Słowo k wozjewjenym melodijam (4)

W swojich předchadźacych wozjewjenjach nastupajo zakładnu analyzu »Pěsničkow hornich a delnich Łužiskich Serbow«1 zaběrach so z předstawiznami jich nastaća, kaž z propagowanym a woprawdźitym podźělom jednotliwych při zběranju. Dale wěnowach so rozdźělnym hłownym cilam wobeju wudawaćelow, kaž tež dotalnym zhladowanjam a hódnoćenjam. Pobrachuje hišće najwažniši dźěl tutoho kompendija a swědčenja narodneho byća Serbow w času narodneho wozrodźenja – znajmjeńša za nas dźensnišich wužiwarjow.

Dotal wobhladowachu a hódnoćachu so »Pěsnički« powšitkownje jako cyłk serbskich ludowych spěwow – tekstow a melodijow – nahromadźenych a zestajenych hłownje přez Jana Arnošta Smolerja. Na wšelakore wašnje dopokazach, zo tomu tak njeje.2 Sćěhuje analyza podatych hłosow. Runja cyłkownej publikaciji nimamy tež tu před sobu zběraćelski wupłód ani jednotliwca, ani wobmjezowaneje doby, ale wutk wšelakich žórłow a časow. Tež wozjewjene notacije melodijow njejsu často čisty wotbłyšć słyšaneho spěwneho hłosa.

– Korla Awgust Fiedler a němscy seminarisća –

W nócnej košli a z latarnju w ruce stupaše seminarny wučer Fiedler po schodach horje k wulkej lěharni. Wjele radšo by wón nětk w swojim małym bydlenju w přizemju seminarneho twarjenja sedźał. Ale k nadawkam wobeju tam zaměstnjeneju wučerjow słušeše jednorje, so wotměnjejo pola chowancow spać a w spanskej žurli na měr a porjad kedźbować.

Bohužel běše to smjerćnuzne. Přehusto drje twochny jedyn z chowancow do nocy. Chcychu wučerjo tole při wobchodźenju kontrolować, stawaše so samo, zo połoži so přećel njekmanika do jeho łoža, zo by jeho škitał. Tola nic z nim!

Wučer Fiedler budźeše młodźencow bjeze smilnosće, zo by so přeswědčił, hač ležeše kóždy w prawym łožu. Wón wědźeše, zo někotryžkuli jeho za to hidźeše.

Sćicha wočini durje. Hoberska lěharnja, kotraž zaběraše cyły třěšny poschod, bu přez tři rěpikowe lampki rozswětlena. Jich słabe swětło pokazowaše kozoły wulke a ćmowe. 80 łožow steješe w dołhich rynkach pódla sebje. Wo­srjedź žurle namaka so, wobdate wot španiskeje sćěny, wučerske łožo.

Z radnicy wotbi dźesać razow. Wučer Fiedler započa swoje prěnje wobchodźenje, wón swěćeše do kóždeho łoža­. Wjetšina chowancow hižo spaše, někotři mikotachu zaspani do swětła latarnje. Wučer hasny spokojom lampu, sydny so na swoje łožo a wotwodźě poslešćo. Nadobo ropotaše a hnydom po tym začuwaše wón twjerdy dyr na swojej hłowje a na wuskich ramjenjach. »Aw! Na pomoc! Na pomoc! Swěcu! Što so tu stawa?« Za wokomik bě jeho łožo wot bosynohatych chowancow wobdate a latarnja zaso zaswěćena. Na łožu ležeše wulki retl!

Była sym mała, w pěsku sym hrała,

z čerwjenym jabłučkom,

tra-la-ra-la-la.

Klanku sym měła, ta běše běła,

w čerwjenej sukničce,

tra-la-ra-la-la.

Z klanku sym hrała, a z njej sym spała

W čerwjenym poslešku,

tra-la-ra-la-la.

