizaciji su se takim městnam cesto pśidali małe kapałki a Marijine figury. Mimo togo jo lipa pśewóźowała wažne familijne tšojenja. Mjazy jeje šćitajucymi gałuzami – ale teke mjazy drugimi cesćonymi bomami ako su to wjelicne stare duby – su se luźe něga zmanźelili abo drugu swětocnu pśisegu złožyli.

Take tradicije znanje wó dłymoko zakórjenjonem zwisku mjazy pśirodu, wěru a towarišnostnymi ritualami, kenž segaju slědk až do ranego casa (Frühzeit). Lipa bywa pśerěznje 300 – 400 lět stara, w někotarych padach móžo samo až do 1000 lět dojśpiś. Wóna płaśi ako narodny bom Čechow, Słowakow, Słowjeńcow a teke wažny symbol za Serbow (mj. dr. w logo organizacije Domowiny). Slědy cesćenja lipy su se až do źinsajšnego we wejsnych mjenjach zdźaržali – na pśikład Święta Lipka w Pólskej.