27. Zetkanje syće TAKATAK inspirowaše a pozbudźowaše wuměłcow

»Dźerž mje kruće«, spěwa Duo Jacke Schwarz (Jakub Čornak a Willy Stoyan) na 27. zetkanju syće »TAKATAK« w Slepom. »Dźerž mje kruće. Zo njebych wotzběhnył. Zo njebych zepěru pod nohomaj zhubił. Čert rejuje swoje reje. Wón směje so ći mjezwoči. Połoži ći kamjenje do puća. Trjebaš čłowjeka, kotryž će popadnje.«

Něhdźe 20 wobdźělnikow wopyta zetkanje w ateljeju drjeworězbarja Thomasa Schwarza. Wón organizuje tute zetkanje zhromadnje ze Zwjazkom serbskich wuměłcow z.t., towarstwom Kreatiwna Łužica z.t. a z projektom strukturneje změny »Regeneracija – reprodukcija – inowacija. Spěchowanje serbskeho kulturneho a kreatiwneho hospodarstwa w přechodnym regionje«. Šěsć wuměłcow so bliže předstaja.

Jakub Čornak je jedyn z nich. Rodźeny Njebjelčan a katolik bydli dźensa jako hudźbnik w Berlinje. Wón wopisuje so jako pósłanc kultury. Dźewjeć měsacow wón tuchwilu hižo intensiwnje serbšćinu w rěčnym kursu we Wulkich Zdźarach wuknje. Při tym swoje korjenje zaso wotkryje. »Widźu swój přichod tu we Łužicy«, měni hudźbnik.

Tež Sofija Cyžec pochadźa z Njebjelčic. 29lětna bydli a dźěła jako e-hudźbnica a filmowča w Lipsku. W lěće 2024 wobdźěli so prěni raz na zetkanju syće TAKATAK. Tehdy, we Wojerecach, zezna swobodneho režisera Mariana Joela Küstera­ (35) z Hildesheima.

Wałtoru pó swětkach su se w Serbskem domje pśedstajili nowe knigły z rěda ›Pódstupimske pśinoski k Sorabistice/Potsdamer Beiträge zur Sorabistik‹ nr. 13 z titelom: Von Scultetus bis Wikipedia. Die Konstruk­tion des deutsch-sorbisch/wendischen Gebietes in kartografischen Darstellungen vom 16. bis zum 21. Jahrhundert.

Awtor knigłow jo Měto Nowak, ako jo w Pódstupimje na uniwersiśe mjazy drugim teke geografiju studěrował. Knigły wopśimjeju 310 bokow ze 125 kórtami. Wóni su w nimskej rěcy. Awtor wopisujo, kak su se Serby pśedstajili abo jo se sedleński rum Serbow dokumentěrował we kórtach nimskich a serbskich stawiznarjow abo statistikarjow wšakorakich casow a politiskich wusměrjenjow.

Rezimej awtora jo, až dej se pśecej na zaměr kórty glědaś a pśespytowaś, lěc wugronjenja mógu wěrnosći wótpowědowaś. Wón jo pokazał, až to casy tak njejo. We wjelgin zajmnem pśednosku jo Měto Nowak to a hyšći wjele wěcej wujasnił. Do togo jo dr. Madlena Norberg, wudawaŕka serije, pokazała na wuwiśe Pódstupimskich pśinoskow. Zastupny wjednik uniwersitnego nakładnistwa, Marco Winkler, jo pódšmarnuł, až nakładnistwo w Pódstupimje rad pódpěrujo toś ten za Dolnych Serbow wažny publikaciski rěd. Dalej spěchujo Załožba za serbski lud wudawanje Pódstupimskich pśinoskow.

Po tym, zo běchu so w zašłym lěće zajimcy na 1. łužiskim sympoziju z Krabatom rozestajili, steještej lětsa »plon abo zmij« a »spodźiwna kwětka« na programje. 35 ludźi zetka so wot 13. do 15. junija w Domje tysac hatow w Stróži, zo bychu so z potajnstwom »dawanja a wzaća w serbskich powěsćach« zaběrali a so psychologiskemu wobstatkej zbližili.

