Bomy su płaśeli wót stolěśow ako žrědło mócy a teke magiskich mócow. Jaden pśikład za to su swěte gaje Słowjanow. Toś ten fenomen pak njejo bźezwuwześnje europski. W Indiskej na pśikład dej se w někotarych regionach njewjesta pśed pópšawneju swajźbu nejpjerwjej na bom wudaś. Luźe wěrje, až žeńska jo zaklěta bytosć a pśez manźelstwo z bomom, kenž ma se zrubaś ned pó ceremoniji, zminu se wše złe mócy.

Pla Słowjanow a Germanow, kaž teke na pśikład pla Wikingarjow, jo lipa grała ceło wósebnu rolu. Wóna jo se wobglědowała ako městno, źož jo bydlił wažny pśibog. Luźe su kšuśe wěrili, až swěty bom zamóžo šćitaś pśed złymi mócami a błyskami.

Centralne połoženje lipy na jsach pódšmarnjo jeje wuznamne statkowanje w socialnem a nabóžnem žywjenju zgromadnosći. Pó kśesćijanizaciji su se takim městnam cesto pśidali małe kapałki a Marijine figury. Mimo togo jo lipa pśewóźowała wažne familijne tšojenja. Mjazy jeje šćitajucymi gałuzami – ale teke mjazy drugimi cesćonymi bomami ako su to wjelicne stare duby – su se luźe něga zmanźelili abo drugu swětocnu pśisegu złožyli.

Take tradicije znanje wó dłymoko zakórjenjonem zwisku mjazy pśirodu, wěru a towarišnostnymi ritualami, kenž segaju slědk až do ranego casa (Frühzeit). Lipa bywa pśerěznje 300 – 400 lět stara, w někotarych padach móžo samo až do 1000 lět dojśpiś. Wóna płaśi ako narodny bom Čechow, Słowakow, Słowjeńcow a teke wažny symbol za Serbow (mj. dr. w logo organizacije Domowiny). Slědy cesćenja lipy su se až do źinsajšnego we wejsnych mjenjach zdźaržali – na pśikład Święta Lipka w Pólskej.

Pospyt stawizniskeho přehlada

Prolog

Hnydom po přewróće dožiwich na žurli Wojerowskeho hrodu smjerć zajimawe zarjadowanje z tehdyšim serbskim ewangelskim superintendentom Janom Malinkom. Přednošowaše na jimace wašnje wo stawiznach serbskeho hibanja we Wojerecach. Prěni raz słyšach wo tym, zo mějachu Wojerecy serbski knihićišć a zo hraješe tón wosebje w druhej połojcy 19. lětstotka wažnu rólu w Serbach. Někak 30 lět pozdźišo rešeršuju jako wuměnkar wo serbskich stawiznach Wojerec a spytam we wobłuku projekta ›Via Sorabica HoyWoj‹ moje dopóznaća tež druhim zajimcam sposrědkować.

Dźěl tutych rešeršow su stawizny serbskeho knihićišća we Wojerecach, kotrež w našim měsće tež Serbam lědma znate su. W rjedźe ›Neue Hoyerswerdaer Geschichtshefte‹ wozjewichu w čisle 16 (2013) nastawk wot Elke Rosch-mann ›Die ersten Hoyerswerdaer Zeitungen‹. W nim wona tež slěd ćišćernjow we Wojerecach wopisa. Ale čitar njezhoni ničo wo tym, zo ćišćachu wone nimo němskich tež serbske nowiny, časopisy a knihi. Tutón brach spytam na zakładźe dotalnych, wězo hišće njedospołnych dopóznaćow z předležacym artiklom sporjedźeć.

Radworski chór »Meja« załoži w lěće 1895 wučer a kantor Jurij Słodeńk ze zaměrom, serbske towaršnostne a zdobom cyrkwinske spěwanje hajić. Šulski nawoda a kantor Jan Andricki, kotrehož su w času nacionalsocializma ze šulskeje słužby pušćili, wjedźeše Meju jako cyrkwinski chór dale. Tak njepřetorhnychu skutkowanje tutoho serbskeho měšaneho chóra w jeho mjeztym 130lětnych stawiznach. Nimale 50 lět běše potom gymnazialny wučer Achim Brankačk jeho nawoda, doniž njepřepoda dirigentski kiješk kapałnej mišterce Judith Kubicec. Nětkole wjedźe Pětr Cyž ze Serbskeho ludoweho ansambla lajske spěwne ćěleso wuspěšnje dale. Producent prěnjeje samostatneje cejdejki chóra Meje je Jan Bělk, kotryž wuda ju w lěće 2007 w swójskim hudźbnym nakładnistwje SERVI w Berlinje.

