W Róžeńće rodźena dźowka wučerja a sama wot 1946 do 1954 jako wučerka skutkowaca móžeše so derje do dźěćaceje psychi zamyslić, charaktery a počinki dokładnje wopisować. Tak ćehnje so kubłanska žiłka a pedagogiski pokazowak přez wšě jeje twórby. Wudani pak so, jeje knihi tež jako dorosćeny zaso raz čitać a so přez pryzlojte ideje a dialogi smějkotać. Abo přez fiktiwne pomjenowanja: Hłownaj rjekaj jeje prěnički bydlitaj w Kwětowcu. Hdźe drje tutu serbsku wjesku namakamy?

Pód glědanim pśeźěłanja a censury dotyknjo se impulsowy na­stawk Zhubjeny »Bog« w Mininych basnjach z pjera Pětša Janaša temy basniskich wersijow we wudaśu zběrki z lěta 1955 Mina Witkojc, K swětłu a słyńcu (dalej WKS). Tam jo pomjenjona mj. dr. zběrka nimskich basnjow z rěda Die sorbische Bibliothek Mina Witkojc, Echo aus dem Spreewald, LND 2001 (dalej WES), w kótarejž se pśedstajijo 76 basnjow Miny Witkojc, pśebasnjonych wót Elke­ Nagel do nimskeje rěcy. Nimska zběrka jo zapołožona ako ludowa cytanka, togodla jo se złožył wuběrk tekstow na zběrku Mina Witkojc, Nimjernosći brjogi, LND 1993 (dalej WNB). Pśebasnjenje teksta Er­furt­ske spomnjeśa, kenž se we WNB njejawi, złožujo se na wu­­daśe w Mina Witkojc, Serbska poezija 1, 4. nakład, wud. Kito Lorenc, LND 2000. Konkluzije wó zgubjonem »Bogu« kaž tež wó póznem šyrjenju socialistiskich wariantow pak wót faktow w kuždem paźe pódprěte njejsu. Wšykne pśebasnjenja we WES na zakłaźe WNB bazěruju na serbskej wersiji nastaśa resp. prědnego wudaśa, mimo jadnogo:

»Srědk pśeśiwo bójosći« / »Ein Mittel gegen die Furcht«

Toś ta baseń wšak w Ja­našowem nastawku rolu nje­grajo, njegóźi źe se do jogo tezy wó zgubjonem »Bogu«. Spóromje jěsnjejšeje wersije drje stej we WKS wušmarnjonej smužce pietistiskego duktusa »mimo za­wisći njasć chudobu / na wšo glědaś z cystej’ wutšobu«, tola stojeca wóstała jo naslědna smuž­ka »Božu stworbu we wšom poznawaś ...« (1928, WNB, 108) / »Die Schöpfung Gottes überall erkennen ...« (WES, 110).

Při tutych slědźenjach je so z najwyšim zakonjedawacym organom NDR, z Ludowej komoru zaběrał. Tu skutkowachu přez cyły čas NDR tež wosoby serbskeho pochada. Cyłkownje je awtor 28 pósłancow dokumentował, pola kotrychž so znajmjeńša w jednym pisomnym žórle serbski pochad naspomni. Ličba Serbow w Ludowej komorje pohibowaše so mjez třomi (1950, 1958) a dźesaćomi zapósłancami (1986), a to z přidatnymi kandidatami. Wot druheje wólbneje doby w lětach 1954–1958 sedźachu w Ludowej komorje prawidłownje tež serbske žony, kotrychž bě w běhu wšěch wólbnych dobow NDR dohromady dwanaće. Hladajo na ličbu čłonstwa w Ludowej komorje bě najhusćišo zastupjeny Kurt Krjeńc, kotryž sta so wot spočatka hač do swojeje smjerće z čłonom sydom sejmow. Po Krjeńcu slěduje dalši funkcionar Domowiny Jurij Handrik, kotryž bě pjeć króć čłon NDRskeho sejma (jónu jako přidatny kandidat). Štyri króć sedźachu Jurij Pěčka (jenož jako přidatny kandidat) a Werner Maruš (dwójce jako přidatny kandidat) w sejmje a trójce Michał Koplanski, Křesćan Kruža (dwójce jako přidatny kandidat) a Jurij Grós (jónu jako přidatny kandidat).

