měnjenja / komentary

Z koronowej krizu, hišće bóle pak z wójnu w Ukrainje su powšitkowne kóšty za ludnosć sylnje stupali, tak zo wučinješe inflacija w Němskej lětsa w septembrje 10,9 %, přirunujo k lońšemu lětu. Za energiju dyrbjachu ludźo přerěznje 43,9 % wjace wudać, za twory 17,2 % a za zežiwidła 18,7 %. To wšak potrjechenych porazy a mnozy rozmysluja, kak móhli tole zapłaćić resp. hdźe móhli lutować. Eksperća wuchadźeja z toho, zo ludźo w přichodnych měsacach mjenje tworow kupuja, wopyt hosćencow redukuja a mjenje kulturnych zarjadowanjow wopytuja, dokelž sej to prosće dowolić njemóža.

Hdyž je redaktor Serbskich Nowin 19. awgusta konstatował, zo je hodowne wudaće wječornika wohrožene, dokelž dobra třećina redaktorkow a redaktorow woteńdźe a trěbny fachowy dorost pobrachuje, dyrbjeli sej wuwědomić, zo móhli tež abonenća falować, dokelž je za wobydlerstwo – wosebje na wsy – lóšo so nowinow wzdać hač wšědneho chlěba. Dyrbimy z tym ličić, zo wostanu srjedź jubilejneho lěta Zejlerja a Kocora žurle kaž wóndano při koncerće SLA pod hesłom »Pój, wječoro k nam rjany« w Budyskim Serbskim domje prózdne, dokelž njemóža zajimcy zastupny lisćik zapłaćić, zo budźe žurla NSLDź při planowanej inscenaciji komedije »Hrěšna wjes abo zabyty čert« z pjera Jana Drdy snadź jenož na předstajenju wupředata, hdyž poskićuje so hrabnjenčko, potajkim zastupny lisćik za potuńšenu płaćiznu? Jenož čitanja w Smolerjec kniharni móhli renesansu wosebiteho razu dožiwić, wšako su darmotne a wopytowarjo móža so za čas zarjadowanja na swojich stólcach sedźo jónu porjadnje zwohrěwać.

Wliw němčiny na serbšćinu – na wšěch runinach rěče –, a wosebje wobchadnu serbšćinu, je dźensniši dźeń sylny, nic jenož dokelž je to dominowaca rěč wokolnosće, ale dokelž wobknježi dźensa tež kóždy Serb němsku rěč. Z tym mamy situaciju tak mjenowaneho absolutneho rěčneho kontakta. Ale tež ze sebje won so rěčny system stajnje měnja a připodobnja so potrjebje towaršnosće, rěčnikow. Spisowna rěč je přez swoje kodifikowane prawidła a struktury mjenje dynamiska a spyta wliwam zwonka a změnam w gramatice skerje wotwobarać. Zo by pak rěč žiwa wostała a zo bychu so rěčnicy z njej dale identifikować móhli, je trjeba, zo dźe kodifikacija z časom a so we wěstej měrje uzusej přibliži. Hewak so wobchadna a spisowna serbšćina dale a bóle wot so wotsalitej. Rozdźěl mjez nimaj je nětko hižo wulki. Dožiwjam přeco zaso, kak njewěsći sej mnozy z rěčnikow w spisownej serbšćinje su, kak wulki je wotstawk k njej, kak »cuza« jim je.

Leńka Šołćic Foto: priwatne wobsydstwo

Zo njeby tutón wotstawk dale rozrostł a serbska spisowna rěč jenož hišće rěč serbskich institucijow abo jednotliwych awtorow była, bychu so tola móhli wěste zjawy z wobchadneje rěče do spisowneje přewzać (za někotrych čitarjow: akcent leži na wěste). By da woprawdźe zlě było, hdy by so tež w spisownej rěči analytiski futur z perfektiwnymi werbami »dowolił« (budu zawołać). Abo hdy by so pola někotrych přewzatych słowow, euro, ananas, njedeklinabelna warianta dopušćiła?

