Lětuša 175. róčnica załoženja Maćicy Serbskeje je składnosć, tež dopominać na wozrodźenje skutkowanja serbskeho wědomostneho towarstwa po politiskim přewróće 1989/1990. Jako na tutym procesu aktiwnje wobdźěleny chcu tu někotre pozadki předstajić, nic naposledk tež tohodla, dokelž je Měrćin Völkel w swojim spisu »Trać dyrbi Serbstwo«1 tehdomniše podawki trochu skrótšene a zjednorjene rysował.

Za čas politiskeho přewróta nazymu 1989 wutwori so přez tajne wólby z kruha wědomostnych sobudźěłaćerjow wědomostna rada (WR) Instituta za serbski ludospyt (IsL). Měješe nadawk, wjednistwo instituta při koncipowanju wědomostnych nadawkow a při přestrukturowanju serbskeho slědźenišća wotpowědnje nowym žadanjam časa podpěrać. K temam posedźenja přirady słušeše tež prašenje wobstaća instituta resp. při ewentualnym rozpušćenju móžne alternatiwy. Nimo toho rozjimowaše so prašenje zapřijeća na serbskich wědomostnych temow zwonka instituta zajimowanych we wědomostnych diskursach. W tutym zwisku narězny so tež prašenje wozrodźenja Maćicy Serbskeje. Přezjednosć knježeše w tym, zo je dalewobstaće profesionalneje wědomostneje sorabistiskeje institucije bytostne za přichod Serbow w zjednoćenej Němskej. Jako spomóžne so nimo toho wobhladowaše, měć poboku tajkeje institucije towarstwo (podobnje towarstwu Uranije w NDR), kotrež zapřija dalšich serbskich slědźerjow, na přikład domiznowědnikow a chronistow, ale tež serbskich wučerjow a studentow, a skića přidatne móžnosće k posrědkowanju slědźerskich wuslědkow mjez Serbami.

Dopomnjeńki serbskeje ceptaŕki Hanamarje Měškankoweje

Hanamarja Měškankowa (nimski: Annemarie Müßiggang) jo lětosa wóswěśiła 89. narodny źeń. Wóna jo se naroźiła ako Hanamarja Pawlikoc (nimski: Paulik) dnja 18. julija 1933 w Rownem (Rohne) a jo tam wótrosła w serbskej familiji. Ako małe źowćko jo nosyła serbsku źiśecu drastwu a pótom drastwu młodych źowćow až do 14. lěta. Jeje maś a stara maś stej chójźiłej cas žywjenja burskej. Wót źiśetstwa jo Hanamarja Pawlikojc powědała serbski, nejpjerwjej slěpjańsku narěc, pótom górnoserbšćinu. To jo jej wjelgin pomogło pśi wuknjenju dolnoserbšćiny. W lěśe 1948 jo wóna była hyšći pśemłoda za studij, togodla jo zachopiła wuknuś w Serbskej wušej šuli w Budyšynje1. W juniju 1952 jo Hanamarja Pawlikojc derje złožyła maturu. Pón jo direktor dr. Frido Mětšk (nimski: dr. Alfred Mietzschke, 1916– 1990) ju wubrał za póspěšny pedagogiski studium, aby mógała južo pó jadnom lěśe zachopiś źěło na nowowutwórjonej Serbskej wušej šuli w Chóśebuzu.

Jeje rěcy wšedneje komunikacije stej byłej górno- a dolnoserbšćina. Wóna a jeje manźelski słušatej k tym pórědkim familijam, kótarež su po 2. swětowej wójnje doma ze źiśimi serbski powědali a serbsku rěc pśiducej generaciji dalej dawali. Wónej stej synowu konsekwentnje serbski wótkubłałej. Tak stej ako dorosćonej wobej serbskej rěcy wuměłej, lěcrownož jo tegdy pśewažeca wětšyna ewangelskich Serbow se pśeśiwo tomu rozsuźiła, ze swójimi źiśimi serbowaś. Wše tśi Měškankojc źiśiźiśi wuměju tejerownosći wobej serbskej rěcy wustnje a pisnje. A teke źiśi tśeśego naroda wuknu serbšćinu a chójźe do serbskeje źiśownje. W familiji Hanamarje Měškankoweje su rěc a kultura a tradicije Serbow njepówalnje žywe.