Předewšěm zawodne čisło cejdejki »Ow miły swjaty wječorje« dopomina na krasne chórowe wječory před Starej cyrkwičku při Radworskej nawsy. Předstajiš sej, kak tam chór z tutym cyle swojotnym hymnusom z pjera załožićela Jurja Słodeńka na tekst Michała Nawki přez lěta prawidłownje swoje wustupy w cyle wosebitej atmosferje a z nutrnosću zahaji. Potom sćěhuja na zynkonošaku ludowe spěwy a duchowne twórby, za kotrež su Korla Awgust Kocor, Jan Kilian, Bjarnat Krawc, Jurij Pilk, Jan Bulank, Michał Nawka a Achim Brankačk wjacehłósne sadźby spisali. Wuwzaće je »Wótce naš« z pjera Pjotra Iljča Čajkowskeho w prawocyrkwinskim hudźbnym stilu. Tak poskićuje cejdejka zajimawy konglomerat wšelakich rukopisow. Přewzachu pak tež staršu wersiju spěwa »Ow zernička« ze solistku Weroniku Pašcynej. Nimale wšitke přinoški poda chór a cappella. Jedne wuwzaće pak na cejdejce nadeńdźemy, mjenujcy »My ze swjatym Jurjom dźemy« z instrumentalnym přewodom po přikładźe ludowych hercow. Pišćałkowy part přewza tu Sabina Jurencec a na bubonje hraje Roman Eyck. Tak je tuta cejdejka z dirigatom Judith Kubicec a zdźěla z Achimom Brankačkom jara kedźbyhódna dokumentacija z nadčasnym wuznamom. Chór wšak wuwiwa mjeztym tež pod dirigentom Pětrom Cyžom nowu dynamiku, zrodźiwši nowe ideje za pěstowanje hudźbneho namrěwstwa. Přetož stagnacija zawinuje zwjetša wróćowuwiwanje a hustodosć pomałe mrěće. To běše za swój čas hižo Bjarnat Krawc zwěsćił.

Kritiske přepruwowanje tezy wo farje při serbskej cyrkwi

Na prašenje, hdźe Michał Hórnik w Budyšinje bydleše, by wjetšina čitarjow zawěsće takle wotmołwiła: »Wězo na farje při serbskej cyrkwi.« Ale bě tomu woprawdźe tak?

Bydlenje při serbskej cyrkwi – što rěči za to?

Přeswědčenje, zo měješe Michał Hórnik jako kapłan – druhi wot 1861, prěni wot 1864 – a wot 1871 jako farar Budyskeje serbskeje cyrkwje swoje bydlenje při tamnišej cyrkwi, zwisuje drje z tym, zo bydleše wosadny farar serbskeje cyrkwje hač do přirjadowanja wosadow Našeje lubeje Knjenje a swjateje Klary do jeničkeje tachantskeje wosady w lěće 1984 woprawdźe tu, mjenujcy pod adresu Cyrkwinske naměsto 2. Hač do srjedź 1990tych lět eksistowaše tam hišće farski běrow. Tohodla drje tež nichtó hač dotal na wuprajenju Jana Petra w jeho wobšěrnej biografiji wo Hórniku njedwělowaše. Wón pisaše: »Najprjedy bydleše [Hórnik] w chěži při Pětrowej cyrkwi, pozdźišo – wot započatka 60. lět – na farje serbskeje katolskeje cyrkwje.« (Petr 1974, 52; wuzběhnjenje A.P.) Někotre strony dale čitamy: »Jeho fara sta so srjedźišćo serbskeho kulturneho žiwjenja.« (tež tam, 58; wuzběhnjenje A.P.)

… a mlěješe so w Měrjowje/

*Mlějowanach?

Před tójšto lětami je mi Walter Wenzel prajił, jedyn ze starych mištrow němsko-serbskeje onomastiki, kotryž prócowaše so mjez druhim tež wo propagaciju městnostnych mjenow Łužicow, kak wužitne resp. přejomne přehladanje hornjołužiskich cyrkwinskich knihow za pohłubšenje našich znajomosćow wo tamnišich městnostnych mjenach je. Wón sam je to za delnjołužiske wosobowe mjena činił1.

Nětko naspomni Měrko Šołta w lětušim aprylowym wudaću Rozhlada w jara zajimawym přinošku přikład, kotryž­ to jasnje potwjerdźuje. Wón dwěluje na wědomostnosći dotalneho onomastiskeho slědźenja wo mjenje hornjołužiskeje wsy Měrkow na zakładźe cyrkwinskich knihow. Jězdźić po hornjołužiskich cyrkwjach ja njemóžach, ale nadźijam so, zo so mi poradźi wuslědki Šołtowych slědźenjow rozumnje mjenowědnje wułožować a z nich něšto přeswědčiweho wusudźić.

