Połne tři lěta po zběrce »Mlóče« zwjesela nas Ludowe nakładnistwo Domowina (LND) znowa z »Antologiju serbskeje prozy«. Na dobrych 200 stronach namakamy 26 powědančkow, krótke abo krótše, napisane wot 21 awtor(k)ow, žiwych abo zemrětych. Hinak hač zwjetša dotal njejsu mjena pisacych alfabetisce rjadowane, ale – bych prajił: asociatiwnje, po temach. Wudawaćelka Ingrid Juršikowa je tónkróć předspomnjenje přidała (kotrež we »Wobsahu« faluje), w nim cituje wona předewšěm Měrćina Nowaka-Njechorńskeho. Nowak pak jewi so hnydom w prěnjej stawiznje hišće raz, hromadźe ze swojej žonu Martu, a to jako hósć na ležownosći Křesćana Krawca. Tón zaso, naš česćeny Hrubjelčanski prozaist, słuži mi jako swědk za nadpismo tutoho komentara: Krawc wobkruća mjenujcy na pjeć stronach, zo znajemy tež w našej kónčinje lěpšich a hóršich susodow – hač němskich abo serbskich. Hewak rěči cyle mało tekstow noweje knihi direktnje wo susodach, najbóle te wot Bena Budarja, Měrki Mětoweje, Sylwije Šěnoweje abo Dorotheje Šołćineje.

Ale wo čim jedna potom wostatnych 20 powědančkow? Haj, wone wopisuja wšelakore epizody, z kotrychž zdawa so něhdźe połojca ze wčerawšeje abo dźensnišeje woprawdźitosće wubrana. Pola njebohich serbskich awtorow a awtorkow njemóže to zadźiwać, jich přinoški su zamołwići z aktualneho hladanišća wuzwolili. Tole płaći za Marju Krawcec, Marju Młynkowu, Jurja Brězana, Jana Lajnerta, Kita Lorenca a Jana Wornarja. A tež pola načasnych, aktiwnych spisowaćelow njeje konkretny poskitk tematisce wopačny. Přetož kóždy čłowjek je tohorunja susod, tak kaž je wón z wěstosću kupc, kolega abo přećel. Při tym njeje wažne, hač storčimy w tekstach na rozprawy a zetkanja we abo zwonka Łužicy, na psychologiske (kaž Měrana Cušcyna, Jěwa-Marja Čornakec, Benedikt Dyrlich, Měrka Mětowa), na kriminalne stawizny abo samo na sciencefiction (kaž pola Lubiny abo Dušana Hajduk-Veljkovićecow). Někotre twórby hodźa so jako lyriska proza zarjadować (wot Róže Domašcyneje, Marje Krawcec), druhe zaso jako pućowanske skicy (Pětr Dźisławk, Lydija Maćijowa) abo jednorje jako wjesna idyla (Alfons Wićaz).

Najnowša a we wjacorym zmysle hybridna – nic jenož serbska a němska – basniska zběrka Róže Domašcyneje wobsteji ze štyrjoch cyklusow. W prěnim předeklinuje so bliskosć k tekstej a k słowu. W druhim cyklusu steji pod titlom »Bězman blawka blisko« towaršnostna kritika w srjedźišću. W třećim, zaso w titulu »Tajka a wonajki« narěznjenym, wjerći so něštožkuli kołowokoło čłowjeskich a lubosćinskich poćahow, a w štwórtym dźe wo přirodu a wuměłstwo a tež wo jich płódnu wzajomnosć. Hižo moće, kotrejž wobrubitej tute štyri cyklusy – »Identita je dźělenje wot swěta«, kaž pisa čěski spisowaćel Petr Pazdera Payne, a »Woprawdźitosć je přeměnjenje, wobstajnosć je jebanstwo« (110) štož praješe Lao Tse – pokazatej na poetiku fluidneho, wjacewoznamowosće a opalizowanja.

Je bytostne ze słowa, kiž steji na spočatku, wurosć a z njeho něšto rozplesć. Je wažne, to najnuzniše wuchować a na swoju wušnosć wotklepać. Hižo tu pokazuje so rozdźěl mocy mjez »ja«, kiž pyta swoju identitu w rěči a w swěće, a »my«, kiž sej mysli, zo je sylniše, a rozkazuje. A tutón bój wo móc nas při čitanju tutych kedźbyhódnych cyklusow při kóždej kročeli přewodźuje. Metafry přirody, kiž su nimale do kóždeho teksta zatkane, su spočatnje skerje wjesne (sym z něhdyšich wjeskow přišła, 8). W škiće popow schadźeja złóžki, kiž po spodobanju zeschadźeja abo mutěruja, pokazowaki rozpaduja a w čerstwym sněhu a na běłym łopjenu so nowe puće wuteptuja, nastawa nowe basnistwo. To je alchemija basnicy. Přiroda jako zakład, přikład a wučbna mišterka na jednym a metamorfoza jako logos, jako tworjaca móc cyłeho uniwersuma na tamnym boku su zasadne principy tuteje poetiki a basniskeje filozofije.

