»Njeje trjeba, zo so wšitke wuměnjenja konwencije spjelnja a dosaha, hdyž

někotre z nich přitrjechja.«

Dołho wočakowane Serbske debaty su nimo. Ale hłubša diskusija wo jednotliwych temach je dale nuznje trěbna. Na přikład při temje »Štó smy: indigeni, awtochtoni abo něšto druhe?« je so wjele problemow načało a mnoho prašenjow zwostało. Diskusiju wo indigeniće je wězo hłownje ILO-konwencija 169 wubudźiła. Njeńdźe wšak wo ničo mjenje, hač wo naše serbske sebjezrozumjenje.

Aktuelnje hraja disputy wo indigeniće abo kolonizaciji wažnu rólu, štož sej tež wot Serbow nowe zhladowanje a diskursy wužada. Kolonizacija je dosć kompleksny proces, ma wjele fasetow – ale w serbskich diskursach njehraja wone žanu abo jenož nakromnu rólu. Němske nadknjejstwa wobhladowachu serbsku rěč a kulturu dołhi čas jako mjenjehódnej, štož samo k zakazam serbšćiny wjedźeše. Nic naposledk so serbska rěč a serbski teritorij drjebještej a stej najpozdźišo dźensa w swojej eksistency wohroženej, kaž nihdy do toho.

Wo čłowjeskej dostojnosći a prawach so rady rěči, tež zo maja wšitcy ludźo jenake prawa a winowatosće. Hladamy-li chutnišo na wěc abo za kulisami, spóznajemy, zo je praksa hinaša. Kak hodźi so tuta diskusija w dźensnišim »swobodnym« 21. lětstotku wožiwić abo scyła wjesć? To je diskurs, kotryž njewjedźe za nas nichtó druhi, hač my Serbja sami!

Lětne pućowanje k pjeć městnosćam ze serbskim pozadkom na Židowje

Přińdźeš-li jako putnik z Budyšina na směr Židow, kročiš hnydom po dwěmaj sławnymaj pućomaj: to stej historiska wikowanska dróha Via Regia a sakski dźěl Jakuboweho puća. Nalěpk ze znatej značku žołteje zakłapnicy na módrym pozadku je na latarni widźeć a pokazuje na to, zo wjedźetej pućej přez móst dale na Židow. Kóždy, kiž w tutym dźělu Budyšina bydli, praji: »Bydlu na Židowje«.

Kaž E. Eichler a H. Walther w swojej knize »Obersorbisches Ortsnamenbuch» (Berlin, 1975) wujasnitaj, so pomjenowanje na topografiju blisko Sprjewje a Jordanskeje rěčki poćahuje. Widźitaj filologiski pozadk mjena »Židow« ze starosłowjanskim »žid« za židke a bahnojte. Tohodla bydla wobydlerjo Židowa pozdatnje radšo »na žumpadłowej łučnej nižinje« hač w njej.

W 19. lětstotku běše Židow zwjetša hišće serbski. Nimo toho narodźichu so a bydlachu tu wuznamne serbske wótčincy. Wot lěta 2019 pokazuja na to informaciske tafle w serbskej rěči z němskim a jendźelskim přełožkom, kiž su na historiskich městnosćach ze serbskim pozadkom podłu Židowskeje dróhi připrawjene.

Bohuchwałej Arnoštej Frenclej k 200. narodninam

Nalěćo běše do kraja dóšło. Dźewjeć chowancow Krajnostawskeho wučerskeho seminara mějachu so jutry 1845 do šulskeje wučby pušćić. Seminarski direktor Dressler sedźeše na matrikli, zo by trěbne zapiski zdokonjał. Wo kóždym chowancu wón dokładnje přemyslowaše, zo by jeho sprawnje posudźował.

Mjez štyrjomi serbskimi wotchadnikami běše tež Bohuchwał Arnošt Frencel (Gottlob Ernst Frenzel). Wón běše so dnja 11. junija 1824 w Małych Debsecach narodźił.1 Jeho nan, Jan Pomhajbóh Frencel (Johann Gotthelf Frenzel), běše jara chudy mzdownik a Arnošt jeho najstarši syn.2

W lěće 1830 je do šule zastupił. W cyrkwinskim šulskim sydlišću Budestecach wuwučowaše cyrkwinski šulski mištr Křesćan Bohalub Rjelka (Christian Gottlieb Rölke). Staroby dla je wón trjebał podpěru a dóstawaše ju z lěta 1835 sem wot pomocneho wučerja, wotchadnika seminara Handrija Wujanca (Andreas Wujanz). Bórze na to wón zemrě a Wujanc wuwučowaše wšitke dźěći sam.3

