Zymski čas – čas za bajki. Kóžde lěto znowa, hdyž so hody bliža, swjeća inscenacije bajkow swoje premjery a runje tak prawidłownje wusyłatej rozhłós a telewizija wotpowědne přinoški. Historiske dokłady za wužiwanje powědančkow w zymskim času namakamy hižo w dwórskej epice srjedźowěka. Štóž chce swoju nahladnosć zwyšić, tak pisaše hižo Wolfram von Eschenbach w prologu k rjekowskemu eposej »Willehalm« z lěta 1215, tón njech zawjeseli swojich hosći, při wohrěwacym wohenju sydajo, z powědanjom rjekowskich dyrdomdejow. Tež tajkej titulej kaž Shakespearowy »The Winter’s tale« abo »Wintermärchen« wot Christopha Martina Wielanda stej naše předstawy wo tym skrućiłoj, zo bajki předewšěm na dołhich zymskich wječorach bajemy, hdyž lodźany wětřik wokoło domu fiči.

A we wěstej měrje tute titule tež žiwjenskim wašnjam zańdźenych časow wotpowěduja, dokelž poćahuja so na runje tón počas, kotryž skićeše ludźom měr a chwile za bajki. W zymje bywaja dny dźeń a krótše, domjace dźěła, kaž wuporjedźenje gratow, zdźěłanje košow abo drastow abo předźenje, so skerje w domskich wotměwachu. Zlutniwy wobchad z drjewom a z wobswětlenjom kazaše ludźom so zetkawać, składnosć lěpšeje bjesady bě traš witany dalši efekt. Přazy a tež druhe zhromadne ručne dźěła skićachu składnosće za wuměnu nowosćow a dopomnjenjow, za bledźenje a kleskanje, za spěwanje a za bajkibaće. Ludźo bajki drje po wobsahu znajachu. Porno prostemu žwantorjenju wo ›Susodźic‹ njedočinkach a počinkach pak žada sej powědanje bajkow wjace dyžli jednore znaće.

Što su wuměnjenja a wuslědki serbskeho stawiznopisa w druhej połojcy 20. lětstotka? Mały rjad přinoškow zaběra so z nastaćom štyrizwjazkowych »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šěršim zmysle. Chcemy nowe slědźenske wu­slědki předstajić a zdobom přeprošujemy ke kritiskej debaće wo zakładach načasneje serbskeje kultury.

Kak spušćomny je naš stawiznopis? Z tutym prašenjom njezaběraja so jenož historikarjo, ale tež cyły rjad powšitkownje stawiznisce zajimowanych čitarjow a čitarkow. Při tym njeje spušćomnosć žadyn kriterij, kotryž by so lochko zrozumił abo zapřimnył. Proste zwěsćenje lětoličbow a rozprawow kaž tež dodźerženje chronologiskich wotběhow njezamóžetej tutomu kriterijej dospołnje wotpowědować. Skerje sej studij stawizniskich žórłow a pojednanjow tež kritiske rozestajenje z pozadkom nastaća spisow žada, tak zo so wotpowědne wliwy knježacych towaršnostnych poměrow a ideologiskich konceptow při hódnoćenju wobkedźbuja. Sćěhowacy přinošk ma tole na přikładźe z prěnjeho zwjazka »Stawizny Serbow« demonstrować. Jedna so wo naratiw »Serbow dobyća«, kotryž powěda wo dobyćerskim boju serbskich kmjenow přećiwo Němcam w srjedźowěku. Dwě ludowej episkej pěsni – hornjoserbska »Serbja so do Němcow hotowachu« a delnjoserbska »Naše gólcy z wójny jědu« – měještej jako swědstwje fungować. Jan Rawp hódnoćeše jej jako »reminiscency z časa politiskeje njewotwisnosće«.1 Z ilustraciju tutoho časa sta so pjerorysowanka Měrćina Nowaka-Njechorńskeho »Naši hólcy z wójny jědu« (wokoło 1926), kotraž pokaza dobyćerskeho pana na konju, kotremuž wobrónjeni wojacy sćěhuja. Woni stuleneho jateho w putach ze sobu wjedu.

Před lětami mějach składnosć za krótki wopyt w Serbinje w Texasu, hdźež zetkach so z potomnikami Łužiskich Serbow k bjesadźe. Wědźo wo mojich zajimach nastupajo staru wědu, přiwěrki, powěsće, hrónčka atd. přinošowachu hłownje stari swoje dopomnjenki na wosebje wašničkojtych rowjenkow swojich staršich a prastaršich, kotřiž móžachu wjac’ »hač chlěb jěsć«, předewšěm chorosće zaprajić a hojić. Znajachu powěsće wo błudničkach a wohnjowym mužu, kotrež zdźěla němsce, zdźěla jendźelsce přednjesechu. Naraz zanjese z wotstawkom najstarša žona prěnju a druhu štučku Zejlerjoweho spěwa »Zady našej’ pjecy« w rozumliwej serbšćinje. Dopomni so, zo měješe spěw wjace štučkow, ale je hromadźe njedósta. Jenož prěnju linku dalšeho hrónčka hišće znaješe: »Zady našoh’ gumna wjelki ruja ...«. Běch překwapjena, dokelž tajku štučku ženje hišće słyšała njeběch. Woprašach so za wjelkami w Texasu, ale nichtó prawje wotmołwić njewědźeše. Płaća tam pječa jako wutupjene. Su dźensa jenož hišće w dźiwinowych parkach žiwi. Wo wulkich wojowanjach z rubježnymi zwěrjatami w času załoženja sydlišća njebě ničo znate, štož pak njerěka, zo tehdy žane wjelki njeběchu. Prašach so, hač bě štučka hižo do wupućowanja we Łužicy znata. Mnohe ze Zejlerjowych pěsničkow su so spěšnje jako ludowe spěwy rozšěrjeli a wyše toho k dalšemu rynčkowanju animěrowali. »Zady našej’ pjecy« hodźi so po formje a rytmusu jara derje jako »wuženjenje« – po Smolerju za »Rundgesang« –, při čimž kóždy spěwar swoju štučku přibasni. Jeli bychu wjelki srjedź 19. lětstotka we Łužicy wšědnje »za gumnami ruli«, by kóždy tajke přibasnjenje rozumił. Ale wosebje hladajo na dźensnišu situaciju we Łužicy dwěluju na tym, zo móža ludźo swój strach před wjelkami na tajke wašnje do lóštneho spěwa přetworić.