 

 

 

Hartmut S. Leipner Foto: archiw Nowego Casnika

Gaž nimske diskusijne krejze se zaběraju ze serbskeju rěcu, móžomy z wěstosću na to cakaś, až pśiźo pšašanje, lěc se hyšći wupłaśijo, do spěchowanja wuměrajuceje rěcy inwestěrowaś. Něgajšny chóśebuski wušy promšt Reinhardt Richter jo se pšašał, kak dłujko musymy hyšći serbske namše póbitowaś. Pśecej su take zranjece słowa zwězane ze słowkom hyšći. Kak dłujko se hyšći serbski powěda. Slědny maminorěcny pótom serbske swětło wugasnjo? Drogujuca wustajeńca »Co ga how groni mjeńšyna«, kenž jo była wiźeś do kóńca apryla w Zwězkowem sejmje a jo něnto ducy pó cełej Nimskej, pśewobrośijo pšašanja na wětšynowu ludnosć, aby zwurazniła głuposć takego pśistupa: Wjelich was jo, su scełego filmy w nimskej rěcy, cogodla hyšći nimski powědaśo a nic engelski abo chinski, dla cogo trjebaśo wucbu w nimšćinje, maśo namše w nimskej rěcy, atd. Spisowaśel Eugen Ruge jo gano we swójom drježdźańskem nagronje analyzěrował nimsku rěc. Móžomy se pśedstajiś, až wóna wótemrějo? Móžo to byś, až se pśibližujomy kóńcoju nowowusokonimšćiny, ako jo źinsa znata? Jogo wuslědk jo pśechwatajucy – jo, na kuždy pad móžo se to pśedstajiś. Awtor namakajo wšake indice, w casach dominěrujuceje engelskeje popularneje muziki, lichego wikowanja, digitalizacije a pšawopisnych abo »gender« reformow, gromaźe z powšyknym spadom rěcy.

A co jo z našeju bogeju serbskeju rěcu? Smy my napšawdu na droze do Texasa, ako jo było dawjeto cytaś w ewangelskem casopisu Pomhaj Bóh? Měnjone jo było, až naša rěc buźo graś jano symbolisku rolu ako na swěźenjach Serbow w Texasu – na toflach w měsće, w dwójorěcnych nadpismach, abo gaž se gjarźe prezentěruju stare serbske knigły z pśispomnjeśim, až (se wě) cytaś je južo nicht njamóžo.

Sylwija Šěnowa Foto: priwatne wobsydstwo»W spočatku bě Słowo […] a Słowo bu mjaso a je mjez nami bydliło« (Jan 1,1–14). Na samym spočatku ewangelija po Janje připowědźa so přichad Jězusa z metafru »słowo«. Časowe podaće »spočatk« poćahuje so na čas, jako započa Bóh stworićelsce skutkować. To rěka, prjedy hač bu scyła něšto stworjene, dawaše hižo słowo. Bóh stwori přez swoje »słowo« wšo druhe. Słowo je zakład wšeho byća. Kaž Bóh swoju Božu wolu přez Słowo – Syna Božeho – wozjewja, tak wozjewjamy my swoje nutřkowne mysle a začuća ze słowom. Ewangelij po Janu je w originalu w grjekšćinje napisany. W nim steji na tutym městnje zapřijeće »logos«.

Logos da so wězo jako słowo přełožić. W antikskej filozofiji pak měni logos tež rozum a rozumnosć, logos je na zrozumjenje zapołožena rěč, wopřija zmysł, logiske myslenje a posudźowanje. Słowo je potajkim zakład wšeho myslenja, začuwanja a skutkowanja. Je tuž woprawdźe wšojedne, hdy a hdźe kotre słowo wužiwamy? W zašłym času diskutuje so wo genderowanju abo wo móžnej změnje našeje hymny, w kotrejž so dotal jeničce wo muži »hódni wěčnoh wopomnjeća« prosy. W tajkich diskusijach jewja so tež argumenty kaž wotkaz na gramatiske kategorije, kotrež w swojej neutralnej formje drje po muskim splahu flektujemy, kotrež pak žony a muži runočasnje wopřijeja – čehodla tuž njetrjebawšo komplikować? Abo snano někajke nowe znački kaž hwěžki abo nakósne smužki zawjesć? Tež historiski argument so rady wužiwa. Hymna je produkt swojeho časa. W zwisku z genderowanjom pokazuje so na směšnosć, triwialnosć abo na wo wjele wažniše wěcy.

