Maćij Bulank– Wobkedźbujo hygieniski koncept dyrbjachu křižerjo lětsa nahubnik wužiwać kaž tule Chrystof Mikławšk w Njebjelčicach.

Justyna Michniuk– Elwira Hantšo prezen­těrujo źiśecu drastwu regiona Slepo­/Slěpe, glej recensija b. 22.

Hanka Šěnec – Lětsa skerje zaćichim, ale nic mjenje wjesele swjećeštej tutej małej pjerachaj ptači kwas we Worklečan pěstowarni.

Jost Schmidtchen – Twórba rězbarja Thomasa Schwarza ze Slepoho, kiž so w jednaćelni UNESCO Global Geoparka Mužakowskeho zahorka/Łuk Mużakowa w ramiku wustajeńcy »Kunst. Raum. Geopark – Der Beginn« pokazuje.

Maćij Bulank – Za kulisami lońšeje schadźowanki, hdźež so mjez druhim Michał Cyž wo to postara, zo so přenjesenje přez syć poradźi.

Klasifikowanje abo z hinašimi słowami rozdźělenje wěcow do kategorijow zda so něšto bytostne w čłowjestwje być. Rozdźělujemy žiwe wěcy do zwěrjatow a rostlinow. Pola zwě­rjatow mamy cycaki, łažaki, ptački atd. Cycaki zaso rozdźělujemy do primatow, mjasožračkow atd. Samo we wšědnym žiwjenju chilamy k tomu wšo klasifikować. Rjadujemy w našej kuchni nadobu, horncy atd. A kamor w našej spanskej rozrjadujemy po dźělach drasty, na př. cholowy, šaty, črije.

Britiski sociolinguist a fachowc za mjeńšinowe rěče Paul White, emeritowany profesor Sheffieldskeje uniwersity we Wulkobritaniskej, namjetowaše 1987 šemu za klasifikowanje mjeńšinowych rěčow.2 Profesor White, kotrehož fachowe polo su mjeńšinowe rěče w Italskej, rozłožuje, zo je »formulacija ›mjeńši­nowa rěč‹ po zdaću jednora a zrozumliwa, byrnjež powšitkowne naprašowanja wo mjeńšinowych rěčach w zapadnej Europje ze zapřijećom dotal přezjedni njejsu«.3 White definuje »tradicionelne« mjeńšiny jako regionalne abo wjesne mjeńšiny.4 Na přikład nastachu přez młódše zapućowanja do zapadneje Europy, Kanady, Awstralskeje a Zwjazkowych statow Ameriki zhromadźenstwa ludźi z Bliskeho wuchoda. Přiwšěm njebychmy wo turkowšćinje jako mjeńšino­wej rěči w Němskej rěčeli, znajmjeńša nic na te wašnje, kaž wo tutym zapřijeću tule diskutujemy. By pak korektnje było prajić, zo je turkowšćina mjeńšinowa rěč w Bołharskej, wšako turkowska mjeńšina tam hižo lětstotki eksistuje.

Martin Pižga – Scena z baletneho předstajenja »W stwičce« SLA, kotrež měješe 31. oktobra swoju premjeru.

Maćij Bulank – Wiolinist Malte Hübner składnostnje koncerta »Pućowanje po hudźb­nym swěće Serbow« 4. oktobra na žurli Budyskeho Serbskeho muzeja

Dźěło z rěču w němskorěčnych basnjach Kita Lorenca

Z tym zo je Kito Lorenc w němskorěčnych tekstach přeco zaso ›serbolił‹ a swoju kulturnu identitu tematizował, zeznajomi němskich čitarjow ze serbskimi horicontami; znowa před někotrymi lětami přez wudawaćelstwo Petera Handkeho (Gedichte, 2013), jako bu Lorencej myto Petrarki spožčene. Přiwšěm je dwukulturny basnik němskemu čitarstwu – čitarstwu, kotremuž wosta imensne serbskorěčne tworjenje Lorenca zaraćene a kotrež w dalokej měrje njeznaje serbsku kulturu – mało znaty. Předmjet předležaceho zhladowanja je wašnje, kak Kito Lorenc w němskorěčnych basnjach z rěču hrajo wobsteji. Skicuje so wuchadźišćo tuteje rěčneje hry, z fokusom na basnje poslednich lětdźesatkow.

W interkulturelnych přepytowanjach dźe wo připisowanje woznama w padach kulturelneje diferency. Při tym skomplikuje so połoženje, hdyž bikulturelny awtor nic jenož teksty wo dwěmaj kulturomaj wozjewja, ale to tež w dwěmaj rěčomaj čini. Lorenc osciluje mjez kulturomaj a rěčomaj, při čimž sej na jednej stronje swójski hybridny rum twori a na druhej stronje wuchow pyta. W swojich němskich a serbskich tekstach stwori sej Lorenc we wjacorych žanrach wěstu ›Sorbisku‹, rum dopomnjeća a zaznawanja serbskosće, z kotrymž basniske tradicije, nałožki a zadźerženske wašnja husto ze słownej lochkosću hromadźe zwjedźe. Kito Lorenc bě žiwy mjez rěčnymi registrami, z kotrymiž sej hraješe a přez to tež swobodne rumy rěče pytaše a stwori. Z tym smě so pomjenować jako z domiznu zwjazany awantgardist. Chceš-li dwurěčnemu skutkej basnika wotpowědować, dyrbiš so wězo ze zwiskami mjez serbsce a němsce spisanymi tekstami zaběrać1; ale tež pohlad na němskorěčny tekstowy swět Lorenca skići potencial za analyzu.