Tež hdyž je nastupajo skalu literarnych polow serbske pismowstwo hladajo na objektiwne limity relatiwnje bohate, nima wone wuraznišu tradiciju detektiwneho žanra. Za prěnje zaměrne pospyty móžemy w datym zwisku měć idejowje a politisce sylnje poćeženej dźěle z 1960tych lět – wobšěrniše powědančko Bena Rječki Woheń wo połnocy (1963) a wo něšto dlěše Opium (1965) Jana Wornarja. Za mjenowanej tekstaj stej (nimo šematiskosće a naiwnych předstawow wo žiwjenju w »skaženym Zapadźe«) charakteristiskej słaby literarny niwow a njedosahace zmištrowanje žanrowych prawidłow.1

Najebać někotrych dźělnych echow a motiwow (mjez druhim Jurij Koch) pak traješe nimale dalšich 40 lět, prjedy hač so »krimi« tež we Łužicy sylnišo etablěrować poća. Z cyle zasadnej pućrubarku sta so Lubina Hajduk-Veljkovićowa, rodźena Šěnec (*1976). Za milnik na mjenowanym polu móžemy jeje knižny tekst Pawčina złósće (2006), zapołoženy do nabožneho wobswěta katolskeje serbskeje wsy, měć. Zda so, zo njebu tutón tekst (najebać pozitiwny recensentski wothłós2) we Łužicy zasadnišo reflektowany. Přičina za limitowanu rezonancu bě snano literarna modernita kaž tež njezwučene prismy zhladowanja na tradicionelnu serbsku wjesnu zhromadnosć inkluziwnje motiwow łamacych zažrane stereotypy a tabu. Wo něšto pozdźišo so mjenowana awtorka z wokołopućom k detektiwnej tematice nawróći (tutón raz pak nic jako tworićelka, ale jako přełožowarka němskeho originala »delnjołužiskeho krimija« z Błótow Beaty Mičerlichoweje); tekst wuńdźe hornjoserbsce jako Mortwa w grobli (2013).

Druhi dźěl romana (strony 46 do 123) započina so po feće ze zaso wotućenym Romanom a kónči ze spočatkom wot Mastera wuwiteje kompjuteroweje hry. Ćěło dobyćerja budźe Master, wulkomišter kybernetiskeje čorneje magije, ze swojim wěčnym sćinowym žiwjenjom wobsadźić. A tak podadźa so Nikolaj, Nina a Janik na seminar wo technice jasneho sonjenja, kotryž nawjeduje Master. Njewočakowano dóstawaja woni magiski medikament Oneironauticum, kiž je pječa w testowej fazy, a přińdu tak do raja sonow. Jich astralne ćěło šeri dale po hajnkowni, w kotrymž so seminar wotměwa. Kedźbliwiša Nina, kiž dwěluje wote wšeho spočatka na dobrych wotpohladach Mastera, wozmje na zbožo jenož jednu tabletu, mjeztym zo so Nikolaj a Janik z cyłej dozu dopujetaj, zo byštaj tež prawje hłuboke dožiwjenje měłoj. Bohužel wot spočatka sem jako žadławc stilizowany Master (akronym mjena Markus Sterlinski) něšto wo symbolice ličby dwanaće bledźi a wo tym, zo je wšitko jenož són. Spěšnje zapřimnje Janik, zo je hajnkownja poprawom Čorny młyn a zo je Master poprawom ... Haj, štó? Cyle prawje! Čorny młynk. Janik rěka Janik Šajatović, ma módru krej Krabatec dynastije. Napjate kapitle sćěhuja. Namaka Janik swojeho nana? Budźe so wón z rukow Čorneho młynka wuswobodźić móc?