Po žórłach Šołty je jasne, zo mjeno wsy znajmjeńša dołhi čas z pismikom ‹N›- počinaše, a to na rozdźěl wot dotalnych hamtskich mjenowych formow a tež historiskich dokładow – podatych w směrodajnej literaturje. Tam so ‹N›- mjenujcy scyła njejewi. Wosebje překwapja wažne dopóznaće, zo poměrnje zahe, wot spočatka 15. lětstotka, mjeno z nazwukom */n/- wustupuje – po dotalnym slědźenju pak płaćeše dokład z ‹M›- jako jenički starši.

Chróšćanscy muzikanća zhladuja na wjac hač štyri lětdźesatki trajacu lubosć k dujerskej hudźbje, z kotrejž nawjazachu w 1970tych lětach po swójskim wašnju na tradiciju něhdyšich wjesnych hercow.

Na jich webstronje čitamy, zo zawjeseleja swojich připosłucharjow z »pisanej měšeńcu serbskich, němskich a čěskich štučkow [...] k najwšelakorišim přiležnosćam, na wjesnych swjedźenjach, mejemjetanjach runje tak kaž k narodninam abo jubilejam.«

Prěni dźěl: Wo Hatasec nanu a synje

Šulski mišter Měrćin Hercog hrabny połne akordy, tak zo pišćele Hrodźišćanskeje cyrkwje mócnje zaklinčachu. Před wołtarjom steješe w kwasnej pyše jeho dźowka Marja Christiana. Młody muž poboku běše Měrćin Hatas, čerstwje powołany šulski mišter Łuća. Měrćin Hercog běše ze swojim přichodnym synom spokojom, jeničkim synom bohateho Manjowa pola Delnjeho Wujězda. Jeho dźowka by jako mandźelska šulskeho mištra dobre, pobožne žiwjenje wjedła a snano, je-li Bóh chce, by něhdy wnučk jeho tu w Hrodźišću zastupował.

Jeho žona Johana Marja sedźeše w cyrkwinej łódźi mjez kwasarjemi. Skradźu wona sylzu wótrě, kotraž jej po licu běžeše. Jeje mysle pućowachu wróćo do lěta 1771, jako wona, dźowka Njeswačanskeho wučerja cyrkwinskeje šule Mateja Sommera, młodeho cyrkwinskeho šulskeho wučerja Měrćina Hercoga woženi. Hakle nětko móžeše wona zrozumić, kak ćežko za jeje mać běše, dźowku ćahnyć dać. Tehdy poda so z Njeswačidła do Hrodźišća, nětko wot Hrodźišća do Łuća! Njenapadnje so wona za swojim bratrom, fararjom Janom Matejom Sommerom rozhladowaše. Dokelž wosta jeho mandźelstwo bjez dźěći, wisaše z wulkej lubosću na jeju dźěćoch a přińdźe z Małeje Boršće husto na wopyt. W swojej młodosći běše wón Delnjowujězdźanski šulski wustaw wopytał. Pozdźišo, jako kandidat teologije, skutkowaše sam jako domjacy wučer w Delnim Wujězdźe a znaješe tuž wjele swójbow. Před někotrymi měsacami přinjese wón tutoho młodeho muža sobu, 25 lětneho, kotrehož su runje hakle jako wuwučeneho ćěslu za šulskeho mištra Łuća powołali. Měrćin Hatas rozmołwješe so z Měrćinom Hercogom wo šuli a hraću na pišćelach, žortowaše z dźěćimi, bachta přećelnje z dorosćenymaj dźowkomaj, a nadobo prošeše wo ruku Marje. A nětk, w septembru 1798, wotmě so kwas.1

Česćeni parlamentownicy, lubi hosćo, česćeni hosćićeljo!

Wot Božoh’ słowa witajće!

Tak strowja so ewangelscy Hornjoserbja, přišedši z kemšow abo nutrnosće. Dźensa, sobotu 12. haperleje 2025, schadźujemy so, zo by so swjatočnje konstituował druhi raz cyłoserbski parlament, naš Serbski sejm.

Wróćo k cyrkwi: W lěće 1886 bu – přez dary zmóžnjene – postajena dupa z marmorowaneho zornowca. Wona je na kromje z hrónčkom w serbskej a němskej rěči wuhotowana. Cyrkej wobsedźi tež dwě emporje, kotrejž da ryćerkubler Friedrich von Loebenstein 1892 z bibliskimi hronami w němskej a serbskej rěči pomolować.6 Je to zaměrne postupowanje, sčinić z Łaza dwurěčnu wjes?

Čehodla runje nětko abo scyła zeserbšćenu wersiju Otfrieda Preußleroweho Krabata trjebamy? To so snadź tón abo tamny praša, hdyž wo wudaću přełožka »Krabat a čorny mišter« w juniju 2025 w nakładnistwje Veles zhoni.