(z ludu a Michał Nawka/Róža Domašcyna)

Literatura ma so interpretować, wšako njeleži jeje zmysł – jeje intencionalna substanca – we wuprajeny, ale we wuprajomnym.

Na tymle zakładźe móže literarny tekst nastać. A to po woli a zamóžitosći awtorki abo awtora – tola tekst rosće – wothladajo wot wotpohlada, šemata abo plana – z prudow rěče a logiki do podwědomja a z tym do registra symbolow. Poezija je wěda wo podwědomju, kaž to Roman Jakobson formulowaše.

Wobsahi njejsu nihdy ryzy poselstwo ale koresponduja z wotmysłom, kiž je psychisce přewodźeny wot zapołoženeje nalady agěrowaceje figury (wšojedne, hač jafigura rěka abo hinak), zwukoweje płoniny powědaneho, rytmusa wjeršow a zhusćenja časoweje runiny. Wšo to su kamuški toho, hač tekst mje dosćehnje, to rěka hnuje.

W basni z třomi štučkami a šěsć wjeršemi jedna so wo jafiguru. To njewoznamjenja, zo je awtorka abo awtor měnjeny, skerje recipientka abo recipient. Štučki zdadźa so być ryzy konstatowanje:

Do wustawy Weimarskeje republiki přiwza so z artiklom 113 pasus za škit narodnych mjeńšinow. Eksistowachu pak w němskej politice kaž tež ze strony mjeńšinowych zastupjerjow wot spočatka sem rozestajenja wo tym, kotre »cuzorěčne ludowe skupiny« měli so scyła jako mjeńšina wobhladować. Mjeztym zo dóstaštej pólska a danska ludowa skupina tute připóznaće, bu wona tamnym mjeńšinam w Němskej zapowědźana.

Zastupjerjo narodnych mjeńšinow spóznachu, zo trjebachu lěpše organizatoriske struktury k přesadźenju swojich žadanjow.2

Załoženje Zwjazka narodnych mjeńšinow Němskeje w měrcu 1924

Dnja 27. měrca 1924 załoži so w Berlinje Zwjazk narodnych mjeńšinow Němskeje.Zwjazkej přistupichu Južnoschleswigske wólbne towarstwo jako zastupjer danskeje narodneje mjeńšiny, Frizisko-schleswigske towarstwo, Zjednoćenstwo Litawčanow Němskeje, Zwjazk Polakow w Němskej a Serbska ludowa rada – zhromadny gremij Domowiny a Maćicy Serbskeje – jako zastupnistwo Łužiskich Serbow.

Tak wobdźěli so na konstituowanju zwjazka ze serbskeje strony tehdyši předsyda Domowiny, Arnošt Bart. Załoženy zwjazk napominaše realizowanje we Weimarskej wustawje přilubjenych mjeńšinowych prawow.

W nowym zawodźe dźěłachu Serbja a wostachu Serbja

na swojich zahonach, w swojich wsach, tam rěčachu serb-

sce. Čitamy z wotmołwy na naprašowanje kolegi z rady

wokrjesa Kamjenca, čehodla njemóhli znajmjeńša w jeho

přitomnosći němsce rěčeć: »Unsere Arbeitssprache ist sor-

bisch. Wir sehen keine Veranlassung, eine andere Sprache

künstlich einzusetzen.« Čujachu so ze swojim zwjazani –

ze swojej ležownosću, wokolinu. Něšto nadźěłać – za koho

a čemu na wužitk, to njebě ćežko zrozumić.

 To je wurězk z knihi Křesćana Krawca z lěta 1979

 »W delanach na Katyrnu: ze žiwjenja w ratarskej kooperaciji

 Sorabija nazymu 1973«.

▶ 24. literarne wubědźowanje LND a Załožby za serbski lud

W Budyskim hosćencu Wjelbiku wotměwa so pjatk, 12. januara, mytowanje 13 dobyćerjow literarneho wubědźowanja. Do jury słušachu lektor Pětr Thieman, zastupjerka intendanta serbskeho dźiwadła Madleńka Šołćic, awtorce a přełožowarce Ingrid Hustetowa a Lubina Hajduk-Veljkovićowa a sobudźěłaćer Załožby za serbski lud John Petrik.