Tematika hraje w dźensnišim modernym času a hłowny dźěl jednanja wotměwa so w jednorej dobrej stwě Haškec mandźelskeju. Regina Hašcyna sedźi na konopeju a porjedźa cholowy mandźelskeho Wernera. Tón so hórši přez hłupy kał, kiž telewizijne wusywanje a nowiny wo zjewjenjach njebohich wozjewja. Regina pak je druheho měnjenja. Wona wěri, zo so wosoba, jeli kruće na nju mysliš, zjewi. Werner so do tajkeho přiwěrkojteho činjenja wohlada a tola, jenož jako žort, zabjerje ze žonu poziciju absolutneje koncentracije. Wobaj myslitaj cyle kruće na wosobu ze zašłosće. Hižo zda so, zo je so eksperiment nimo kulił a zo měješe Werner prawje, jako so nadobo durje wotewrja a ruski wojak we wudwjernach steji. Spočatne stróžele mandźelskeju so spěšnje pozhubja, jako so wojak přećelnje jako Sergej Iwanowitsch Gribojedow předstaji. Z Wernerom spěwa ruske spěwy a Reginje čini rjane woči. Wukopa so, zo bě Sergej po sypnjenju NDRskeho režima 25 lět dołho ilegalnje w bunkeru w Tuchorskim lěsu pola Wujězda žiworił, hdźež bě so cyły čas z konserwow žiwił a sej wšědny dźeń z poskanjom radija porjeńšił. Ale čehodla? Za dołhe rozkładźenja njeje časa, přetož dźowka Silka so domoj wróći a za njej za suknju lěpjo pólcaj Erhard Laduš. Pólcaj Laduš ma wosebite wóčko na młode holcy, tak zo dźeń wote dnja do Haškec domu nutř a won chodźi. Za Haškecow bywa dźeń a ćešo, Sergeja před pólcajom chować. Wustorčić pak jeho mandźelskej tež nochcetaj, wšako nosy jimaj Sergej dźeń a rjeńše dary. Mjeztym zo so Regina intensiwnje ze swojej zašłosću rozestaja a Wernerej hižo zaprěć njemóže, zo je něhdy na rejach z ruskim wojakom za płotom stała, tež Sergejej schadźa, zo je Silka, nimale třicećilětna žona, kotraž je tak jara na jeho tehdyšu lubku podobna, jeho dźowka. Werner, wšón rozhorjeny a wobšudźeny, žada sej wot mandźelskeje wotmołwu: »Je Silka moja dźowka abo nic?« Za Haškecow je jasne: Sergej dyrbi preč. Tola na kajkežkuli wašnje to tež spytaja, dźiwny duch so přeco zaso do domu wróći a nanosy přestrjenc a jutrownu wodu a dźiwny aparat ... Tón zwyši naladu mandźelskeju a hižo sonja wo bohatstwach w přichodźe, bjez toho zo pytnu, zo je w swěće čert lós. Amerika a Ruska hotujetej so na wójnu, informacijow wo někajkim terorisće we Łužicy dla. Sergej?! Wšitko dźe naraz cyle spěšnje. Wulki wrjeskot, so čumpate sćěny domskeho a Sergej, Sergej je preč a z nim aparat. Chcyše po 25 lětach čakanja tola jenož tróšku lubosće ... Spočatna scena w bydlenskej stwě so wospjetuje a Reginje a Wernerej tak je, kaž byštaj scenu hižo raz dožiwiłoj.

