kultura / kultura

W ewangelskej cyrkwinskej tradiciji su paramenty liturgiske ruby, kiž słuža wodźěću a wozdobje wuznamnych městnosćow w cyrkwi. Su to wołtarne blido, na kotrymž stejitej chlěb a wino za Bože wotkazanje, klětka a čitanski pult, z kotrejuž so Bože słowo prěduje, a dupa, kiž słuži křćeńcy. Barby płatow běchu spočatnje wšelake, wot kónca 19. lětstotka nałožuja so konsekwentnje liturgiske barby běłe, fijałkojte, zelene, čerwjene a čorne. Paramenty su husto z wosobneho płata zhotowjene, z křesćanskimi symbolemi a druhdy hišće z napisami wudebjene. Zhotowili su je pak žony z wosady abo wokoliny, kiž so na šiće a naročne wušiwanje wustejachu, abo wosebite, na zhotowjenje liturgiskich tekstilijow specializowane dźěłarnje.

Tradicija wužiwanja paramentow ze serbskimi napisami je w ewangelskich Serbach mjeztym nimale 200 lět stara. Swój započatk měješe w Budyšinje, hdźež darichu 1830 žony z wosady Michałskej cyrkwi wot nich samych zhotowjenu sadźbu serbskich liturgiskich rubow.1 Najstaršu hišće zdźeržanu sadźbu, kiž pochadźa z lěta 1840 a so dźensa hišće wužiwa, maja w Poršicach.2 W přichodnych lětdźesatkach wobstarachu sej dalše hornjoserbske wosady tajke paramenty. Z postupowacej asimilaciju ewangelskich Serbow w 20. lětstotku wšak so to lědma hišće stawaše. Cyle wuhasnjena pak tradicija ani dźensa hišće njeje, kaž pokaza wołtarny rub ze serbskim napisom z lěta 2018 w Rakečanskej cyrkwi.3

Nižozemska

Jano hyšći w 2500 dušow wjelikej jsy Grevenbicht celebrěrujo Folkloristische Vereiniging Gawstrèkkers Beeg nałog Gawstrèkken (w limburgskem dialekśe1: »to natśěganje za gusu«, nižozemski/flamski pópšawem Gansstrekken, Gansrijden abo něga teke Genkrijden pomjenjone) kužde lěto fašingowu wałtoru zeger 15:11. Wót 2019 jano hyšći z wjelickan wopšawdneju atrapu, město njabogeje gusy.2 Rejtarje pšawidłownje zwucuju w lěsach wokoło rejtowańskeje šule Op de Berg w gmejnje Echt-Susteren3 (prowinca Limburg, pśi belgisko-nižozemskej granicy). Městno zarědowanja jo Burgemeester-Kotenpleinowe naměsto wesrjejź města.4 How napóraju pěskowu pistu, na kótarejž wobźělniki rejtuju na pśemoc.

Gawstrèkken w Grevenbicht, celebrěrowane wót Folkloristische Vereiniging Gawstrèkkers Beeg 2012. Žórło: YouTube

How dajo teke dujaŕsku muziku (gerce nose fantazijowe uniformy, kótarež dopominaju na 19. stolěsé, z dwarožkatym kłobykom atd.), jězu (na pśikład měšane jajo z tukom) a paleńc. Ako su hyšći pšawu gus wužywali, su jej narěznuli šyju. Młoge gósći daju se gus na licce šminkowaś (wobr. na b. 20). Tak ako śopłokšejniki słuže teke zymnokšejniki how ako rejtowańske zwěrjeta. Gusecy kral dostanjo, pódobnje ako w Belgiskej, kralojski płašć, kronu, rjeśaz a ceptaŕ.5 A teke w Grevenbicht woplěwaju na tom dnju dalšne zapustowe tradicije, ako palenje pupki (in effigie) z mjenim Frenske (Francko), kótaraž grajo rolu grěšnika.6