Hdyž rěči so wo Slepom, njeje husto jenož wona wjes sama měnjena, ale cyła Slepjanska wosada abo zarjadniske zjednoćenstwo z Brězowku, Dźěwinom, Trjebinom, Mułkecami, Miłorazom, Rownom a w srjedźišću Slepom, hdźež steji cyrkej. W tutych sydom wjeskach, kotrež su rozrjadowane do třoch gmejnow, chodźa žony w Slepjanskej narodnej drasće, tu mamy zachowanu hudźbnu tradiciju hraća na dudach, a jenož tu je wosebita warianta serbšćiny doma: Slepjanska serbšćina abo slepjanšćina. Hdyž pohladamy na kartu, widźimy, zo leži Slepjanska wosada bjezposrědnje při hranicy Sakskeje a Braniborskeje (hnydom za Dźěwinskej wjesnej taflu na směr Choćebuz kónči sakski teritorij). Wona zabjerje wuchodny dźěl srjedźneje Łužicy, pasma mjez Hornjej a Delnjej Łužicu. W swojich stawiznach słušeše Slepo administratiwnje a cyrkwinsce stajnje k Hornjej Łužicy. Tohodla bě a je tu hornjoserbšćina jako cyrkwinska rěč a w šulskim wobłuku prezentna. Jako ćišćanej medijej skutkujetej tu hižo dołho mjez druhim Serbske Nowiny a Pomhaj Bóh. Najebać tutoho wliwa hornjoserbšćiny je so we wšědnej mjezsobnej komunikaciji domoródna Slepjanska serbšćina zdźeržała. Tuta zjednoća we sebi elementy hornjo- a delnjoserbšćiny, leži dźě w serbskim rěčnym rumje centralnje. Liči so k tak mjenowanym přechodnym dialektam a je za rěčnikow druhich wariantow rěčaneje serbšćiny derje rozumić. Kaž jeje dialektnej susodaj (we wuchodźe Mužakowski a w zapadźe Sprjejčanski), słuša slepjanšćina k tym serbskim narěčam, kotrež su masiwnje wohrožene – abo su so hižo dospołnje zhubili (kaž Mužakowska narěč). Ze škričku zboža pak zasłyšimy hišće dźensa Slepjansku serbšćinu, hdyž zetkamy maćernorěčne seniorki a domoródnych seniorow. Pódla zaklinči druhdy hornjoserbšćina, na přikład ze šulskich rumnosćow Slepjanskeho Němsko-serbskeho šulskeho kompleksa abo z rumnosćow Rownjanskeje pěstowarnje »Milenka«. Hdyž witaja turistow w Serbskim kulturnym centrumje, móža tule tohorunja do hornjoserbšćiny počuchać. To su serbske zynki na teritoriju hewak dominowaceje němčiny. Hromadźe tworja tute srědki komunikacije rěčny trojozynk Slepjanskeje wosady. Wone tworja akustisku rěčnu krajinu Slepoho.

Dźe wo to, rěčnje manifestowane mócnarske struktury pokazać a staw w najlěpšim padźe nic jenož dokumentować, ale tež k polěpšenju situacije mjeńšinow přinošować.

W lěću 2021 podach so do swojeje stareje sakskeje a łužiskeje domizny, kotruž běch před 20 lětami do směra južneje Němskeje wopušćiła. Njewopytach jenož swojeju staršeju, ale chcych so tež nadawkej mojeje Regensburgskeje uniwersity wěnować, hdźež studuju tuchwilu předmjet wjacerěčnosć a regionalita. Wobdźělich so tam na seminarje, hdźež dźěše wo tak mjenowany Linguistic landscape. Je to poměrnje nowa slědźerska metoda, kotraž přepytuje widźomnosć rěče w zjawnosći. Kóždy wobdźělnik dósta nadawk, konkretnu krajinu w Němskej hladajo na dwu- abo wjacerěčne fenomeny přepytować. Dopomnich so na dwurěčne nadróžne znamjenja w Budyšinje, kotrež běchu mi w dźěćatstwje napadnyli. A tak zrodźi so ideja, so w seminarnym dźěle wo Linguistic landscape Budyšinej wěnować. Uniwersita žadaše sej za to fotowe dokumenty, ale tež interview z wosobu, kotraž so na někajkežkuli wašnje z dwurěčnosću w zjawnosći zaběra. Z tutymi snadnymi směrnicami dach so do dźěła. Najprjedy sformulowach wuprajiwu tezu: Myslach sej, zo zamóžu pokazać, zo je wot ludnosće začuwana žiwa dwurěčnosć tež přez Linguistic landscape widźomna. Organizowach jězbu do Budyšina a interviewowy termin z kuratorku tamnišeho Serbskeho muzeja. A běch napjata, što mje tam wočakuje.