Zarjadowar bě znowa Towaršnosć Carl Gustav Jung Sakska z.t. a Domowinska župa ›Jan Arnošt Smoler‹ Budyšin ju zaso podpěrowaše.

Domowinska župa zarjaduje tutón sympozij do wažnych předewzaćow ze serbskim wobsahom w našim přisłušacym Budyskim regionje. Tohodla zajimuje so wosebje za to, kajke potenciale zetkanja a rozmołwy maja, zhromadne dožiwjenja mjez Serbami a Němcami, ale tež chutne roze­stajenja a sprawne diskusije z wěstej tematiku. Dokelž pak lětsa runje w juniju gmejnje Chrósćicy a Malešecy 800. narodniny woswjećištej a so ludźo w tutymaj kónčinomaj na wjacorych zarjadowanjach angažowachu, bě podźěl serbskich wobdźělnikow na sympoziju snadniši hač loni.

Pjatk wječor zetkachu wobdźělnicy sympozija znowa serbsku wuměłču Maju Naglowu, zo bychu swójske začuća a přeća z wuhlom abo z wołojnikom na papjeru skicowali. Sčinichu to pod přewodom zynkow fujary, pastyrskeje pišćałki ze Słowakskeje, kotryž je Jaroslav Pukać wuměłsce wurjadnje přednjesł.

I.

Serbja. Łužiscy Serbja. Mnohe puće k nim wjedu a to hižo před mnohimi dobami, bjez toho, zo bychmy wjele wo nimi wědźeli.

Kito Lorenc a jeho so posměwaca, skradźnje hladaca Elke, z kotrejž

běchmy swój čas prawaki w lěsach njedaloko Wuježka zběrali.

A Čornobóh, na kotryž smy so z Kitom, Peterom Handke a Barbaru

dóstali, ze Škodowku hač na wjeršk.

Lětsa, ze Čěskeje ducy a kusčičk po Pólskej, dojědźemoj sej, Barbara a ja,

do Žitawy, kotrež mjeno je ze słowjanskeho »žito« wotwodźene,

do Hornjeje Łužicy, do Němskeje.

Posydnjemoj so w hosćencu »K staremu měchej« a dožiwjamoj rěčny kurs w hornjołužiskej narěči. Popřejemoj sej kałowe nudle ze sykanym

mjasom a rybowanym grjekskim twarožkom kaž tež libotawku

z praženymi běrnami jako mały wobjed, kotryž tyje ćěłu a duši.

W hosćencu na sćěnje je napisane: »So napić, najěsć, so lubować a so smjeć su­ prawdźepodobnje štyri rjane wěcy«.

II.

Bližimoj so Budyšinej, zo bychmoj město wobjěłoj.

Z daloka strowitej wěži cyrkwje, stejitej prosće na łuce, chěže, ani třěchi njewuhladamoj a tež žane wuhenje.

Tuž so nimo města znošujemoj do Njebjelčic,

nimo klóštra Marijina hwězda, w kotrymž běchmy w lěće 2014 dźěl serije ORF »Słód Europy Łužica« (Der Geschmack Europas Lausitz) wjerćeli.

Japoštoł Pawoł pisa Galatam:

»Do swobody je nas Chrystus

wuswobodźił. Stejće tuž mužnje

a njedajće so znowa do kwakle

wotročstwa zapřahnyć« (Gal. 5,1).

Pawoł bě so přećiwo druhim japoštołam přesadźił, kotrež chcychu młodu křesćansku wosadu do wotročstwa wjac hač 600 židowskich předpisow nuzować. Tute slubjenje swobody bě najskerje jedna z přičin, zo so w njewólniskim a potłóčowacym Romskim imperiju křesćanstwo přesadźi a zo bu wone 300 lět pozdźišo pod kejžorom Konstantinom statna nabožina.