Šula běše přepjelnjena. Załoženje pódlanskeje šule w Hornjej Hórce 1837, wolóžowaše skutkowanje. Tam je Arnošt Frencel poslednje šulske lěta pola wučerja Jana Bohaluba Hausmanna (Johann Gottlieb Hausmann) přebywał. 4,5

Słowo k wozjewjenym melodijam (4)

W swojich předchadźacych wozjewjenjach nastupajo zakładnu analyzu »Pěsničkow hornich a delnich Łužiskich Serbow«1 zaběrach so z předstawiznami jich nastaća, kaž z propagowanym a woprawdźitym podźělom jednotliwych při zběranju. Dale wěnowach so rozdźělnym hłownym cilam wobeju wudawaćelow, kaž tež dotalnym zhladowanjam a hódnoćenjam. Pobrachuje hišće najwažniši dźěl tutoho kompendija a swědčenja narodneho byća Serbow w času narodneho wozrodźenja – znajmjeńša za nas dźensnišich wužiwarjow.

Dotal wobhladowachu a hódnoćachu so »Pěsnički« powšitkownje jako cyłk serbskich ludowych spěwow – tekstow a melodijow – nahromadźenych a zestajenych hłownje přez Jana Arnošta Smolerja. Na wšelakore wašnje dopokazach, zo tomu tak njeje.2 Sćěhuje analyza podatych hłosow. Runja cyłkownej publikaciji nimamy tež tu před sobu zběraćelski wupłód ani jednotliwca, ani wobmjezowaneje doby, ale wutk wšelakich žórłow a časow. Tež wozjewjene notacije melodijow njejsu často čisty wotbłyšć słyšaneho spěwneho hłosa.

– Korla Awgust Fiedler a němscy seminarisća –

W nócnej košli a z latarnju w ruce stupaše seminarny wučer Fiedler po schodach horje k wulkej lěharni. Wjele radšo by wón nětk w swojim małym bydlenju w přizemju seminarneho twarjenja sedźał. Ale k nadawkam wobeju tam zaměstnjeneju wučerjow słušeše jednorje, so wotměnjejo pola chowancow spać a w spanskej žurli na měr a porjad kedźbować.

Bohužel běše to smjerćnuzne. Přehusto drje twochny jedyn z chowancow do nocy. Chcychu wučerjo tole při wobchodźenju kontrolować, stawaše so samo, zo połoži so přećel njekmanika do jeho łoža, zo by jeho škitał. Tola nic z nim!

Wučer Fiedler budźeše młodźencow bjeze smilnosće, zo by so přeswědčił, hač ležeše kóždy w prawym łožu. Wón wědźeše, zo někotryžkuli jeho za to hidźeše.

Sćicha wočini durje. Hoberska lěharnja, kotraž zaběraše cyły třěšny poschod, bu přez tři rěpikowe lampki rozswětlena. Jich słabe swětło pokazowaše kozoły wulke a ćmowe. 80 łožow steješe w dołhich rynkach pódla sebje. Wo­srjedź žurle namaka so, wobdate wot španiskeje sćěny, wučerske łožo.

Z radnicy wotbi dźesać razow. Wučer Fiedler započa swoje prěnje wobchodźenje, wón swěćeše do kóždeho łoža­. Wjetšina chowancow hižo spaše, někotři mikotachu zaspani do swětła latarnje. Wučer hasny spokojom lampu, sydny so na swoje łožo a wotwodźě poslešćo. Nadobo ropotaše a hnydom po tym začuwaše wón twjerdy dyr na swojej hłowje a na wuskich ramjenjach. »Aw! Na pomoc! Na pomoc! Swěcu! Što so tu stawa?« Za wokomik bě jeho łožo wot bosynohatych chowancow wobdate a latarnja zaso zaswěćena. Na łožu ležeše wulki retl!

Była sym mała, w pěsku sym hrała,

z čerwjenym jabłučkom,

tra-la-ra-la-la.

Klanku sym měła, ta běše běła,

w čerwjenej sukničce,

tra-la-ra-la-la.

Z klanku sym hrała, a z njej sym spała

W čerwjenym poslešku,

tra-la-ra-la-la.

(z ludu a Michał Nawka/Róža Domašcyna)

Literatura ma so interpretować, wšako njeleži jeje zmysł – jeje intencionalna substanca – we wuprajeny, ale we wuprajomnym.