W poslednich tydźenjach a měsacach napadny wosebje w diskusiji wo Serbskim sejmje dźělenje serbskeje Łužicy. We wšelakej měrje přeněmčene kónčiny Łužicy pomjenowachu so husto jako peri­ferija abo nakromne kónčiny serbstwa. Hladajo na ewangelsku Hornju Łužicu wužiwaše serbski politikar w rozprawje wo wólbach do Serbskeho sejma samo wuraz B-Łužicy. Tomu napřećo stajitej so rěčnje husto wurazaj »žro« abo »jadrowe kónčiny serbstwa«, hlada-li so na katolski dźěl serbskeje Łužicy. Tute kategoriske dźělenje a napřećostajenje, wosebje pak podwědome předstawy a hódnoćenje, kiž za tym tča, mam za zahubne. To jedne je to čiste, to jadro, to žórło, a čim bóle so wot njeho zdaluješ, ćim bóle změšane a njeoriginalne so wšitko stanje. Maš jasny centrum, kotremuž je wšo druhe koncentrisce při- a podrjadowane; wšitko so rěčnje a narodnje z jadra žiwi.

Ze slědźenjow wěmy, zo rěč myslenje a předstawy wo swěće formuje a z tym přitomnosć a naše jednanje wobwliwuje a postaja. Wobraz wo centrje a periferiji, abo dźělenje Łužicy do A-, B- (a C- ?) regionow je wosebje fatalne. Tole njewothódnoća jenož dźěło wjele anga­žowanych ludźi pod jara rozdźělnymi wuměnjenjemi, ale njewotpowěduje tež serbskej realiće, wšako bydli w Drježdźanach wjace Serbow hač w Dobrošicach.

Zo serbske rěčne znajomosće mjez našej­ dźěćinu woteběraja, na tym nichtó njedwěluje. Wuchadźamy-li z toho zo je wobknježenje serbskeje rěče najwažniši predikat při posudźowanju intaktnosće serbskeho naroda, so z tym naša serbska komunita dźeń a bóle pomjeńšuje. Prašenje, »kelko da hišće sće?« nas přeco zaso do wuskosćow přinjese. My maćernorěčni Serbja chilamy k tomu, našu wulkosć posudźować po tym, kelko z nas hišće serbšćinu wobknježi.

Wěmy pak, zo je po sakskej a braniborskej wustawje přisłušnosć k serbstwu prašenje wuznaća. Mnozy ludźo, kotřiž serbšćinu njewobknježa, so jako Serbja wuznawaja. Wosebje w Delnjej Łužicy přewjedu mnozy Domowinjenjo dźeń a bóle swoje zarjadowanja w němskej rěči. Protagonisća sejma maja w swojich rjadach mnohich, kotřiž serbšćinu njewobknježa, ale so jako Serbja wuznawaja a so samo aktiwnje w serbskich naležnosćach angažuja. Swojich potencielnych wolerjow njewidźa jenož mjez maćernorěčnymi Serbami, ale tež mjez tymi někak 250.000 ludźimi, kotřiž su serbskeho pochada.

Kak z tutymi němskorěčnymi Serbami w přichodźe wobchadźamy, je jedne z njerozrisanych prašenjow. Tuchwilnje w nawodnych gremijach Domowiny njeje nichtó, kotryž serbšćinu njewob­knježi. Z tym pak su wšitcy wuzam­knjeni, kotřiž serbšćinu njewobknježa. Na župnych zhromadźiznach Župy Delnja Łužica runje tak kaž na hłownej zhromadźiznje Domowiny sedźa dźeń a wjace delegatow ze słuchatkami a slěduja němskemu přełožkej tołmačerja.

Wot rozhłosoweho žurnalista Clausa Fischera su słucharjo němskeho rozhłosa hižo to abo tamne wo serbskej hudźbje zhonili. Za Rozhlad je wón krótki zarys serbskich hudźbnych stawiznow zestajał. Pod titulom »Wot lubosćinskeho spěwa k awantgardźe« pisa w kóždym wudaću k wubranemu serbskemu komponistej.