Ale hižo Pawoł postara so wosobinsce wo to, zo wozjewichu na koncilu lěta 325 dogmy. Do tutych dyrbjachu wšitcy křesćenjo wěrić. Jich bu stajnje wjac, předpisow pak tež. A tak začuće njeswobody přiběraše. Tomu spyta so lěta 1517 Martin Luther ze swojimi tezami wobarać.

Ale tež po reformaciji bě duchowna a towaršnostna swoboda wobmjezowana. Luther bě k wjercham wućeknył, zo by swoju reformaciju před so pozběhowacymi burami a před katolskim kejžorom wuchował.

Nowy pospyt, sej swobodu wudobyć, bě Francoska rewolucija pod hesłom »Swoboda, runosć, bratrowstwo«. Ale tež tutón wulki pospyt je »Swjata alianca« kejžorow a kralow po­tłóčowała. A tež rewolucije 19. lětstotka wjedźechu jenož zdźěla k wjac swobodźe. Tehdy wožiwi so ideja, kotraž bě hižo w starej Grjekskej wažnu rólu hrała a kotraž bě wusko ze swobodu zwjazana: demokratija. Rewolucionarojo wojowachu wo prawo luda na sobupostajowanje: wo parlamenty, zastupnistwo cyłeho­ ludu a přećiwo aristokratiji.

Zwotkel ty?

Dokal chceš?

Čej` da sy?

Z nami běž.

Mój dwór,

tuta wjes,

mój lěs,

nochcu bjez.

Na křižu

wisa Knjez.

Wumóžił je

a hrěchi njesł.

Moja rěč,

tuta štwórć,

moje ćěło,

je mój hród.

Kak myslu,

kak ja rěču

a kak jednam,

je mój płód.

Luba maći,

luby nano,

z klina wuńdźech,

zahe rano.

Kontekst je,

kajkiž je,

schadźeja ćělesa,

a padnu njebjeske.  

  

 MARIE-CHARLOTT ČORNAKEC

Nachwatki!

Prama skoka a lěta pśez žwały.

Wětš a wóda ližotej mójo woblico.

Jano derje se źaržaś!

An-fhiáin!2

Pó razantnem jězdźe na měrnej kupje pśichadaś.

Daloko pšec wót chwatka a zogola.

Chłodne, zmysły wóstśece a spokojece jo mjelcanje kamjenjow.

Éist! Éist le amhrán na gcloch!3

Mjelce te kamjenje namdušu?

Jich formy ga powědaju kaž magiske žywe byśa.

A z jich wutšoby wurostu pśerědne kwětki, kenž dajo jano how.

Bláthanna – deitear pabhsaeir anseo.4

Seś z kamjenjanych murjow jo pó krajinje wupśestrěta.

A w zelenych mašach teje seśi stoje a laže krowy kaž pósypane.

Carnawa z běłeju smužku se mě nejwěcej spódoba.

Cad é do rún?5

Wšojadno, źož stojm, toś ta kupa mě pśejma.

Nigdy njejo se mě widało, až ryjnosć móžo taka wobmanjeca byś,

až wócy njamóžotej se doglědaś na tak mało,

což jo teliko,

ga teliko formow a barwow.

Tak połnitej se wócy z wěcej a wěcej póžedanim,

gaž wšuźi dokoławokoło swětłowe harfy

se wótměnjajuce barwne melodije graju.

Féach air sin agus mothaigh é!6

Kake njewuzgónjece gusło

Spektakularny skalny brjog se namakajo na krotkem wjacorje teje kalkowcoweje kupy, na kótarejž bydli něźi 180 luźi. Z tym jo Inis Meáin ta nejmjenjej wobsedlona tych tśich Aran-kupow (Oileáin Árann) a to jo teke śěžko, luźi how trajnje źaržaś. Na wšych tśich kupach ma dogromady něźi 1.200 luźi swójo wobstawne bydleńske sedło. Pódla nich dajo tek wjele, ako na »twardej zemi« źěła a jano w lěśojskich mjasecach na kupach póbywa.