Na tymle zakładźe móže literarny tekst nastać. A to po woli a zamóžitosći awtorki abo awtora – tola tekst rosće – wothladajo wot wotpohlada, šemata abo plana – z prudow rěče a logiki do podwědomja a z tym do registra symbolow. Poezija je wěda wo podwědomju, kaž to Roman Jakobson formulowaše.

Wobsahi njejsu nihdy ryzy poselstwo ale koresponduja z wotmysłom, kiž je psychisce přewodźeny wot zapołoženeje nalady agěrowaceje figury (wšojedne, hač jafigura rěka abo hinak), zwukoweje płoniny powědaneho, rytmusa wjeršow a zhusćenja časoweje runiny. Wšo to su kamuški toho, hač tekst mje dosćehnje, to rěka hnuje.

W basni z třomi štučkami a šěsć wjeršemi jedna so wo jafiguru. To njewoznamjenja, zo je awtorka abo awtor měnjeny, skerje recipientka abo recipient. Štučki zdadźa so być ryzy konstatowanje:

Do wustawy Weimarskeje republiki přiwza so z artiklom 113 pasus za škit narodnych mjeńšinow. Eksistowachu pak w němskej politice kaž tež ze strony mjeńšinowych zastupjerjow wot spočatka sem rozestajenja wo tym, kotre »cuzorěčne ludowe skupiny« měli so scyła jako mjeńšina wobhladować. Mjeztym zo dóstaštej pólska a danska ludowa skupina tute připóznaće, bu wona tamnym mjeńšinam w Němskej zapowědźana.

Zastupjerjo narodnych mjeńšinow spóznachu, zo trjebachu lěpše organizatoriske struktury k přesadźenju swojich žadanjow.2

Załoženje Zwjazka narodnych mjeńšinow Němskeje w měrcu 1924

Dnja 27. měrca 1924 załoži so w Berlinje Zwjazk narodnych mjeńšinow Němskeje.Zwjazkej přistupichu Južnoschleswigske wólbne towarstwo jako zastupjer danskeje narodneje mjeńšiny, Frizisko-schleswigske towarstwo, Zjednoćenstwo Litawčanow Němskeje, Zwjazk Polakow w Němskej a Serbska ludowa rada – zhromadny gremij Domowiny a Maćicy Serbskeje – jako zastupnistwo Łužiskich Serbow.

Tak wobdźěli so na konstituowanju zwjazka ze serbskeje strony tehdyši předsyda Domowiny, Arnošt Bart. Załoženy zwjazk napominaše realizowanje we Weimarskej wustawje přilubjenych mjeńšinowych prawow.

W nowym zawodźe dźěłachu Serbja a wostachu Serbja

na swojich zahonach, w swojich wsach, tam rěčachu serb-

sce. Čitamy z wotmołwy na naprašowanje kolegi z rady

wokrjesa Kamjenca, čehodla njemóhli znajmjeńša w jeho

přitomnosći němsce rěčeć: »Unsere Arbeitssprache ist sor-

bisch. Wir sehen keine Veranlassung, eine andere Sprache

künstlich einzusetzen.« Čujachu so ze swojim zwjazani –

ze swojej ležownosću, wokolinu. Něšto nadźěłać – za koho

a čemu na wužitk, to njebě ćežko zrozumić.

 To je wurězk z knihi Křesćana Krawca z lěta 1979

 »W delanach na Katyrnu: ze žiwjenja w ratarskej kooperaciji

 Sorabija nazymu 1973«.

Maria Seipelt – Skórnikowe slědy

Rewitalizacija jako strategija

W lětomaj 2018/19 přewjedźechmoj z dr. Cordulu Ratajczakowej slědźenja wo stawje rewitalizacije serbskeju rěčow we wobłuku projekta SMiLE (Sustaining Minoritized Languages in Europe1).

Wobraz aktiwitow na dobro hornjoserbšćiny, kajkiž pokazowaše so na zakładźe dokładnych, hłubšo sahacych interviewow z ludźimi, kotřiž chcedźa serbskej wěcy słužić, bě njespokojacy. Wužiwanje a zdźerženje hornjoserbskeje rěče woznamjenješe so jako »hygiena wšědneho dnja«, rěčna politika pak měješe so wjesć na »intuitiwne« wašnje, zepěrace so na »nadźiju«, zo tak abo znak »wšitko derje póńdźe«. Tuta strategija – abo skerje přibliženje rěčnym prašenjam – poćahowaše so předewšěm na zhromadźenstwo katolskich Serbow. Kónčiny, w kotrychž bě so hornjoserbšćina hižo zhubiła, kaž tež wosoby, kotrež njesłušachu ke katolskim wěriwym, wostachu na kromje tak zrozumjeneje rěčneje politiki.