Jako cyłkownu wustajeńcu widźach, mi bě, kaž zo bych Serbow a narodnu drastu hišće raz znowa zeznała, ale z wida zašłosće a z wočemi słowjenskeho molerja Ante Trstenjaka (1894–1970). Runočasnje zeznach tež molerja jako wosobu a myslach sebi, wón je jedyn z nas – Słowjan.

W aktualnej wustajeńcy Serbskeho muzeja z titulom »Barby daliny – Moler Ante Trstenjak a Łužiscy Serbja« je akribiske předdźěło mjezynarodneho prócowanja jasnje spóznajomne. Hłownaj iniciatoraj wustajeńcy Igor Pirc ze Słowjenskeje a serbski kulturnik Jurij Łušćanski zmóžništaj hromadźe ze Serbskim muzejom pod projektowym nawodom Christiny Boguszoweje přewjedźenje mjezynarodneho kooperaciskeho projekta z Narodnym muzejom Praha a Wuměłskej galeriju Maribor. Dalšej podpěrarjej a wupožčowarjej eksponatow stej Muzej za nowše stawizny Słowjenskeje w Ljubljanje a Galerija Ante Trstenjaka w Ljutomerje. Tež Serbski muzej Choćebuz, Serbski kulturny archiw při Serbskim instituće a Załožba za serbski lud su material k dispoziciji stajili, kotryž wobswětli Trstenjaka jako přećela Serbow w dokumentarnym wotdźělu na kóncu wustajeńcy. Kuratorce stej direktorka Serbskeho muzeja Christina Boguszowa a Rebecca Wöppelowa, kotrejuž koncept zestajenja eksponatow derje přez wustajeńcu wjedźe, tak zo so wot rumnosće k rumnosći zajim Trstenjaka za Łužicu wotkryje.

»Horce plincy« – komedija wot Frederika Holtkampa, zeserbšćiła Lubina Hajduk-Veljkovićowa, režija Rosmarie Vogten­huber j. h., wuhotowanje Franz Gronemeyer j. h., premjera 26. septembra 2020 w Dźiwadle na hrodźe Budyskeho NSLDź

Jako zazběh k nowej hrajnej dobje – po abo lěpje: z koronu – pokaza serbske powołanske dźiwadło wjeselohru wuspěšneho spisowaćela, kotryž pod pseudonymom Holtkamp wot lěta 2010 dramatiske kruchi pisa. »Horce plincy«, w němskim originalu »Landeier« (potajkim skerje »Wjesne plincy«), běše jeho prěni wuslědk, komedija za šěsć wosobow, kiž je so mjeztym wjacekróć předstajiła. Městno čina je jednora, stara, njezrumowana korčma, w běhu šěsć aktow so wona stajnje přemeblěruje, štož tež rěka: Wona so přeco lěpje zarjaduje. Nad tejku wisa křiwje wobswětlene hesło »Witajće k nam«, ale dokelž jedna so wo wotležanu wjes njedaloko Berlina, přijimuje zwudowjeny hosćićel Hinc nastajnosći samsnych třoch hosći: plahowarja swini, wowčerja a biobura. Jim zhromadny je samsny eksistencielny deficit: Kóždy z nich by rady žonu měł. Kak by so tole snadź radźić móhło – runje to je tema serbskorěčneje turnejoweje inscenacije přez cyłe 90 mjeńšin (bjez přestawki).

Jill-Francis Ketlicojc abo Źilka jo ta nejmłodša dolnoserbska spisowaśelka a casnikaŕka, znata južo cytajucym serbskich medijow a tejerownosći teke źiśam. Serbska princesna śmojteje romantiki, nutśi kótarejež hyšći jo wóstała góle a to góle póžeda za tšojeńkami!