Nejskerjej znaju wšykne, kótarež su se z Dolneju Łužycu zaběrali, a akle pšawje te, kenž how žywe su, łapanje kokota (kokot). Toś ten žnjowny nałog, kótaryž se pśecej hyšći kužde lěto mjazy awgustom a septemberom we wjele jsach Dolneje Łužyce swěśi, płaśi how ako typiski serbski nałog. Ale pśitrjefijo to napšawdu? Jadna se pla kokota wó starodawnu serbsku tradiciju z ewentuelnje samo pśedkśesćijańskimi kórjenjami? Jo to jano kuždolětny špos wejsneje młoźiny, kótaryž se wót turistiskich zwězkow wužytkujo? Abo ma kokot tola ceło hynakše spócetki? A jo kokot napšawdu jadnorazny na swěśe?

W slědujucem rěźe artiklow se toś te pšašanja bližej wobswětluju.

Typiski Dolna Łužyca!?

Pśedstajśo se slědujucu scenu: Dujaŕska kapała grajo tradicionelne spiwy, wónja za senom a kónjami, wšo jo swětosnje wupyšnjone, wjele luźi z jězu a piśim w rukoma śišći se wokoło nich a licheje płoniny. Na jadnom kóńcu stoj wupyšnjony, wusoko segajucy drjewjany ram, na kótaremž wisy z głowu dołoj wósebnje pyšny, ale njabogi eksemplar pjerizny. Jaden rejtaŕ a jogo kóń štormujotej něnto w galopje a pód juskanim luźi, kótarež tšojenjeju wobglědniwje slěduju, na ram a njeglucnego ptaška. Rejtaŕ pśima z jadneju ruku za głowu njabogego ptaška z wótglědom, ju wót śěła zwěrjeśa wóttergnuś. Teke druge rejtarje wopytaju swóju gluku, tak dłujko, až se někomu raźijo a pśiglědujuca mań luźi juska. Dobyśaŕ wumjenijo se za krala wuběźowanja a slěduju swěźeńska jěza ako teke druge atrakcije.2

W lěće 2019 so knjeni Tonya Hettler z Texasa z próstwu na mnje wobroći. Wona bě w starych serbskich spěwarskich ze swójbneho wobsydstwa nadešła rukopisnu papjerku. Tekst na njej je, tak bě jej na naprašowanje texasko-serbski slědźer a nakładnik Weldon Mersiovsky zdźělił, serbski. A hižo ležeše naprašowanje za wobsahom a přełožkom na mojim blidźe w Budyšinje.

Serbske spěwarske z němskim hronom

Knjeni Hettleroweje serbske spěwarske su do čorneje, z wuraženym mustrom wozdobjeneje kože wjazane. W złotym pismje błyšći so na wobalce bibliske hrono: »Danket dem Herrn, denn er ist freundlich und seine Güte währet ewiglich.«1 Němske hrono na serbskich spěwarskich dźensa zadźiwa. Tola w 19. lětstotku bě to zwučena praksa, zo wužiwachu knihiwjazarjo za zhotowjenje spěwarskich knižne wobalki, kiž mějachu hotowe na składźe ležo.

Hdy je so tutón eksemplar spěwarskich wudał, njehodźi so wěsće prajić, dokelž je wot titulneho łopjena jenož hišće horni lěwy róžk zdźeržany. Z njeho hodźi drje so titul »Duchomne Kyrluschowe Knihi. Bohu k cżeszi a Sserbam k wużitku« rekonstruować, ale lětoličba pobrachuje. Hakle poslednje strony knihi dowoleja bliše časowe zarjadowanje. Po serbskim a němskim registru kěrlušow sćěhuje na stronach 761–764 »Wukładowanje«, w kotrymž su w knize skrótšene mjena kěrlušerjow wułušćene. Grafiske wuhotowanje tutoho »Wukładowanja« runa so tomu w knize, kotraž je 1860 pola ćišćerja Monsy w Budyšinje wušła.2