Interview z Vojtěchom Koubu, folkloristom a nawodu folklorneje skupiny Ludowa hudźba z Chrásta, wo lětušim folklornym festiwalu w Strážnicy

Festiwal w Strážnicy je najwjetši festiwal folklory w Čěskej, prěni króć wotmě so hižo w lěće 1946. Festiwal organizuje so wot Narodneho instituta ludoweje kultury (NÚLK), štož je institucija direktnje stworjena a podpěrowana wot Ministerstwa kultury. Před koronapandemiju wopytowaše festiwal wjac hač 30 000 přihladowarjow. Lětnikaj 2020 a 2021 stej so pak jenož online wotměłoj. Ćim bóle su so lubowarjo ludoweje hudźby na lětuši festiwal wjeselili – nic jenož z Morawy a Čech, ale tež z Łužicy. Hižo wjele lět jězdźi do Strážnicy organizowana skupina Serbow, kotruž wjedźe Volkmar Šołta. Předewšěm dźakowano knjezej Janej Kristej, kotryž je wjele lět NÚLK nawjedował, je tutón festiwal tež za serbskich přihladowarjow jara hospodliwy.

Jako smy w lěće 2018 z Ludowej hudźbu z Chrásta našu CD serbskich spěwow wudali, chcychmy ju w Strážnicy předstajić. Festiwal pak njeje na akustiske produkcije wusměrjeny, typiske za njón su wulke programy w amfiteatrach. Programowa komisija namjetowaše wulki serbski program zestajić. Serbske tradicije předstajichu so naposledk w Strážnicy 2003 k jubilejej Ludvíka Kuby, naš program běše za lětnik 2020 planowany. Bohužel dyrbjachmy wšitcy dwě lěće čakać, pandemije dla.

Hanka Šěnec – Lawreat Myta Zejlerja Wito Bejmak składnostnje wuznamjenjenja 19. oktobra we Łazowskej cyrkwi

Prěnju wutoru lětušeho julija serbski wječornik wozjewi, zo je »Janek Wowčer swoje dźěłowe zrěčenje jako šefredaktor Serbskich Nowin a wotrjadnik za nowiny a časopisy w Ludowym nakładnistwje Domowina wupowědźił«. W krótkej powěsći dale rěka, zo »chce so wón w přichodźe druhim nadawkam wěnować«. A skónčnje so we wozjewjenju hišće přispomnjenje jewi, z kotrehož wuchadźa, zo ­je brizantna nowinka mjez redakciju a jednaćelom LND Symanom Pětrom Cyžom wothłosowana. »Jednaćelstwo nakładnistwa nětko proces znowawobsadźenja pozicije organizuje«, so w informaciji wukónčnje wuzběhuje.

Wo dalšich pozadkach wupowědźenja čitar serbskeho dźenika ničo njezhoni. Tola wón bu – jeli so za to zajimuje – nic hakle w běhu lěća z najwšelakorišimi wobmyslenjemi a prašenjemi konfrontowany. Na přikład z faktom, zo su dalše dołholětne redaktorki a redaktorojo swoje dźěłowe městno w serbskim dźeniku w blišej zańdźenosći wupowědźili, mjez nimi dr. Cordula Ratajczakowa a Milenka Rječccyna, kotrejž stej »wotpućowałoj« do wobłukow Domowiny a jeje towarstwow.