Wóna jo z rodom wót Města, jo wótrosła w Žylowje a tencas bydli w Nowem Chmjelowje. W bachelorje jo Jill studowała sorabistiku na lipšćańskej uniwersiśe, ako master wóna jo studěrowała pśirownujucu literarnu wědomnosć a interdisciplinarne pólske studije w Halle nad Solawu. Jo južo pśed lětami a něnto zasej łoni se wobźělowała na literarnem wuběźowanju Ludowego nakładnistwa Domowina a Załožby za serbski lud, źož jo dobydnuła dwě 3. myśe ako basnikaŕka a awtorka krotkeje proze.

»Wuchack głupack a druge tšojeńka« su jeje prědne wózjawjone kniglicki, je jo Ludowe nakładnistwo Domowina lětosa wudało, ilustrěrował »Wuchacka« jo Thomas Binder. To su te prědne źiśece kniglicki w slědnych lětach, napisane w dolnoserbskej rěcy a nic pśestajone z drugich rěcow (jano tšojeńko »Kak jo kobołk swóju smjerźinu dostał« jo było pjerwjej w nimskej rěcy napisane, ale pótom awtorka jo sama napisała serbsku wersiju, wěcnje wobźěłanu a wudopołnjonu). Kniglicki se pórucuju za źiśi w starstwje wót wósymich lět, kuždy bok ma wukludny wobrazk a serbsko-nimski špikowański cedlik dołojce.

Mytowana basnica, wudawaćelka a přełožerka Róža Domašcyna je nowu zběrku z wjace hač 70 basnjemi a drobnej prozu wozjewiła. »stimmen aus der unterbühne« přeswědčuje z čućiwej rěču kaž tež z njepřetrjebanymi słowami a wobrazami.

Programatisce zwjazuje baseń »Kerne in der schachtel« stajnje dokładne a ćežke dźěło na a z rěču: »jedes wort hab ich bis auf den kern abgenagt / die kerne anschließend ausgespuckt«. Słowne póčki hromadźi lyriske ja w tyzce, snano w šackašćiku. Tam přetworja so při wužiwanju do klepotacych słowow a zamóža klinčeć. Proces basnjenja njewopokaza so jako něšto njeproblematiske. Na hnujace wašnje wopisuje lyriske ja ignorantnu, njepřećelnu a wusměšowacu wokolinu. Móc basnjenja pak so přesadźuje a na kóncu nastanje wuměłstwo, kotrež rěč wobchowa a ju płódnu sčini. Zdobom nastanje z basnju zwisk k zlochka modifikowanemu tekstej ze zběrki »W času zeza časa« (Budyšin 2019).

»Njemóžu so dopomnić, zo čitach hdy knihu jedneje žony w němskej rěči, w kotrejž so žedźba za lubosću z tajkej požadliwosću a intensitu pokaza«, wobkrući znaty literarny kritikar Marcel Reich-Ranicki w Literarnym kwarteće ZDF, zaběrajo so z postum nakładowanymi dźenikami w lěće 1968 w starobje 39 lět zemrěteje NDRskeje spisowaćelki Brigitte Reimann. Tutón kompliment hodźi so tež na jeje literarny portret města Wojerecy »Moja dróha« nałožować, kiž wozjewi wona w lěće 1967 w tydźeniku Kulturneho zwjazka NDR »Sonntag«.

Literatka dźěłaše w lětach wot 1960 do 1968 w kombinaće Čorna Pumpa a bydleše we Wojerecach pod adresu Dróha Liselotty Herrmann 20 hač do swojeho přesydlenja do Neubrandenburga. Wulki dźěl jeje literarneho dźěła bu hakle po jeje smjerći nakładowany a swědči dale wo jeje wuměłstwje, teksty wobrazliwje a zdobom z wěstej načasnej hódnotu pisać.

Wojerowski wuměłski zwjazk pod nawodom Martina Schmidta jako časowy swědk tute namrěwstwo z wjele angažementom stajnje znowa wuswětla. Tak běchu čłonojo, hosćo a přećeljo wuměłskeho zwjazka dnja 12. junija do Wojerowskeje hrodoweje žurle přeprošeni na prapremjerne předstajenje hudźby k tekstam, kotrež drje buchu před lětdźesatkami w poměrnje małym nakładźe wuchadźacym časopisu wozjewjene, ale hišće ženje na někajkimžkuli zarjadowanju čitane.

Jeje album z mjenom za moju domiznu wobsahuje pjeć spěwow: Mein Schwarz im Weiß, Bojosć abo Lubosć, Chłódk chójnow, Doma, Und ich tauche. Wušoł je jako fyziski zynkonošak a je tež na wšitkich znatych streamingowych portalach přistupny.