Róža Domašcyna Foto: Jens Domaschkedrje je runočasnosć, baseń rowjenicy abo rowjenka. Za to mamy skład wurazow, nic jenož wunamakanki rowjenkow. Ale kedźbu: Přenačasne słowa maja druhdy kuše žiwjenje, njejsu zmysłojte a z tym so za baseń njehodźa. Při tym je wšojedne, hdy baseń nastanje. Njeje na wosobinsku biografiju abo narodnosć spisarki abo spisarja wjazana. W čim so čas jewi, so často w runje dožiwjenym njepokazuje, ale wukristalizuje so hakle z historiskeho konteksta. W pohladnjenjach na čas, kiž je wotběžał, jako wuměnjenje za přichod. Za mnje woznamjenja runočasnosć w rěči jeje wotwisnosć wot runje dožiwjeneho, čerstweho. Při tym móže so wo dny, tydźenje abo měsacy jednać. Runočasnosći runa so spěšnje trjebana rěč we wěstym časowym woknje. Rěč stanje so tam z terminologiju, a to nic jenož z terminologiju wabjenja, politiki abo techniki. Rěč funguje. Z tym je fungowaca rěč, druhdy w tak mjenowanej jednorej rěči, kiž je z nuzu informatiwna. Tajka rěč reflektuje słód časa, němsce Zeitgeschmack, kiž serbsce rjanočuće rěka. Rjanočuće kóždy čas tak mjenowane našočasne podawki pomjenuje a hódnoća. Hinak w basni, w basni rěč přez mnohe woršty dodnjenja asociacijow na awtonomiji přibywa. Na bujnosći woznamow, barbow, intensiće a z tym rjanosći. A to čim bóle, ćim dokładnišo a z tym hłubšo recipient baseń samu na sebi jako awtonomnu twórbu wědomja wobhladuje a skutkować da. Štóž baseń kaž namołwu na přikład za rjeńšu zahrodku abo jako pokiw zadrasćenja do wěsteje drasty wukładuje, njeje ju rozumił. Jelizo tutomu – chcu rjec zjednorjenemu – narokej njeslěduje, za toho wostanje baseń stajnje baseń, kotraž jemu něšto praji: to mjez linkami, to, štož wo wjele wjace waži hač hoła informacija. Baseń so njehodźi hač dodna dodnić. To je indic poradźeneje basnje. Pospyt zwjeršneho w rěči, kotraž jenož čorno-běłe barby dowola, njeje rěč basnje. Při tym je wšojedne, w kotrej rěči je spisana. Baseń hraje z dialektiku a nima ničo z pesimizmom, kumštnym optimizmom, kontrernej poziciju abo wočornjenjom rowjenkow – kajke to poetiske słowo w serbšćinje, kiž měni wonych, kotrychž w něhdźe samsnym času do rowa kładu, – činić. Kóždy pospyt zwjeršneho zrozumjenja abo spěšneho konsumowanja wjedźe runočasnje k njedorozumjenjam. Basnje basnicy abo basnika su basnje woneje abo woneho, su wuraz jeje abo jeho »ja«. Tute »ja« je wězo w času a towaršnosći žiwe a wot sobuswěta a podawkow na swěće wobwliwowane. Kóžda basnica abo kóždy basnik pisa w swójskim stilu, kiž ničo druhe njezwurazni, hač indiwidualne zrozumjenje žiwjenja. Runje tak, kaž ma kóždy rukopis swoje cyle swójske kajkosće, takrjec swojoraznosće. Pisacy čłowjek twori literaturu, hdyž je to, štož pisa, literatura. To rěka, hdyž so rowjenka, našočasneho, runočasneho, druheho, tamneho, blišeho, čitarja podótknje.

