Na kóncu předchadźaceho dźěla tutoho nastawka pisach wo »victim blaming« logice Garyja Snydera. Jako wědomostnik zaběraše so wón z prašenjom za nošerjom zamołwitosće kraja a měni, zo ma so prěnim wobydlerjam teritorija status »domoródnosće« přiznać. Dale wón kritizuje, zo su na přikład nowi wobydlerjo USA jenož přechodni politiscy mějićeljo kraja, kotryž woni wuklukuja. Dźensniši »wobsedźerjo« Sewjerneje Ameriki wobhladuja kraj zwjeršnje a njewuwiwaja prawy poćah k njemu.1
W zapadnych industrijowych towaršnosćach je to dźensa podobne, mjenje pak rubježniskich nadpadow abo wobsydlenja, hač financnopolitiskeje a hospodarskeje manipulacije dla, bjez hłubokich začućow přistojnosće. Štóž pak poćah a sobučuće k wobswětej zhubi, přestanje sej jón wažić. Kraj njeskića potom hižo krutu domiznu. W tym zwisku skedźbnja tež Snyder na to, zo njesłuša kraj do priwatneho abo statneho wobsydstwa, předewšěm do rukow koncernow a profiterow, ale tym, kotřiž su kraj płódny sčinili a z nim w přezjednosći žiwi byli. Skerje słuša kraj domoródnym, dokelž wažachu sej hódnoty, kotrež słužachu za dołhe časowe doby měrliwej zhromadnosći mjez čłowjekom a přirodu. Tohodla dyrbi so stare zapřijeće domizna z nowymi wobsahami pjelnić. Přetož domizna njeje žana puzorna klankowa stwa abo muzej, ně wona słuša k našemu přichodej a trjeba naše starosćiwe zastaranje.
Lětstotki dołho hospodarjachu burja na swójskim statoku. Žanomu burej njeby do mysli přišło, swoju eksistencu dobrowólnje spušćić. Po předstawach ideologow SED-režima w NDR so samostatne burstwo a ratarstwo hižo do komunistiskeje towaršnosće njehodźeštej. Prodrustwa z industrijowymi metodami po sowjetskim přikładźe dyrbjachu sem. Samostatni burja mějachu so jako socialna woršta wutupić a socialistiske towaršnostne struktury na kraju etablěrować. Najebać sylnych spjećowanjow tehdyšich burow bu kolektiwizowanje ratarstwa přesadźene, protesty so brachialnje podusychu. Jako so wšudźe tak mjenowane prodrustwowe brigady załožichu, zo by so ›socialistiski kolektiw‹ skrućił, běchu serbske brigady dołhi čas zakazane, dokelž wobsteješe strach zhromadneho spjećowanja serbskich burow a ratarjow. W nalěću 1960 přesadźichu nanuzowanu kolektiwizaciju ratarstwa z kampanju SED, tak mjenowane ›socialistiske nalěćo na kraju‹ so započa.
Tradicija, po kotrejž měješe so statok wot generacije k generaciji dale dawać, bu dla zawjedźenja prodrustwow nahle přetorhnjena. Ludźo poćerpichu hłuboko sahace łamki – wuswojenje ratarskeho wobsydstwa, zahajenje industrijnych metodow a z tym zwjazane drakoniske skónčenje tradicionalneho burskeho žiwjenja. Z rozpušćenjom ratarskich prodrustwow so začuće zamołwitosće za pódu a wobswět přetorhnje a wotcuzbnjenje wot přirodneho a zdobom kulturneho wobswěta so započa.
Konferenca Mjezynarodneje dźěłoweje organizacije (ILO) je na swojim 76. schadźowanju dnja 27. junija 1989 w Genfje ILO-konwenciju 169 wo indigenych ludach schwaliła. Zaměr dojednanja bě, prócowanja ludow připóznać, kotrež chcedźa kontrolu na swojich institucijach, žiwjenskich wašnjach a swojim hospodarskim wuwiću přewzać, zo móhli swoju kulturu, identitu, rěč a nabožinu wobchować a dale wuwiwać. Wosebje ma so »na asimilaciju orientowane wusměrjenje mjezynarodnych normow z lěta 1957 wotstronić«. Płaćiwosć naby dojednanje 5. septembra 1991.1 Hakle w aprylu 2021 je Němska z hłosami wšěch demokratiskich stron Němskeho zwjazkoweho sejma přistup ke konwenciji ratifikowała.