Serbska hudźba njeje žane nišowe wuměłstwo a orchester Serbskeho ludoweho ansambla (SLA) njetrjeba so schować. To dopokaza tež sinfoniski koncert ćělesa 29. nowembra 2018 w Němsko-Serbskim ludowym dźiwadle Budyšin. Intendantka SLA Judith Kubicec nawjedowaše wobhladniwje, čućiwje a angažowanje orchester, kotryž wza připosłucharjow na jězbu přez čas a rum.

Ze suitu »Budissin« wot Jana Rawpa bě wuchadźišćo cyle z městnom koncerta zwjazane. Pjećsadźbowa twórba je lubosćinske wuznaće komponista za swoje ródne město. Z njej hódnoćeše SLA Rawpa składnostnje jeho 90. narodnin. Kaž z kaleidoskopom ilustruje Rawp dołhe, mnohostronske stawizny Budyšina. Z diferencowanej instrumentaciju wutworja zwukowe wobrazy, kotrež jónu na srjedźowěkowske swjedźenje dopominaja a potom zaso typiske słowjanske charaktery wotbłyšćuja. Prosty spěwny zwuk, rejowanske rytmy a triumfalne stopnjowanja kompoziciju charakterizuja.

Komponist, hudźbny wědomostnik a etnograf dr. Jan Rawp narodźi so 17. nazymnika 1928 jako syn serbskeje operoweje spěwarki Rut-Marki Krawcec-Rawpoweje w Brunšwiku a zemrě 13. požnjenca 2007 w Budyšinje. Běše aktiwny čłon serbskich, němskich a mjezynarodnych fachowych towarstwow a wot lěta 1990 přisłušeše tohorunja Maćicy Serbskej. Předewšěm na iniciatiwu jeho přećela a předsydy MS Jurja Łušćanskeho přewjedźe so na dnju Rawpowych 90. narodnin při jeho rowje na Budyskim Tuchorju krótke wopominanje a na swjedźenskej žurli Serbskeho muzeja wosebity koncert.

Na wonym popołdnju na Tuchorskim kěrchowje zwěsći so znowa, zo njeje na rownišću tafla z jeho mjenom a žiwjenskimi datami připrawjena. Swojorazny pomnik běše hłuboko žarowacy wudowc za swoju w lěće 1964 přezahe zemrětu mandźelsku Lubinu rodźenu Holanec, wuspěšnu koncertnu pišćelerku, připrawić dał. Nětko buchu jemu, »mužej wěčnoh’ wopomnjeća«, tola znajmjeńša zaso słowa dźaka a připóznaća z wulkej česćownosću ze strony wonych zwuraznjene, kotřiž běchu jeho hišće derje znali.

Wjele politiskich komentatorow wobhladuje 2019 tež jako tajke wosudne lěto – znajmjeńša za Saksku a Braniborsku, hdźež je wjetšina Serbow žiwa. We woběmaj krajomaj woli so nowy krajny sejm, prěni raz po tak mjenowanej »ćěkanskej krizy« a poměrnje krótko po wotstupje kanclerki ze zastojnstwa předsydki swojeje strony. Kak budu wolerjo (tež serbscy) na tutu změnu na čole reagować, njeje hišće wotwidźeć.

Sto lět po zwrěšćenym hibanju wokoło Barta mamy 2019 drje »sejm«, njewěmy pak, hač změjemy we woprawdźitych parlamentach, hdźež so hłowny dźěl našich naležnosćow rozsudźa, w přichodnej legislaturje scyła hišće serbskich zapósłancow. Po tuchwilnych prognozach njeje jasne, hač wudobudu sej třo zbywacy serbscy weteranojo znowa mandat. Tež to je nowostka w hač dotal chětro stabilnej politiskej krajinje we Łužicy.