Na w Budyšinje zorganizowanej konferency k zakónčenju projekta SMiLE žadachmoj z Cordulu Ratajczakowej trěbnosć rewitalizacije serbšćiny, wudźěłanje jednanskeho programa na zakładźe sociolinguistiskich slědźenjow kaž tež załoženje agentury za rěčnu politiku. Tuta trěbnosć bu připóznata. Wuslědk toho je projekt ZARI pola Domowiny, kotryž ma so wjacestronsce rewitalizaciji hornjoserbšćiny wěnować – kaž wot strony kultury a identity tak tež ze zapřijećom potencielnych wužiwarjow serbšćiny w rěčnje asimilowanych kónčinach.2

... Haj, tak to je: Naša najwjetša

česć je, naš serbski narod ma žiwy

być – to rěka, cyły Serb być wot

hłowy hač do stopy! Cyłe naše

skutkowanje, zdychowanje a

myslenje słuša našemu serbskemu

narodej. Naš narod je nam swjaty.

Bóh je nam rěč, wašnja a krej

dał. Bóh pak sebi tež žada, zo tu

jeho dary k jeho česći a překrasnjenju

na zemi trjebamy!

ALOJS ANDRICKI

[Narodna česć a česć Serba, Serbski student, lětnik 18, čo. 1 (15. Oktobra 1936)]

Bosćij Šěn – Bjerwałdski jězor pola Delnjeho Wujězda. Změrowacy napohlad z njezměrowacym pozadkom.

Jano zabijanje kokota jo wót 16. stolěśa ako kjarmušny a žnjowny nałog dopokazane. A w 19. stolěśu su měli w Bergiskem kraju (źinsa Nordrhein-Westfalska) teke tak pomjenjone dwórowe kjarmuše a pókjarmuše, źož su pśewjadli Hahne- a Gänseköppen w ramiku susedstwa abo wót kjarcmarjow wugótowane1.

Toś te »priwatne« kjarmuše su měli swój póchad drje w casu francojskego wobsajźenja wót 1806 do 1814. Tej pótom kněžecej pšuskej wušnosći w Póryńskej jo było toś to »liberalne cynjenje a wóstajenje« kjarmušow špjeńc we wócyma, togodla jo wopytała dwórskim kjarmušam (mimo wjelikego wuspěcha) zadoraś. Napśeśiwo tym wšuźi wótměwanym stśělcowym swěźenjam, kótarež su byli w zmysle wušnosći a na kótarež jo był dla wusokich zastupnych pjenjez jadnorym luźam pśistup zadorany, su se mógali na dwórowych kjarmušach teke jadnore źěłaśerje, burja, małe wikowarje, najamniki a rucnikarje wobźěliś. Nałog Hahneköppen jo był ze swójimi pseśěgami w žywnosćach, z wuzwólonym kralom a jogo insignijami – kralowy rjeśaz a kłobyk, k tomu wupyšnjony kralowy wóz – stśělcowy swěźeń jadnorego muskego. How se zmakamy zasej z módrymi kitelami a carnymi šapkami, kótarež nose źinsa hyšći pśi gusecem rejtowanju we Wattenscheid a Essen ako teke pśi Gansrijden w belgiskem Berendecht. Toś ta »drastwa źěłaśerjow« jo słužyła ako jasne wótgranicowanje ku swěźeńskim drastwam a drogim uniformam stśělcowych gildow. Na někotarych městnach su wózyli na pśikład krala abo kralowy pórik togo Hahneköppen w pśeśěgu samo na karje, což wukładujo Dagmar Thiemler ako pśekazowanje pyšnych wózow stśělcow a móžo se rownocasnje gódnośiś ako póśěg ku źěłowemu swětoju wobźělnikow na Hahneköppen. Mimo togo jo se pśi Hahneköppen ten wótpowědny městny dialekt wědobnje wuzwignuł.2

Werner Měškank – Wjeźo klimowa změna k serbskej jadnorěcnosći? W Dolnej Łužycy su góruce mroze a śopłe sněgi zachopjeńk decembra 2023 statkowali kaž slědne warnowanja pśed klimoweju a rěcneju změnu. Ale Serby su na gluku na take njewócakane wjedrowe wustatkowanja lěpjej pśigótowane, nanejmjenjej te, kótarež serbski wuměju.