Hižo dlěje pak napadnu podobne personelne turbulency z wupowědźenjemi a njewuspěšnymi wupisanjemi w delnjoserbskim tydźeniku Nowy Casnik.

Rozgrono z wjelikopósłańcku Republiki Serbiskeje w ZRN jeje ekscelencu dr. Snežanu Janković

Serby ze Serbiskeje maju powšyknu wědu wó Serbach z Łužyce. Wěźe, až to jo lud, z kótarymž smy wusko zwězane, což nastupa kulturu a stawizny. Ale myslim se, až wětšyna našych krajanow njejo měła góźbu, kulturu Łužyskich Serbow bližej wopóznawaś. Ja pak to mam za wjelgin wažne, až zajm za bliske wopóznaśe móžo byś dobry zakład, na kótaremž natwarijomy našu kooperaciju. Mamy wjele knigłow našych serbiskich awtorow wó Serbach we Łužycy. Casy namakajomy teke teksty wó Serbach w serbiskich casnikach. Glědajucy na wuraznu kulturnu bliskosć, kótaraž wótbłyšćujo se teke w rěcy, tradicijach a narodnych drastwach, by było škóda, gaby wobej boka se njepóstarałej wó lěpše wopóznawanje. Na pśikład wó kooperaciju našych kulturnych a kubłańskich institucijow.

Mój zajm za Serbow jo wubuźony pśez wjeliku rěcnu a kulturnu bliskosć, ale teke pśez fakt, až weto až do źinsajšnego njejo wjele kontaktow mjazy našyma ludoma. Myslim se, až našo zgromadne statkowanje móžo pśinjasć dobre wuslědki. Teke za Serbow ze Serbiskeje by derje było zgóniś, kake su procowanja Łužyskich Serbow, aby zachowali swóju rěc, swójo pismo a swóje nałogi w za wětšy part nimskorěcnej wokolinje.

Wót 1370 až do 1635 jo słušała Dolna Łužyca k českemu kralojstwu. Zachopjeńk togo casa, se zakóńcecy pózny srjejźowěk, jo se wopisował (a se pó źělach źinsa hyšći wopisujo) ako epocha, pódejźona wót zakśebjatnych a kšajźojskich ryśarjow. Jo se groniło, až su na grodach w Chóśebuzu a Drjowku byli zmužne ryśarje bźeze skrupelow. Ale co jo na tych pśedstajenjach napšawdu wěrne?

Ga buźo z ryśarja rubjažny ryśaŕ?

Pó rozšyrjonem měnjenju su byli rubjažne ryśarje pśisłušniki nišego zemjaństwa, kenž su pśišłušali ryśaŕskemu stawoju. Powšyknje pak jo wuznam ryśarjow (pótakem kšuśe wobronjonych wójnarjow na kónjach) w casu póznego srjejźowěka dla rosćecego wuwiśa žerdkatych bronjow (to su helebardy, piki, partizany a druge) a na popularnosći pśiběrajucem wužywanju stśělańskich broni we wójaŕstwje pśecej wěcej wótebrał. Bronidła njejsu južo efektiwnje šćitali pśed něnto lěpjej wobronjonymi a rownocasnje teke wěcej wobrotnymi pěškarjami. Ako slěd zgubjenja togo militarnego wuznama a dłymokich změnow kněstwa (wót zemjańskego kněstwa ku krajnemu kněstwoju), towarišnosći (pśekupce su měli wěcej zamóženja ako młogi zemjan) a góspodaŕstwa (wót naturalnego góspodaŕstwa k pjenjeznemu góspodaŕstwoju) jo pśišło wjele ryśarjow w nakrajnych stronach do financielneje nuze. Pótakem su se toś te rozsuźili wót togo casa – tak nanejmjenjej popularne měnjenje – se ilegalnje rozbogaśiś pśez rubjažnistwo na drogach a rubjone dobytki pśi z wótglědanim naštyrjonych zwadach a nadpadach na města a pśekupnistwowe transporty. Weto pak tencasne, krajokněske strońske žrědła toś tych zemjanow žednje ako rubjažnych ryśarjow pomjenili njejsu. Su jim w tych rozestajanjach mjazy nišym zemjaństwom a měsćańskim bergaŕstwom jano gronili »raptores«1, »latrones«2, »predones«3, »spoliatores«4 abo »räubern«. A grodam toś tych ryśarjow su casy samo gronili »raubheußer«. Wopšawdne zapśimjeśe »rubjažne ryśarje« móžo se, pó rešeršach mediewista Klaus Graf, prědny raz dopokazaś w nimskem pśełožku (how »rubjenje-ryśar«) špańskego šelmowego romana z titelom »Historia de la vida del Buscón«5 respektiwnje »Historia del gran Tacaño«6 wót Francisco de Quevedo z lěta 1626. W špańskem originalu se groni »rubjažnemu ryśarjoju« pón »caballero de rapiña«.7