Tutej rukopisnej chronice wěnowaše so wustajeńca w bywšej kuriji. Na wulkich płatnach při sćěnach wjacorych rumow běchu wšě 192 stronow łaćonskeho kodeksa zwobraznjene. Tysac lět stare mjeńše a wjetše eksponaty spřitomnjachu wopisane stawizniske podawki a wobstejnosće doby. Přełožene wujimki k čitanju a słuchanju na awdijowym přewodniku zmóžnjachu so zanurić do němsko-słowjanskeho swěta před lěttysacom. Wusahowace eksponaty běchu za mnje Freisingske wučbne teksty za misionske dźěło mjez Słowjanami, fragment t. mj. Damiloweje chroniki, wulki drjewjany pohanski bójski idol z dwěmaj hłowomaj z Tollenseskeho jězora, kapsny pohanski přibóh z wokoliny Eislebena a złoćany debjenski rjećaz z kupy Hiddensee.

»Je tuta naša hudźba dobra dosć za přichodne inowatiwne nadawki Serbskeho ludoweho ansambla z nowej intendantku Judith Kubicec, kotraž je zdobom dirigentka mjezynarodneho formata?«, prašachu so wuměłcy serbskeje kulturneje institucije při přihotach na premjeru noweho folklorneho programa »Naša Hanka w’ wěncu steji«. Kwasne parlički ze štyrjoch regionow předstajichu so premjernje sobotu, 29. septembra, w domje na Wonkownej Lawskej w Budyšinje. A premjera bě połny wuspěch za wšěch akterow. Přetož hudźba z pěsnjemi a rejowanskimi scenami předstaji so po zaměrnym dźěle jako přihódna za inscenowanje něšto drohotneho, lubeho a zdobom wozbožliweho. Publikum njebě jenož wot wuslědka intensiwnych přihotow pod Judith Kubicec runjewon fascinowany, ale runje tak wot jeje agěrowanja jako dirigentka. Nimo wuměłskeje zdokonjanosće wužaduje sej wjele discipliny a wuprudźuje lubosć k wěcy, štož publikum hač do poslednjeho rynka pytny. Spontane zaspěwanje »Sławy« na kóncu bě tuž zawěrno woprawnjene.

Po zahajenju hudźbneho wječora z uwertiru Korla Awgusta Kocoroweho najbóle narodnje zapołoženeho oratorija »Serbski kwas« předstajichu so štyri serbske kwasy ze wšelakich regionow. Tu tworješe dobra dramaturgija Jěwy-Marje Čornakec a Jana Cyža hłowny zakład za wustojnu režiju Juraja Šiški. Předstajichu so kwasy a regionalne wosebitosće Delnjeje Łužicy, Slepjanskich a Wojerowskich kónčin kaž tež katolskich stron, a to tohorunja we wšelakorosći wariantow narodnych drastow. K tomu přidaštej so křinjowej drasće z Mužakowskeje hole a ewangelskeho kraja wokoło Budyšina. A kajke běchu to zaso drasty – elegantne a nadčasne. Tak běchu nimo derje přemysleneje dramaturgije runje tak wušikne ruce a zdobom wufilowana logistika ze stron drastownje z Kathleen Grunau na čole prašane. Stajnje šarmantna a wotpowědnje wšelako zdrasćena moderatorka Kristina Nerád hišće přidatnje na krasu a bohatosć drastowych wariantow pokaza.

We Łužicy, dokładnišo w fikcionalizowanej wsy Njeswačidle, jedna roman »Mit der Faust in die Welt schlagen« Lukasa Rietzschela, kotryž je wušoł w septembrje w nakładnistwje Ullstein. Pytajo za přičinami radikalizowanja młodostnych slěduje awtor žiwjenskemu pućej dweju w Njeswačidle wotrosćaceju bratrow. Bratraj a jeju přećeljo su we wobswěće žiwi, hdźež dwěluja ludźo na kmanosći, něšto wuskutkować móc, hdźež so ani kubłanju ani politice njedowěrja a hdźež knježitej w młodźinskich klubach namóc a rasizm.