Preußlerowa adapcija serbskeje baje je 1971 prěni raz w zapadnej Němskej wušła. Mjeztym je swětosławna, wšako bu do wjace hač 37 rěčow přełožena. Do serbšćiny pak dotal nic. Nětko, po dlěje hač poł lětstotku, hornjoserbska wersija předleži. A z prawom so prašeš, što měł tutón tekst, kotryž su tež w Sakskej hižo wjacore generacije w šuli čitali, serbskim čitarkam a čitarjam dać. Njeje serbski Krabat poprawom wony Mišter Krabat (1954), kotrehož je Měrćin Nowak-Njechorński w słowje a wobrazu zwěčnił? Wony šědźiwy kuzłar potajkim, kotryž je Serbow z wotročstwa wuswobodźił a bahnojty kraj do płódneje role změnił? A njeje Jurij Brězan w Čornym młynje (1968) a swojimaj knihomaj Krabat (1976) a Krabat – druha kniha (1994) potencial postawy Krabata hižo dosć dodnił – jako faustisce so prašaceho rjeka, z kotrymž so Serbja identifikuja? Čehodla měli Serbja tuž Preußleroweho Krabata čitać? Čim bóle, hdyž někotři tutomu awtorej dźensniši dźeń wumjetuja, zo je sej serbsku powěsć kulturnje ›přiswojił‹? A hdyž Preußlera, kotryž běše so 1923 w Čěskej narodźił­, a kiž pozdźišo přewažnje w Bayerskej bydleše, nětko husćišo tež jeho zašłosće w Hitlerskej młodźinje a jeho nacionalsocialistiskeje prěnički Erntelager Geyer dla kritizuja?

Z kotrymi temami zaběraja so wuměłcy a wuměłče w Čěskej, Pólskej a Słowakskej?

Renoměrowane wustajeńcy kaž Biennale we Venedigu, Documenta w Kasselu a NordArt w Büdelsdorfje/Schleswigsko-Holsteinska, předstajeja wuměłske twórby, kotrež reflektuja na subjektiwne wašnja čłowjeske a načasne temy. Sylne přinoški z rukow wuměłcow a wuměłčow našich słowjanskich susodow móža so při tym jasnje ze znatymi twórbami mjezynarodnych wuměłcow měrić. Repertoire słowjanskich zastupjerjow načasneho wuměłstwa wopřija klasiske mólby zhotowjene z wolija na płatno, runje tak kaž nad měru wulke instalacije kombinowane z wšelakeho materiala.

Towaršnokritiski a rebeliski David Černý

Čěski načasny wuměłc David Černý žněje ze swojimi prowokantnymi twórbami tójšto wšelakeje kritiki. W lěće 1967 w Praze rodźeny, absolwowaše Černý swój studij na Akademiji tworjacych wuměłstwow w Praze (Akademie výtvarných umění, AVU). Jeho dźěła su po cyłym swěće požadane, Černý pak wosta swojej domiznje swěrny. Mjeztym móžemy w Praze 14 wuměłskich instalacijow z ruki wuměłca wobdźiwać, kotrež su w zjawnosći připrawjene.

Na kóncu předchadźaceho dźěla tutoho nastawka pisach wo »victim blaming« logice Garyja Snydera. Jako wědomostnik zaběraše so wón z prašenjom za nošerjom zamołwitosće kraja a měni, zo ma so prěnim wobydlerjam teritorija status »domoródnosće« přiznać. Dale wón kritizuje, zo su na přikład nowi wobydlerjo USA jenož přechodni politiscy mějićeljo kraja, kotryž woni wuklukuja. Dźensniši »wobsedźerjo« Sewjerneje Ameriki wobhladuja kraj zwjeršnje a njewuwiwaja prawy poćah k njemu.1

W zapadnych industrijowych towaršnosćach je to dźensa podobne, mjenje pak rubježniskich nadpadow abo wobsydlenja, hač financnopolitiskeje a hospodarskeje manipulacije dla, bjez hłubokich začućow přistojnosće. Štóž pak poćah a sobučuće k wobswětej zhubi, přestanje sej jón wažić. Kraj njeskića potom hižo krutu domiznu. W tym zwisku skedźbnja tež Snyder na to, zo njesłuša kraj do priwatneho abo statneho wobsydstwa, předewšěm do rukow koncernow a profiterow, ale tym, kotřiž su kraj płódny sčinili a z nim w přezjednosći žiwi byli. Skerje słuša kraj domoródnym, dokelž wažachu sej hódnoty, kotrež słužachu za dołhe časowe doby měrliwej zhromadnosći mjez čłowjekom a přirodu. Tohodla dyrbi so stare zapřijeće domizna z nowymi wobsahami pjelnić. Přetož domizna njeje žana puzorna klankowa stwa abo muzej, ně wona słuša k našemu přichodej a trjeba naše starosćiwe zastaranje.