Zakaz 1941 a wótchylenja pó 1945

Aby zamógli wóznam jubilejneje 300. namše nowšego casa pšawje gódnośiś, wupórajomy se skrotka do zachadnosći.

Serbski prjatkowaś bu wót ewangelskego konsistorstwa w Bramborskej dnja 19. maja 1941 zakazane. Tegdejšy dešański faraŕ Bogumił Šwjela (1873– 1948) jo zawóstajił w śišćanej cerkwinej agenźe »Agenda za tu evangelisku cerkwju w Pšuskej« rukopisny zapisk: »Letztes Mal amtlich benutzt Kantate 1941. Vor Pfingsten Donnerstag erhielt ich das Verbot, wendische Gottesdienste zu halten. Sch.« Agenda chowa se na farje w Dešnje.

Dnja 19. maja 1941 datěrowany list na Šwjelu z amtskeju listoweju głowku wšak wobznanijo, až cerkwja sama jo zakaz wugroniła, nic někaka druga fašistiska wušnosć togo casa: »Der Evangelische Oberkirchenrat hat uns angewiesen, Ihnen im Gebrauch der wendischen Sprache größte Zurückhaltung anzulegen. Insbesondere sollen keine öffentlichen Gottesdienste in wendischer Sprache mehr gehalten werden.«1

Gjarstka zwóstatych serbskich duchownych w Dolnej Łužycy wšak běšo južo do togo pód antiserbskim śišćom zrezigněrowała a do Prědneje swětoweje wójny abo nanejpózdźej z nastupom fašistiskego mócnaŕstwa wopśestała serbske Bóže słužby swěśiś. Ten slědny pak, dešański faraŕ Šwjela, jadnorje dalej serbski prjatkowašo. Jomu jo cerkwina wušnosć musała wuraznje zakaz wugroniś. Fašisty su z tym dali slědny dypk na južo dłujko trajucy antiserbski proces: Wót casa reformacije jo se z tym dolnoserbska rěc z něźi 200 cerkwjow Dolneje Łužyce wutłocyła.

Hanka Šěnec– Nowa koncertna mišterka SLA Kamila Susłowicz składnostnje koncerta pod hesłom »Pój, wječoro k nam rjany« 23. septembra w Budyskim Serbskim domje

Rozmołwa z hudźbnikom, komponistom, publicistom, režiserom a producentom Symanom Hejdušku wo jeho mnohostronskich hudźbnych projektach, načasnej serbskej hudźbje a jeho planach za přichod