▶ Wuměłske a čłowjeske fasety Jura Mětška w fokusu

We wobłuku »Małeho rjadu Serbskeho instituta« je wušła kniha »Am Ende wird von mir nur gesammelter Schabernack übrig bleiben«, portretowaca komponista Jura Mětška, kotraž předstaji so premjernje pjatk, 12. januara, w kopaty połnym Budyskim Antikwariaće při tachantskej cyrkwi.

▶ »Praj ze spěwom, što začuwaš«

Serbski spěwar-solist-bariton Pawoł Šołta woswjeći wutoru, 16. januara, swoje 90. narodniny w kruhu swójbnych. Jako wukubłany blidar a studowany diplomowy spěwny solist za operu a koncert 45 lět w Serbskim ludowym ansamblu skutkowaše.

▶ »Budyšin w 1970tych lětach«

Pod tutym hesłom wěnowaše so dźesać gymnaziastow Schilleroweho gymnazija jim dotal dospołnje cuzej dobje. W Budyskim Kamjentnym domje předstaji lońši kurs swoje wuslědki wutoru, 16. januara.

Rewitalizacija jako strategija

W lětomaj 2018/19 přewjedźechmoj z dr. Cordulu Ratajczakowej slědźenja wo stawje rewitalizacije serbskeju rěčow we wobłuku projekta SMiLE (Sustaining Minoritized Languages in Europe1).

Wobraz aktiwitow na dobro hornjoserbšćiny, kajkiž pokazowaše so na zakładźe dokładnych, hłubšo sahacych interviewow z ludźimi, kotřiž chcedźa serbskej wěcy słužić, bě njespokojacy. Wužiwanje a zdźerženje hornjoserbskeje rěče woznamjenješe so jako »hygiena wšědneho dnja«, rěčna politika pak měješe so wjesć na »intuitiwne« wašnje, zepěrace so na »nadźiju«, zo tak abo znak »wšitko derje póńdźe«. Tuta strategija – abo skerje přibliženje rěčnym prašenjam – poćahowaše so předewšěm na zhromadźenstwo katolskich Serbow. Kónčiny, w kotrychž bě so hornjoserbšćina hižo zhubiła, kaž tež wosoby, kotrež njesłušachu ke katolskim wěriwym, wostachu na kromje tak zrozumjeneje rěčneje politiki.

Na w Budyšinje zorganizowanej konferency k zakónčenju projekta SMiLE žadachmoj z Cordulu Ratajczakowej trěbnosć rewitalizacije serbšćiny, wudźěłanje jednanskeho programa na zakładźe sociolinguistiskich slědźenjow kaž tež załoženje agentury za rěčnu politiku. Tuta trěbnosć bu připóznata. Wuslědk toho je projekt ZARI pola Domowiny, kotryž ma so wjacestronsce rewitalizaciji hornjoserbšćiny wěnować – kaž wot strony kultury a identity tak tež ze zapřijećom potencielnych wužiwarjow serbšćiny w rěčnje asimilowanych kónčinach.2

Maria Seipelt – Skórnikowe slědy

... Haj, tak to je: Naša najwjetša

česć je, naš serbski narod ma žiwy

być – to rěka, cyły Serb być wot

hłowy hač do stopy! Cyłe naše

skutkowanje, zdychowanje a

myslenje słuša našemu serbskemu

narodej. Naš narod je nam swjaty.

Bóh je nam rěč, wašnja a krej

dał. Bóh pak sebi tež žada, zo tu

jeho dary k jeho česći a překrasnjenju

na zemi trjebamy!