ILO-konwencija 169 postaja w swojim prěnim artiklu: »Dojednanje płaći za ludy w njewotwisnych krajach, kotrež su domoródni, dokelž pochadźeja wot skupin ludnosće, kotrež su w kraju abo geografiskim teritoriju, ke kotremuž kraj słuša, za čas zdobyća abo kolonizacije abo postajenja tučasnych statnych hranicow zasydlene a kotrež su, njehladajo swojeho prawniskeho stejišća, někotre abo wšitke swoje tradicionalne socialne, hospodarske, kulturne a politiske zarjadnišća wobchowali. Začuće přisłušnosće k domoródnym ma so jako zakładny kriterij za potrjechenu skupinu wobhladować.«2 Zajimawe je, zo so w němskim přełožku konwencije zapřijeće »indigen« generelnje z »eingeboren« (»domoródne«) wužiwa. Hižo z tym so pokaza, zo so wone scyła tak pedantisce njerozumi, kaž to někotři ze serbskich kruhow za wěrne měć chcedźa. Terminusaj stej jasnje na Serbow nałožujomnej, tež hdyž so to na přikład wot Wědomostneje słužby Němskeho zwjazkoweho sejma abo z njezrozumliwych přičin tež wot někotrych serbskich institucijow wobdwěluje.
W Serbskej debaće »Štó chcemy być – indigen, awtochtone abo něšto druhe«, wubudźi tež prašenje kolonializma wšelake rozdźělne nahlady. Tema redukuje so rady na kolonialne praktiki europskich mócnarstwow w Africe, Łaćonskej Americe abo Aziji, wosebje w času 19. lětstotka.
Powšitkownje pak jedna so wo wobknježenje a potłóčowanje druhich ludow přez cuze mócnarstwa. W přirunanju z pozdatnje »mjenjehódnymi« ludami abo kulturami wobhladowachu so zapadno-europske imperije jako bóle doprědkarske – ciwilizowaniše – a chcychu tuž swětej swoje prawidła a žiwjenske wašnja nanuzować. Jich kolonialny system mějachu za něšto přirodne. Tak namaka tež jich »ciwilizaciska misija« mjez intelektualnymi elitami a wobydlerstwom moraliske připóznaće.
Dźensa so nadutosć a dominanca tutoho myslenja a z nim zwjazany eurocentrizm sylnje kritizuje. Kritika měri so wosebje na něhdyšu logiku, ludźi jako mjenjehódnych wobhladować, kotrež pječa narokam zapadneho swěta njewotpowědowachu.
Tež Serbja płaćachu jako »njezrałe« abo »primitiwne«. Jich kultura a rěč so jako mjenjehódnej wobhladowaštej. W podwědomju knježa zdźěla dźensa hišće tajke a hinaše nahlady, husto bjez wědomja za to, zo bazuja na rasistiskich rasterach. Zwjazkowy prezident Frank-Walter Steinmeier wuzběhny w lěće 2021, při wotewrjenju etnologiskich zběrkow Aziskeho muzeja w Humboldtowym forumje, zo je »němska kolonialna móc ludźi potłóčowała, wuklukowała, wurubiła a moriła«. Wón žadaše, wjace »swětła do tuteje ćmy přinjesć«, dokelž je »dźensa w našim kraju dosć slepych blakow, kotrež maja so předźěłać, nic naposledk rasizm, diskriminacija, ponižowanje kaž tež nadpady a namóc.«. Indirektnje to rěka, zo njeje kolonializm dawno hišće někajka wotzamknjena doba.
»Njeje trjeba, zo so wšitke wuměnjenja konwencije spjelnja a dosaha, hdyž
někotre z nich přitrjechja.«
Dołho wočakowane Serbske debaty su nimo. Ale hłubša diskusija wo jednotliwych temach je dale nuznje trěbna. Na přikład při temje »Štó smy: indigeni, awtochtoni abo něšto druhe?« je so wjele problemow načało a mnoho prašenjow zwostało. Diskusiju wo indigeniće je wězo hłownje ILO-konwencija 169 wubudźiła. Njeńdźe wšak wo ničo mjenje, hač wo naše serbske sebjezrozumjenje.
Aktuelnje hraja disputy wo indigeniće abo kolonizaciji wažnu rólu, štož sej tež wot Serbow nowe zhladowanje a diskursy wužada. Kolonizacija je dosć kompleksny proces, ma wjele fasetow – ale w serbskich diskursach njehraja wone žanu abo jenož nakromnu rólu. Němske nadknjejstwa wobhladowachu serbsku rěč a kulturu dołhi čas jako mjenjehódnej, štož samo k zakazam serbšćiny wjedźeše. Nic naposledk so serbska rěč a serbski teritorij drjebještej a stej najpozdźišo dźensa w swojej eksistency wohroženej, kaž nihdy do toho.
Wo čłowjeskej dostojnosći a prawach so rady rěči, tež zo maja wšitcy ludźo jenake prawa a winowatosće. Hladamy-li chutnišo na wěc abo za kulisami, spóznajemy, zo je praksa hinaša. Kak hodźi so tuta diskusija w dźensnišim »swobodnym« 21. lětstotku wožiwić abo scyła wjesć? To je diskurs, kotryž njewjedźe za nas nichtó druhi, hač my Serbja sami!