RÓŽA DOMAŠCYNA

Thomas Menzel Foto: priwatne wobsydstwoLoni smy w rěčespytnym wotdźělu Serbskeho instituta z nowym wědomostnym projektom »Genderlinguistika serbskeju rěčow« započeli. Njebudźemy za genderowanje w serbšćinje wabić, ale so rozšěrjace rěčne preferency wopisać a wuhódnoćić. Genderlinguistika wobsteji hižo znajmjeńša 50 lět. W běhu lětdźesatkow je so zaběrała z wšelakimi, zdźěla přećiwnymi strategijemi zwuraznjenja genderowych konceptow. Hdyž je ćežišćo prjedy na »widźomnosći žonow w rěči« ležało, dominuje nětko hesło »diwersita« abo zašlewjerjenje splahowych rozdźělow přez genderneutralne zwuraznjenja. Z němčiny je to wšitko derje znate. Serbšćina a němčina wšak rozeznawatej so strukturelnje. Prócowanje wo rěčnu widźomnosć žonow wjedźe w serbšćinje k hišće wjetšej redundancy hač w němčinje. Hdyž chcemy gramatisce korektnje rěčeć, dyrbimy na přikład w pluralu muskowosobowe a njemuskowosobowe formy adjektiwow wospjetować, kaž sym to w titulu teksta pokazał. Samo w rědkich padach, hdyž so muske a žónske formy substantiwow njerozeznawaja, dyrbimy splahowe rozdźěle na adjektiwach pokazać (zdźěłani a zdźěłane zastupnicy genderlinguistiki to derje znaja). Móžnosć zaměnjenja tajkich redundantnych konstrukcijow přez abstraktne genderneutralne formy, na přikład přez participy, je w serbšćinje jara wobmjezowana. Nadhódnota w formje skrótšeneho zwuraznjenja, kotraž přinjese narunanje »Studenten und Studentinnen« přez »Studierende« w němčinje, za »studowacych a studowace« přirunujo ze »studentami a studentkami« w hornjoserbšćinje prosće njewobsteji. Hdyž gramatiski system hornjoserbšćiny poprawne genderowanje njedowoli, čehodla njezměnimy gramatiku? Dyrbja so woprawdźe w kóždym padźe wšitke prawidła rodoweje kongruency wobkedźbować? Móžu sej pokiw dowolić na (kaž přiznawam, skerje njemudru) ortografisku reformu w němčinje 1990ych lět, kotraž zmóžnjuje rěčnu wariaciju a najebać to njeje sypnjenje němskeje towaršnosće wuskutkowała. W padźe serbšćiny wšak dyrbi so před zmjechčenjom rěčnych prawidłow warnować. Za wjele Serbow je eksistenca a fungowanje spisowneje rěče tola přiznamjo kulturneho sebjezrozumjenja. Hdyž so ze swojej rěču identifikować njemóžeš, spěšnišo swoju etnisku identitu zhubjuješ. Genderowe diskusije wjedu so tež w druhich słowjanskich ludach. Na přikład ma pólšćina identiski inwentar rodowych kategorijow kaž hornjoserbšćina. Powšitkownje so akceptuje, zo rozeznawaja so zasady za genderowanje w pólšćinje wot zapadnych rěčow. To móže tež za serbšćinu płaćiwe być. Z němčiny přewzate rozrisanja za genderowanje najlěpše njejsu. Wažne je, zo by serbšćina swoje wosebite a originalne rěčne struktury zachowała.