Za słowjańske pśijaśelstwo wabje w dolnoserbskem spiwniku słowakske, pólske, česke a morawske (Bóleraz; Błotka lube; Njebjo, zemja radosć ma; Běžy wóda), za dobre susedstwo nimske (Pójź, wutšoba buź wjasoła) a za globalizaciju awstriske a italske spiwanja (Śicha noc; Ow ty wjasoły). Teke na twórby nimskich a serbskich klasikarjow ako Friedrich Schiller (Młoźeńc tam pśi rěce sejźi), Mina Witkojc (Gaž wětšyk dujo), Juro Surowin (Ach, mója góla, ty zelena) a duo Handrij Zejler/Korla Awgust Kocor (Anka, buź wjasoła) njejstej wudawaŕ a lektor Fabian Kaulfürst zabyłej. Zejler a Kocor stej dobry pśikład za to, až móžo wuměłski spiw z casom ludowy bywaś, a to něga a źinsa, kaž: »Zagraj nam rejku« Jana Pawoła Nagela, abo »Sy ty Serb« Fryca Rochy a Manuela Semischa. K tomu su »Die Folksamen« melodiju komponowali.

We swójom awtobiografiskem romanje Der Laden wopisujo Erwin Strittmatter zaśěgnjenje prědnego fotoaparata do swójego źiśetstwa wjaže: Ku gódam dostanjo tak pomjenjonu Ernemann-boksu darjonu. Něto ma cłonkow familije wótmólowaś: Bratš Heinjak stupijo se pśed psowu budku. Bratš Tinko pozěrujo ze suprosneju rampu a sotša futrujo gołubje. Nan wjeźo kónja z groźi wen, mama źaržy kózu ze štrykom. Za toś tymi insceněrowanymi wobrazami štycy žycenje mamy, pśed wujkom w Americe tšošku se wjelicaś, kak derje wóni žywe su.

Cytaš-li w knigłach Der Laden, nazgónijoš, kak Strittmatterojc žywjenje napšawdu běšo: twarde, sprocniwe, z mało komfortom. Wšedne žywjenje we Łužycy.

Wróćo zhladujo wšo hinak wupada. Wosobinske žiwjenje zakrywa towaršnostne podawki woneho časa. W najlěpšim kaž tež w najhóršim padźe woznamjenješe podawk nowy směr, cezuru swójskeho byća. Po »wichorojtej nazymje« lěta 1989 započa so lěto wulkich změnow: 1990. Po 30 lětach je načasu wróćo zhladować. Jan Wenzel, rodźeny 1972 w Budyšinje a tehdy abiturient na Rozšěrjenej wyšej šuli »Friedrich Schiller«, je so wonemu, tež za njeho wuznamnemu lětu přiwobroćił, hlada na nje a wuda knihu. Što praju knihu – wulke, tołste, njepraktiske, kaž łónco nowinow, krutych, kiž so rózno njesuwaja, nimale 600 stronow a 2,5 kilogramow ćežke, ničo za nócne blidko – dožiwjenje! Najlěpje wobstaraš sej hnydom čitanski pult k tomu a hižo podaš so na stawizniske slědźerske pućowanje po času.

Wjazba ma prědku cyłostronsku, wysokoformatowu čornoběłu fotografiju wo ludźoch na demonstraciji w Lipsku z dźěsćomaj, kotrejž nowy biksowy napoj Coca Cola woptawatej. Zadnju stronu wupjelnja foto w prěčnym formaće, na kotrymž samotny rentnar na njehotowy platowy twar suta. Pjeć centimetrow šěroki chribjet knihi skića městno za titul »Das Jahr 1990 freilegen«, serbsce snano »Lěto 1990 wuhrjebać«, a wjele dalšich informacijow. Na škitnej wobalce nad wjazbu storčitej prědku čornoběłej fotografiji ze zamyslenymi ludźimi a z rozborkanej dróhu w Lipsku na so. Zady je barbna dynamiska nócna scena z tołkacymi so ludźimi před filialu Němskeje banki w Berlinje při zawjedźenju zapadoněmskeje hriwny wotćišćana. Fota pokazuja na to, štož přińdźe. Nowe lěto je kaž njepopisane łopjeno – kniha zahaji so z prózdnej běłej stronu, naprawo pódla čorna z lětom 1990 w běłym, fachowc praji negatiwnym pismje. A hižo započnje so dźiwja jěchańca přez lěto z dwustronskim wobrazom wo silwestrje při Braniborskich wrotach w Berlinje. Mjeztym wobrazowy klasikar wot Maurica Weissa pokazuje, kak so ludźo wjesela a rozwólnje swjeća. A potom maja so wobrazy a teksty do spěcha. Za sobu slědujo chronologiju podawkow pjelnja strony nimale bjez kromow a pušća će na stronje 587 z knihi z nócnym čornoběłym wobrazom fragmenta Berlinskeje murje a ze słowami: »Před časami, prjedy, njedawno, wčera, dźensa, jutře, bórze, pozdźišo, ženje.« Lěto je nimo. Zbytk je přiwěšk, biografije fotografow, zapis žórłow, lisćina wužiwanych a citowanych publikacijow a podobne.