ALOJS ANDRICKI

[Narodna česć a česć Serba, Serbski student, lětnik 18, čo. 1 (15. Oktobra 1936)]

Tole prašenje móže čłowjekej do hłowy přińć, hdyž dopomina so, zo woswjeći so w tutym lěće 650. jubilej prěnjeho naspomnjenja mjena gmejny – kotrejež mjeno znajmjeńša w Hornjej Łužicy chětro znate je – w jednym dychu z klinčacym, tróšku zwjeselacym rymom.

Wotmołwa zda so być jednora: Rymowaše so runje tak.

Znajmjeńša čitamy pola zasłužbnych starych mištrow mjenowědy1, zo woni Zemicy wot wosoboweho mjena *Zemja wotwodźuja a Tumicy wot wosoboweho mjena *Tumo/*Tuma, Thum, potajkim předpokładujo prěnjotne (wuchadne) starohornjoserbske formy *Zemici ›potomcy Zemini‹ respektiwnje *Tumici ›potomcy Tumini abo Tumowi‹ – tuž: *-mici || *-mici. Dwójne mjeno gmejny Zemicy-Tumicy ma swój němski wotpowědnik w tohorunja rymowacej dwójce Demitz-Thumitz. W padźe Demitz stejachu starši a tež nowši mištrojo před problemom, zo so Dem- derje k Zem- serbskeje mjenoweje formy njehodźi. Na rozdźěl wot pora Zemicy/Demitz pola Tumicy/Thumitz tajki dodatny problem njewustupuje.

Tu stej dokładaj mjenow:2

Zemicy/Demitz, wjes wuchodnje wot Biskopic:

Němsce: 1374/82 Sdemicz, Semicz; 1413 Demitcz; 1486 a 15. lětst. Dhemicz, Demicz; 1580 Sdemnitz; wok. 1600 Demitz; 1721 Themitz; 1746 Dämitz3; 1791 Demitz … . – Narěčnje [te:mts], [tæ:mts], [tæ:mts]4.

we wichorach 20. stolěśa

»Naprědk! buźi hesło našo,

za swoj lud a kraj.

Kuždy wošcync huwołašo:

Goŕej gledaj k bytšym ńebju,

słyńco kiwa žyẃeńu;

Bog se znajo k wěrnem źěłu.

Kšutym dawa razeńe.«

(Bogumił Šwjela, w swójom

dnjowniku)1

I. Cas kejžora a Weimarskeje republiki

Jadna z nejwuznamnjejšych serbskich wósobinow 20. stolěśa jo mimo cwiblowanja Krystijan Bogumił Šwjela (nimski Christian Gotthold Schwela, *5. septembra 1873 w Skjarbošcu, † 20. maja 1948 pla Naumburga).

W jogo statkowanju ako serbski procowaŕ a faraŕ, ale teke w priwatnem familijowem žywjenju su se pokazali wšykne naźeje, konflikty a katastrofy, kenž su wažne byli za serbski lud w prědnej połojcy zajźonego stolěśa.

Ako syn serbskego kantora a casnikarja Kita Šwjele (1836–1922) jo se južo ako student angažěrował w młodoserbskem gibanju, kótarež jo nastało ku kóńcoju 19. stolěśa, gromaźe ze swójim pśijaśelom Wylemom Nowym (1870–1933). Wónej stej załožyłej zwězk serbskich študańcow a zorganizěrowałej dolnoserbske schadowanki, aby zmócniłej zacuśe sebjegódnosći Serbow. Nowy a Šwjela stej pregowałej gromaźe z Matejom B. Bronišom (1868–1937) a Hajnom Rizom (1873–1917) młodoserbske gibanje w Dolnej Łužycy. Nastajenje Šwjele, až serbskosć jo wobogaśenje a njejo nic, za což se ma sromaś, jo se śěgnuło ako cerwjena nitka pśez jogo procowanje we wósadach a jo wiźeś ako jogo wótkazaństwo. Wuznamne su jogo pśinoski ako rěcywědnik, wudawaŕ casopisow a casnikow a ako iniciator załoženja Domowiny.