THOMAS MENZEL

Lubina a Branko Hajduk-Veljkovićec Foto: priwatneMój rezimej po wjele nazhonjenjach: Sym wjesoła, zo smój so z Brankom na puć podałoj a zo wudawamoj moje teksty nětko we wjele rěčach. Njeje wšitko mědlizanje a přewzamoj z tym tež wšitke wobłuki nakładnistwa: tworjenje a lektorizowanje tekstow, namakanje ilustratora, wabjenje, rozšěrjenje a nic naposledk knihiwjednistwo a hospodarske riziko. Za přełožki a nahrawanja trjebamoj spušćomny a dobry team sobuskutkowacych. A wězo trjebamoj za wšo to fenki. Tola je to runočasnje tež móžnosć, w małym kruhu z Brankom a Dušanom rozsudźeć, kak sej što předstajimy, a to cyle jednorje wuspytać. A sprawnje prajene njewěm, hač bych bjez toho woprawdźe swoje knihi w Francoskej poskićała. Hač bych so prócowała njeličomne nakładnistwa we wšelakich krajach wo wudawanje swojich knihow prosyć? Najskerje nic. Tuž sym wjesoła, zo je runje wšo hromadźe přišło, a bych wulku šansu skomdźiła, hdyž njebych Brankowemu namjetej připrajiła. Wón ma znajomosće moderneho marketinga, za kotryž stajnje zličbowanki dóstawam, hačrunjež jón cyle njedodnju – ale wón skutkuje; mjeztym eksistuja techniske móžnosće, knihi sam/a wudawać; mam wjeselo při wuknjenju nowych kmanosćow kaž stajenja knihow abo nahrawanja zwukow za słuchoknihi – a jako bazu a pozadk mam naš serbski swět. Naju wudawaćelski projekt njezabjerje jenož čas a mocy, wón dawa mi wobstajnje energiju a lóšt k pisanju. Myslu mjeztym we wjetšich dimensijach, štož tež serbskim tekstam tyje. A hdyž mje Branko rano zazwoni a mi z wulkim wjeselom zdźěli, kelko knihow smy dźeń do toho předali, mje to pohonjuje a přeswědčuje, zo su wone woprawdźe dobre. Njeje to wulkotne, zo je myška Měrka nětko samo hač do dalokeje Kanady dóšła?

Hdyž so mje prašeće, hač bych to tež druhim serbskim awtoram doporučiła, bych prajiła haj. Naju projekt je přez swoju wjacerěčnosć kompleksny, dźe pak tež jednorišo. Štóž chce swoju knihu němsce abo jendźelsce wudać, móže to jako e-book abo ćišćanu knihu činić. Štóž zajimuje so skerje za słowjanske rěče, móže to dwurěčnje činić. Dźěłamy z Adobe Cloud-programami, kiž su jara dozrawjene a wšitke dźěłowe kročele při zhotowjenju knihow a słuchoknihow zmóžnjeja. Połojca nadawkow je kwalita knihi, druha połojca je wabjenje, a to měnju tež financielnje. A hdyž sym hižo raz při ličbach: Něšto nowe za mnje je, zo njesměm so wudawkow bojeć. Hišće smój w fazy wuspytanja, kotre wiki w kotrych krajach kak derje běža. Na kóncu pak je rozsudne, hdyž pisa mi mać z Francoskeje, zo čaka ze synom hižo žadosćiwje na pokročowanje dyrdomdejow z »Doliny při rěce«. Stejimoj hišće cyle na spočatku, ale smój so na nowe puće podałoj a budźemoj dale po nich kročić.