Najdlěje hraju w skupinje Con-takt na kwasnych rejach a pola Brankatschkow, štož je po žanrje podobnje, potajkim na rejach a partyjach. Potom skutkuju na polu hiphopa w Nowej Dobje a funka w swojej Drježdźanskej skupinje Puff Ronnie & the FunkForce, hdźež hraju na klawěrje. Z njej smy lětsa spočatk meje naš prěni album »Nothing.But.Okay.« z dohromady dźewjeć spěwami wudali. Bywši Sorbian Art Trio hižo njeeksistuje, dokelž mamoj z Janom Brězanom mjeztym kóždy wjele druhich projektow a Syman Handrik je medicinar w Lipsku. To da so ćežko zjednoćić. Spytamy pak na zakładźe wšelakich projektow stajnje zaso hromadźe dźěłać pod motom Trio a Kumple. Při tym twori Trio bazu a Kumple su hosćo, kotrychž sej, wotwisnje wot projekta přeprošujemy. Nimo toho sym sobuzałožićel skupiny SerBeat, z kotrejež pak sym wustupił, wšako posłužujemy ze skupinu Con-takt samsny stil. Wšo prosće njeńdźe. Druhdy pak skupinje wupomham. Skónčnje hraju hišće hdys a hdys z Horjanami, z nimi sym wotrostł. Jako producent sym stajnje při produkcijach Heleny Hejduškec pódla a sym prěnje tři title Skupiny Astronawt wobdźěłał a dźěl w swojim studiju nahrawał. Nimam pak z nimi wjace tak wjele činić, zaskoču pak tam hdys a hdys, jeli trjebaja instrumentalista při wustupach. Cyle nowe je, zo wustupju mjeztym jako solist a dźěłam w hudźbnej redakciji Serbskeho rozhłosa, hdźež staram so mjez druhim wo nowe produkcije.

W dźensnišim so globalizowacym swěće je normalne, zo so ludźo tež za cuze regiony a kultury zajimuja. Tak je tež mjez Japančanami wěsty zajim za Serbow spóznajomny. W tutym nastawku chcemoj předstajić někotre aspekty serbsko-japanskich poćahow a wědomostneho zajima za Serbow w Japanskej. Ćežišćo předstajenja je prašenje, štó, kak a čehodla je so dotal w Japanskej za Serbow zajimował a so serbowědźe wěnował.

Serbsko-japanske poćahi

Serbsce wuknjacy Japančan (abo japansce wuknjacy Serb) spěšnje pytnje, zo je poměrnje wjele podobnych słowow w japanšćinje a serbšćinje. Wočiwidny přikład je, zo stej hornjoserbskej »haj« a »ně« w japanšćinje »hai« a »ie«. Z tutoho dopóznaća je samo nastała teorija, zo pochadźeja Serbja z Japanskeje. Tajku teoriju je uniwersalny wučenc a duchowny w serbskej wosadźe Traugott Xaverius Unruh kónc 18. lětstotka w swojim teksće wopisał. Tam su tež tajke kuriozne interpretacije, zo japanski wojowar »samuraj« wobsteji ze serbskeju słowow »sam« a »raj«, tuž ma woznamjenić, zo ma so kóždy sam zasadźować za raj. Profesor instituta za sorabistiku Lipšćanskeje uniwersity Edward Wornar je dołho zhubjeny tekst »namakał« a jako knižku »wudał«.1– To je wězo žort. Tutu »teoriju« a tež wučenca je sej prof. Wornar wumyslił, kotryž je sam japansce wuknył.

Rěčacy tworja w komunikaciskich ­procesach modele woprawdźitosće, ­ale při tym njejsu naše předstawy ­wo woprawdźitosći wot rěčnych ­strukturow determinowane.

Genderowa rěč so hustodosć jako srědk runostajenja žonow a mužow na rěčnej runinje wobhladuje. »Widźomnosć žonow w rěči« je tola bytostny a tradicionelny argument feministiskeje linguistiki. Je pak jenož jedyn argument z wjacorych a předewšěm je tole tón argument, kotryž ideologiske pozadki feministiskeje linguistiki do njezawjedliweho, towaršnostnje akceptowaneho konteksta staji. Wobsteja tež druhe genderlinguistiske koncepty, kotrež měrja so na to, so mjenowanju splažnych rozdźělow scyła w rěčnym wužiwanju wobarać (»undoing gender«). Po tajkich konceptach njeměł so binarnje organizowany splažny koncept w rěči jewić, wuchadźejo z toho, zo su splažne róle swojowólnje přez socialne wuměnjenja definowane a so na biologisku dwojotu žonow a mužow redu­kować njedadźa. Tajkele towaršnostno-politiske ideje dyrbja tež w rěči zwobraznjene być, štož žadaja wosebje přiwisnicy »queer studies« a teorije wo »dekonstrukciji nućeneje heterosek­suality«.1

Feliks Haza – Impresije z wot 22. žnjenca do 4. požnjenca wotměteje 16. mjezynarodneje rězbarskeje dźěłarnički při Miłočanskej skale