Swójbne zwiski: Jan Arnošt Bohaboj Hatas a Křesćan Wylem Hercog

»Tam je Hrodźišćanska cyrkwina wěža! Maći, směmy doprědka běžeć?« Šěsć dźěćacych wočow hladaše połne wočakowanja na Marju Krystianu Hatasowu. Wona so posměwkny: »Nó, to běžće! A postrowće dźěda hižo jónu wote mnje!« Kaž wětřik wućekny dźesaćlětny Korla. Jeho sotře chwataštej spěšnje za nim. Marja Krystiana wosta wodychujo na kromje Chortnicy stejo. Puć na horu bě ju napinał. Z 39 lětami njeběše hižo tajka młoda. Šěsć dźěći bě hižo porodźiła1 a znowa bě samodruha. Wona chcyše swojeho stareho nana wopytać, cyrkwinošulskeho wučerja Měrćina Hercoga, prjedy hač by jej to přewobćežne było. Jeje mać wotpočowaše hižo dźesać lět w zemi. Marja zdychny. Bě tola derje, zo bě so jeje nan hnydom po žarowanskim lěće zaso woženił. Tak wona wědźeše, zo bě derje zastarany.

Pomału dźěše wona dale. Puć wot Klukša do Hrodźišća hodźeše so za dwě a poł hodźiny přewinyć. W prjedawšich lětach njemóžeše swoju ródnu wjes tak jednorje wopytać. Wona běše so 1798 na cyrkwinošulskeho wučerja Měrćina Hatasa z Łuća wudała. To bě daloko wotležane, w najchudšej holi. Pola dawachu tam mało wunoška, hejdušne krupy běchu jich wšědny chlěb.2 Kak husto bě swojeho muža pohonjowała, zo by sej druhe městno pytał. 1807 přińdźe skónčnje poskitk. Nowy farar wobsadźi we Łuću swoje prěnje farske městno. Do toho běše wón šulski pomocnik w Klukšu. Stary Klukšanski wučer trjebaše tuž noweho pomocnika, a Měrćin Hatas so wuzwoli.3 Marja so mjelčo směješe. Jeje muž da so potajkim wot cyrkwinošulskeho wučerja na šulskeho pomocnika degradować, ale w Klukšu wjedźeše so swójbje lěpje hač we Łuću. Stary wučer Jurij Łahoda měješe swój 50. słužbny jubilej hižo dawno za sobu. Šulski pomocnik přewza hraće na pišćelach składnostnje kwasow a pohrjebow, wón dóstawaše za to dobre pjenjezy. Připódla dźěłaše jako cłowny kasěrar a wukonješe dohlad nad piwowym dawkom.4 Z tym móžachu woni wuńć, doniž njedósta Měrćin Hatas městno cyrkwinošulskeho mištra. To rěkaše, po smjerći Łahody. Tak bě kruće dojednane. A na to čakachu nětko hižo dźewjeć lět.

Přednošk na Hłownej zhromadźiznje Maćicy Serbskeje 18. měrca 2023

Stawizny Maćicy Serbskeje su wusko zwjazane ze stawiznami serbskeho pomnikarstwa. W sydom dypkach chcu skrótka pokazać na započatk pomnikoweje dźěławosće Maćicy, nadrobnišo předstajić maja so potom jeje prócowanja a jich wuslědki w minjenych třoch lětdźesatkach.

Inowatiwny započatk w lěće 1867

Prěni pomnik, kotryž Serbja serbskej wosobinje stajichu, bě 1867 kubus na row dobroćela Serbow Jana Michała Budarja w Budestecach. Iniciator bě jurist Herman Ferdinand Wjela, sobustaw Maćicy wot jeje załoženja a spěchowar jeje starožitnych zběrkow. Nošerstwo přewza Maćica, kotraž wutwori za to wuběrk a přewjedźe po Serbach pjenježnu zběrku. Wotkryće pomnika zańdźe do stawiznow jako »prěnja politiske, geografiske, konfesionelne a socialne hranicy přesahowaca zjawna demonstracija jednoty serbskeho naroda«1. Zbytk nahromadźenych pjenjez słužeše hladanju pomnika. Tak zahaji Maćica 1867 z Budarjowym pomnikom tradiciju stworjenja a hladanja serbskich wopomnišćow.