Lětuši Chróšćanski jubilej prěnjeho pisomneho naspomnjenja bě dobra přičina, so ze wsu bliže zaběrać. Skazach sej w statnym filialnym archiwje wjesne protokole ze spočatka 18. lětstotka.1 Tołsta akta lubješe nastupajo stawizny wjele materiala a dosć wotměny. Hinak hač w titulu podate nańdźech tohorunja tójšto zašich spisow a často tež tajke ze 17. wěka. Najstarši pak je z lěta 1581. Jedna so wo zapis krutych dochodow Chróšćanskeho kapłana na wosom łopjenach. Zhotowjeny w rjanym pismje – prěnjotne z čornej tintu, pózdniše přidawki z čerwjenej – po­twjerdźa wón wažnosć a wosebitosć zestawy. Titul na prěnim łopjenu podawa přičinu, wobsah, potrjechene a wobdźělene wosoby kaž tež městnosć a datum.

Najwažniše informacije, zestajene z tehdom hišće předležacych wopismow (Urkunden), su mjena fundatorow, datum a wysokosć wotkazanja, komu je so kapital wupožčił kaž tež wysokosć danje.­

Na jednanju dnja 14.06.1581 wobdźělichu so Budyski tachant Jan Leisentrit, jeho bratrowc a naslědnik jako tachant­ Gregor, dale z Róžanta pochadźacy Chróšćanski farar (1574–90) Mikławš­ Glawš, jeho kapłan a naslědnik w zastojnstwje (1591–1600) Jurij Kowar, a skónčnje na zrěčenju jako swědkaj wobdźělenaj notaraj Jacobi a Scholciadi.

W Serbskim kulturnym archiwje w Budyšinje chowa so mjez »antologijemi wuměłskeho basnistwa« akta z hódančkojtym titulom »Rukopis xyz«, z nowšej signaturu MS IX 2/C1. Nichtó prawje njewě wot koho je. Najskerje to tehdyši Maćičny knihownik tež njewědźeše a da jej tuž tónle měšeńcu wšelakich předmjetow woznamjenjacy titl. Rukopis ma dochadowe »čisło: 9«, štož rěka, zo je poměrnje zahe, drje něhdźe we 1860tych lětach, z druhimi zběrkami ludowych pěsnjow do Maćičneje knihownje dóšoł. Prěnju powěsć wo nim mamy hakle 1923 we Wjacsławkowym katalogu mjez literarnymi rukopisami jako »X. Y. Z. Rukopis serbskich basni, pěsni, ležomnostnych mjenow atd.«2

Po 1860 wozjewi so w Časopisu Maćicy Serbskeje cyła sep dodawkow a wariantow k Smolerjowym »Pěsničkam«. Tak podawa Arnošt Muka 1873 wjacore pěsnje z rukopisneje Serbskeje Nowiny Budyskeho gymnazialneho towarstwa, a Michał Hórnik w samsnym lěće přikładaj ze Zejlerjoweje zběrki z Wochoz kaž tež 1881 pěsnje z rukopisow J. B. Markusa a K. G. v. Antona. Muka zaso přirunowaše 1889 a 1894 zběrce fararja Berholda a wučerja Jana Bjara ze Smo­lerjowej. »Rukopis xyz« wosta wot njeju a druhich runje tak njewobkedźbowany kaž fragment na př. Ralbičanskeho fararja Pětra Brězana. Tež w pozdźišich slědźenjach, na př. prof. Pawoła Neda, njehraješe tuta zběrka žanu rólu. Ale »Rukopis xyz« je porjadna kniha, ma přez 200 stronow. Prědku je něchtó samo alfabetiski wobsahowy register dodał.