Jakub Wowčer – Stajenje meje w Radworju z ćežkim nastrojom a škitom za hu­bu a nós

Štóž je sej hodowny program mdr 2019 w telewiziji wobhladał, je dožiwił patoržicu wusyłanje, kotrež předstaji hody w Serbach. Filmowy team je so rozsudźił, znatu serbsku swójbu w Ćisku při přihotach na hody přewodźeć. Kak wupada scyła serbske žiwjenje w Ćisku dźensa? To chce tutón nastawk wuswět­lić.

Po tym zo je tema nakrajnosć w europskej etnologiji a w druhich socialnych wědomosćach zaso jasnje skedźbnosć dobyła, steji wona tež w kulturnowědomostnych slědźenjach Serbskeho instituta zaso bóle w srjedźišću.1 Runje aktualne ekonomiske, socialne a kulturne wuwića kaž strukturna změna abo statnje planowane wróćosćehnjenje z brunicoweje industrije žadaja sej wědomostny přewod.

W slědowacym maja so slědźenja w serbskim sydlenskim rumje skicěrować, při čimž leži fokus na přepytowanju žiwjenskeho wašnja a kultury we Łužicy z lěta 1987. Daty tutoho přepytowanja z dopřewrótoweho časa so z dźensnišimi do poměra staja. Eksemplarisce ma so to na přikładźe wobchadźenja z lokalnym kulturnym herbstwom stać a na přikładźe wuwićow w Ćisku – do přewróta samostatna wjes, po přewróće dźěl města Wojerecy.

Njedawno swjećachu Serbja ptači kwas, ludowy nałožk, kotryž podarmo pytaš w kulturje druhich ludow. Je to wjesoły swjedźeń, předewšěm za dźěći, ale zdobom tež za dorosćenych. Dźěći stajeja talerje na wokno abo před durje, nadźijejo so, zo dźakuja so ptaki ze słódnym darom za picowanje w zymje. Młódše wjesela so zawěsće na wobdźělenje w »ptačokwasnych« předstajenjach. Dorosćeni pak wopytaja wot Serbskeho ludoweho ansambla přihotowany ptačokwasny program.

Ptaki su jedyn z najwažnišich elementow přirody, jewjacych so w serbskej kulturje. To pokazuja přikłady w literaturje, molerstwje abo hudźbje, to wobkrućeja zdobom rěčne wobroty.

Literatura

Ptaki so často w hornjoserbskej literaturje jewja. Ćežko je tu podać wšitke přikłady, chcemy pak spytać so někotrym z tutych bližić.

Zwěrjata, a tu tež ptaki, su předewšěm rjekojo w dźěćacej literaturje. Dosaha sej wobhladać aktualny poskitk Ludoweho nakładnistwa Domowina. Tu namakamy wroblika Frida a sroku Martu w powědančkach Jěwy Marje Čornakec (Kak su wroblik Frido a jeho přećeljo do Afriki lećeć chcyli, Zakuzłana sroka), sowu Otiliju w knize Hdźe je sowa? Měrany Cušcyneje a tež někotre honačiki: tón w powědančku Findus a hara z honačom Svena Nordqvista, honač Heinrich Jana Wornarja a honač Jurko Jurja Kocha w jeho rymowanjach Honač Jurko z čerwjenym pjerom, kotrež poćahuja so na delnjoserbski nałožk łapanja kokota. Tež w knize Ptače činki Dorotheje Šołćineje a Dietricha Šołty jewja so akterojo ptačeho kwasa. W hornjoserbskej wersiji fabulow Aesopa, wozjewjene w zešiwkomaj Wróna a baćon, so ptaki tohorunja mjenuja. Serbja maja zdobom rymowane fabule Handrija Zejlera, wušłych w Bajki. Fabule1. Jich rjekojo su najčasćišo ptaki, na přikład w fabulach Paw a husyca, Baćon a wrobl, Kapon a sroka, Wrobl a sołobik, Wrobl a sknadź, Kokoš a psyk kaž tež Wroble a kraholc. W tutych nimoměry powučacych tekstach sćělesnjeja ptaki wšelake čłowječe typy, charakterne kajkosće kaž tež kontrerne nahlady. Tak so na přikład w fabuli Paw a husyca, w kotrejž paw, hordy na swój zróst, a skromna husyca, kotraž nima tajku rjanu, za to pak praktisku pjeriznu, tworitej analogiju mjez postawomaj bura a naduwaka. Z fabule je wučitać slědowaca moralka:

Krotke wopisowanje nałoga na pśikłaźe Dolneje Łužyce, Francoj­skeje a Chinskeje

W 21. stolěśu, gaž pśecej wěcej luźi wuzwólijo sebje žywjenje ako samotnik, kenž co byś žywy sam za se, w casu, gaž jo pśirost pórodow we wjele krajach negatiwny, a młoge šule a źiśownje se demografiskeje nižy dla zacynjaju, jo nam śěžko se pśedstajiś, až su w zachadnosći měli wósobu, kótaraž jo zamrěła bźez togo až jo měła manźelskego abo manźelsku, za njeglucnu. Jano manźelstwo a póroźenje tak wjele pótomnikow ak móžno jo było něga měritko glucnosći jadneje wósoby. Pśeznanjenje, až ten, kenž fryjny wumrějo, jo był žywy njedopołnje, šyroko propagěrowane pśez katolicizm a protestantizm, jo wjadło k nastaśu njewšednego zakopowańskego nałoga. Jo to był nałog swajźby nježenjonych zamrětych (ni. Totenhochzeit), źož su pyšnili śěła nježenjonych zamrětych z wěncami (Totenkranz), z kronami za zamrětych (Totenkrone) a nic rědko su jim woblekali swajźbaŕsku drastwu. Nałog darjenja kronow zamrětym jo znaty z pisnych žrědłow wót 12. stolěśa a jo se wobchował až do 19. stolěśa, w někotarych regionach samo až do 20. stolěśa. Lěcrownož jo wjele pśikładow z katolskich regionow znatych, zda se pak, až jo tradicija wěcej prakticěrowana w ewangelskej cerkwi, jasne dopokaze za to pak njedajo. Krona abo wěnc stej dejałej byś zamrětemu myto za žywjenje w cystosći.

Zawjeźenje

Ako pśipóznata narodna mjeńšyna su Serby a Serbowki źinsa typiske wabidło regionalnego sebjerozměśa. Rowno tak ako na pólu marketinga tak teke w ramiku wósobinskich rozgronow pśedstajaju nejcesćej tematizěrowanu kulturelnu wósebnosć Łužyce. Rad wóni se zapśěguju ako pśikład za wjelerakosć regiona, jim se stakim stawnje gódnota pśiśpiwa. Rowno ze źiwanim na historiju NDR se wuwědobnja, až to njejo nowy fenomen. Pśeto: Narodne staty se wudobywaju abo konstituěruju legitimaciju pśez zapśěgnjenje etniskich a kulturelnych mjeńšynow do swójogo wótpowědnego naratiwa. Pśi tom wšak źo mjenjej wó politiske wobźělenje wótpowědnych kupkow ako skerjej wó zmysłapołne zapśěgnjenje do jadnogo pozitiwnje wobrośonego sebjerozměśa, kótarež se pó móžnosći wjele luźam spódoba. Na taki part wšak su Serby a Serbowki w Nimskej demokratiskej republice k wjele citěrowanej »mjeńšynje k pokazanju« awansěrowali, su pak rownocasnje politiske samopóstajenje pśisajźili a pśez statnje pógónjone wudobywanje brunice kaž teke pśez pśeměnjenja w rolnikaŕstwje wažne sedleńske rumy zgubili. Mjenjej jo wobchowanje pšawow serbskeje ludnosći na prědnem městnje stojało – njeglědajucy na 1948 wudanu kazń samskego mjenja –, ale skerjej zarědowanje serbskeje politiki a kultury do socialistiskego statnego wobraza.1

Jako zaběrach so před lětami ze zakładnej analyzu Hauptowych/Smolerjowych »Pěsničkow«, pytach tež za wonymi žórłami serbskeje ludowědy, kotrež wužiwaštaj snadź wudawaćelej za tekstowe dźěle. Hłownje hladach za najstaršimi, wosebje tež nastupajo wopisowanja kwasnych nałožkow. Jedne bě drje pojednanje Abrahama Frencela, wozjewjene po jeho smjerći w lěće 1754.1 Hłownje pak zepěraštaj so awtoraj na Jana Hórčanskeho.2 Pytajo dale, storčich na wjele lubjacy zapis we Wjacsławkowej bibliografiji.3 Zapis bě bjez podaća awtora a Serbski institut ćišć njewobsedźeše. Mějach tak drje titul, nic pak same žórło. Tuž podach so do wědomostneho wotdźěla Budyskeje měšćanskeje biblioteki. Tam njebě hinak. Dźensniši dźeń wšak mamy nowe móžnosće rešeršowanja. Tuž hladachmoj, bibliotekarka a ja, do wotpowědneje syće: SWB online-katalog. A tu nańdźe so pytane žórło, mjenujcy »Abhandlung von den Heyraths-Gebräuchen der Oberlausitzischen Wenden«. Je wobsedźaca institucija – SLUB w Drježdźanach – bě je tež hižo digitalizowała, ju wužiwarjam poskićujo.4 Na městnje mějach tuž móžnosć, zaběrać so bliže z publikaciju. Jako prěnje napadny mi wažny bibliografiski dodawk: Zdźěli so, zo wobsahuje knižka tež notowe přikłady.