Započatkej w Budestecach sćěhowachu dalše aktiwity. W běhu přichodnych lět wobnowi so rjad narownych pomnikow zasłužbnych duchownych kaž Michała Wałdy w Radworju, Michała Frencela w Budestecach a Mateja Šołty w Ketlicach. Přichodny nowy pomnik serbskej wosobinje postaji so 18 lět po Budarjowym 1885 Bosćanej Tecelinej Mětej w Kukowje. Iniciatorojo tutych naprawow běchu duchowni a Maćicarjo, jich nošerjo pak wosady a cyrkwinske zjednoćenstwa. W dalšich lětdźesatkach přeńdźe pomnikarska iniciatiwa wot Maćicy na tamne towaršnostne skupiny a institucije.

Přičiny a předspomnjenja zaběry z tutej temu

Hačrunjež kubłach nimale swoje cyłe žiwjenje wučerki a kubłarki (43 lět), zajimowachu mje w poslednich lětach wosebje stawizny mojeje ródneje wsy. To ma dwě přičinje: 1. Moja małoratarska serbska swójba mje sylnje wobwliwowaše. Małe ratarstwo bě za mojich prjedownikow srjedźišćo a zakład jich žiwjenja. 2. Wulki respekt začuwam za swojeju staršeju, kotrajž kónc lěta 1959 a spočatk 1960 wulki krok kolektiwizacije ratarstwa w NDR dožiwištaj. Z tematiku ratarstwa je so w poslednim času tež Trjebinska Domowinska skupina zaběrała, kotraž ma na Šusteroc dworje swój wulkotny domicil. Wona zaběra so intensiwnje z ratarstwom něhdy a demonstruje šulerjam Slepjanskeje zakładneje šule plahowanje a žně na př. běrnow a žita. Nimo toho chcedźa woni dźěćom wjesne žiwjenje dźěći a dorosćenych něhdy na wsy zbližić. Při tym hraja tež kultura, žiwjenske wašnje a serbska rěč wuznamnu rólu.

Stawizniske, hospodarske a socialne wuwiće Trjebina

Moja ródna wjeska Trjebin leži w srjedźnej Łužicy a słuša k Slepjanskej wosadźe. Najstarše pisomne naspomnjenje pochadźa z lěta 1328. Tuta lětoličba je relatiwnje wěsta, dokelž ju stawizny Slepjanskeje wosady tež tak mjenuja. Wobydlerjo Trjebina su tak mjenowani holanscy Serbja. A woprawdźe bě naša wjeska z wjele lěsom wobdata. 2021/2022 bu hoberski lěs ze swojej zahrodu wjercha Pücklera wopor brunicy. Čehodla to naspomnju? Jako bu naša kónčina při pućowanju ludow přez słowjanskej kmjenaj Milčanow a Łužičanow wobsydlena, bu trjeba wotpowědny rum za dom, dwór a pola a hona stworić. Móžu sej derje předstajić, zo je trjebjenje lěsa přičina za mjeno mojeje ródneje wjeski. Tola póda, kotruž naši prjedownicy tu nańdźechu, bě pěskojta, zdźěla bahnojta a mało płódna. Woni plahowachu rožku, wows, hejduš, jahły a pozdźišo tež běrny. Běrna so we Łužicy 1789 prěni króć naspomni. Plahowanje praweje rěpki a kolija započa so prjedy. Trjebinjenjo so skromnje wot wunoška swojich małych ratarstwow z přerěznej pódowej hódnotu 23 žiwjachu. Při suchoće a přewysokich spadkach bě nuza wosebje wulka. Rukopisy połbura Hanza Nepile (něhdźe 1761‒1856 ) z Rowneho nam přeradźa, w kajkej bědźe běchu holanscy Serbja tu žiwi. Wón wopisuje surowy hłód, tak zo dyrbještej so łoboda a hlina do jědźe měšeć, zo njeby hłód tak sylnje w žołdku točił.