Komedija britiskeho awtora Michaela Cooneyja zabawja z typiskim jendźelskim, dosć čornym a tak mjenowanu politisku korektnosć často překročacym humorom, hdyž tež skerje po wašnju Rowana Atkinsa (Mr. Bean, Blackadder) dyžli filigraneje anarchije Monty Python. Protagonist Eric Swan zašmjata so do dźeń a njepřewidnišeje syće swójsce zawinowaneho wobšudnistwa, kotrež jemu na zakładźe připada dobry fenk ze statneje kasy zaruča. Konstelacija je naposledk tak zawjerćana, zo figury na jewišću sami wjace njewědźa, štó runje koho sćělesni.

Loni w nazymje wuńdźe w Ludowym nakładnistwje Domowina jeje mjeztym šesta serbskorěčna zběrka »W času zeza časa«. Runja titulej prěnjeje zběrki z lěta 1990 »wróćo ja doprědka du« hodźi so nimale 30 lět pozdźišo znowa wěsty paradoksny woznam wučitać. Prepozicija »zeza« steji tu we wobsahowym zwisku ze zapřijećom časa. Wěcy, zjawy, podawki abo jednanja so do časa zarjaduja, runočasnje pak jewi so wzdaće konkretneho časa a podaće do relatiwnosće.

Profesor doktor Staehle, zubny medicinar a uniwersitny profesor Uniwersity Heidelberg, wuspyta so w swojej štwórtej a najnowšej twórbje na sociologiskej analyzy wobydlerstwa Budyšina. Tutu sadźi do konteksta někajkeje nadrjadowaneje, »wuchodoněmskeje« mentality. Awtor złožuje so při tym na nazhonjenja a rozmołwy z wobydlerjemi kaž tež na hižo wozjewjene studije a nowinske artikle, předewšěm ze Sakskich Nowin a tydźenika »Die Zeit«.

Kniha je do dweju dźělow rozrjadowana. Prěni wobsteji bjez wuwzaća z fotografijow, wotćišćanych na wjace hač 120 stronach. Wobrazy komentuje awtor z »miknjenčkom wóčka«, štož twori dosć razny kontrast k wěcownemu, tekstowemu wotrězkej knihi. Zdźěla Staehle tu chětro přehnawa. Tak pisa na přikład pod fotografiju Budyskeho křižerskeho procesiona: »Das große Bautzener Reiter-Besäufnis«. Spodźiwnje wjele městna zabjeru prawicarsko- kaž tež lěwicarskoekstremistiske grafitije. Recipientej so tak sposrědkuje, zo w tutym měsće politiske kromy postajeja, dokal dźe. Hač woprawnjene abo nic, wostawa wotewrjene. Někotre móranja interpretuje awtor nimo toho dospołnje wopak. Tak komentuje na přikład grafito »SGD 1/9/5/3« ze słowami »Erinnerung an den Iwan 1953«. Samo zamylace je, hdyž montuje Staehle konterfaj Ernsta Thälmanna do pomnika k tysačinam Budyšina w Schillerowym zelenišću. »Ernst Thälmann lässt grüßen!«, k tomu pozadnje žortnje pisa. Trochu wjace serioznosće tu škodźało njeby.

Transformaciske procesy w zwisku z techniskim postupom poslednich dekadow potrjechja cyły swět, we wosebitej měrje industrializowane a zapadne kraje. Zakłady tutych přewalacych, přeformowacych wotběhow wurosćechu z techniskich wuwićow, wosebje na polu elektroniskeho předźěłanja datow, kotrež korjenja zdźěla w dobje do Druheje swětoweje wójny. A na druhej stronje mějachu tohorunja towaršnostne změny wulki podźěl, mjez druhim přiběraca participacija mjeńšinowych a nakromnych skupin we wšelakich diskursach.

Šwicarski awtor Felix Stalder (*1968) je kulturny a medijowy wědomostnik a dźěła w Zürichu jako profesor za digitalnu kulturu a teoriju zwjazowanja. Wón je tež awtor knihi »Der Autor am Ende der Gutenberg Galaxis«.1