W zašłymaj lětomaj měješe pandemija nas kruće w horšći. Měsacy dołho njebě móžno dźiwadłowe inscenacije, koncerty abo awtorske čitanja live wopytować. Wot lońšeho pak běchu ze šćěpjenjom wolóženja móžne a móžachmy so zaso schadźować a kulturne wjerški kaž oratorij »Hrodźišćo« w Budyšinje abo popowu operu »Carpe noctem – njeskónčna nóc« w Chrósćicach dožiwić. Ze stupacymi ličbami natyknjenjow w nazymje běše wopyt zarjadowanjow jenož hišće pod dodźerženjom 2G- abo 3G-prawidłow móžne. Za přewjedźenje zarjadowanjow je to chětro wobužne. Ludźo maja so dočasnje přizjewić a dodźerženje prawidłow ma so přepruwować, při čimž móže so jenož wobmjezowanej ličbje zajimcow wopyt zmóžnić. Tak faluja zamołwitym w dźiwadłach, ansamblach abo koncertowych domach dochody. A runje zarjadnišća, kotrež su w priwatnych rukach, so prašeja, kak dołho to hospodarsce předźerža. Na tamnym boku trjebaja nješćěpjeni za jednotliwe zarjadowanja test, kotryž maja wězo sami zapłaćić. Z tym móže tajki kulturny wječor chětro drohi być. Je nam kultura tole hódna? Wšako su so w zašłych měsacach onlinowe poskitki, tež w Serbach, a streamingowe posłužby jara rozšěrjeli. Wone su tunje abo darmotne, njetrjebaš ani domjacy konopej wopušćić a móžeš zarjadowanje »wopytać«, kaž so ći časowje najlěpje hodźi. Tak je so trochu zaćichim transformaciski proces zahajił, kotryž wunjese nowe formy zarjadowanjow. Přiwšěm wuchadźam z toho, zo so kulturna krajina w přichodźe chětro změni a so někotryžkuli dom zawrěje a te abo tamne ćěleso dlěje njeeksistuje.

Leoš Šatava Foto: z priwatneho wobsydstwaW lěće 1999 sym so w nastawku w Serbskich Nowinach prócował w nadpismje wopisanu temu naćisnyć. Tute mysle je mjez druhim Jan Bart dale wjedł. Bě pak za mnje přijomna překwapjenka, zo tute prašenje po dlěšim času znowa zaklinči – we wuběrnej narěči Jany Markoweje składnostnje 20. róčnicy »Chróšćan zběžka«.

Tež w tutym zwisku něšto wosobinske přidam. Srjedź awgusta wotmě so we wuchodočěskej Budislavi rěčny kurs serbšćiny, přihotowany přez Towarstwo přećelow Serbow. Na nim wobdźělich so z tematiskim přednoškom wo »Chróšćan zběžku« w lěće 2001 – mjez druhim wuprajich w datym konteksće zadźiwanje, zo njejsu so prjedawše róčnicy tutoho wusahowaceho podawka wuraznišo swjećili (a zo wón dotal ani ze stawizniskeho ani z politiskeho wida hłubšo analyzowany njebě). Ćim wjetše pak bě moje překwapjenje, jako zhonich, zo so aktualnje dopomnjenska akcija po 20 lětach přihotuje! Po wobdźělenju na derje přihotowanym podawku 6. septembra na šulskim dworje w Chrósćicach pak dyrbjach tola nazhonić, zo na prašenje »Kelko serbskosće Serbja chcedźa? – 2.0« ani po dwěmaj lětdźesatkomaj jasniša wotmołwa njeeksistuje. Róčnica »zběžka« wotmě so w přijomnej atmosferje; něšto wjac hač sto ludźi pak wona njepřiwabi. Podawk wopytachu hłownje ći, kotrychž njeje trjeba za aktiwity na serbskim narodnym polu přeswědčować; nowych mnoholičbnišich zajimcow pak wón lědma narěči, tež hdyž potencial za to bě. Tak kaž so hižo před 20 lětami tež w diskusiji w Internecach pokaza, zwosta tež w lěće 2021 šěrša serbska towaršnosć nastupajo poćah k »zběžkej« skerje pasiwna, njejednotna a liwka.

Julian Nyča Foto: Hanka ŠěnecSpočatk oktobra 2006, potajkim před dokładnje 15 lětami, zahaji so projekt swobodneje encyklopedije Wikipedija w hornjoserbskej rěči. Horstka entuziastow, mjez nimi maćernorěčni Serbja a serbsce wuknjacy, běchu do toho měsacy dołho wužiwanski powjerch a bytostne strony noweho projekta zeserbšćili. Hač do dźensnišeho žada sej hladanje a přełožowanje so stajnje aktualizowaceje software prawidłownje tójšto dźěła, kotrež so w serbskim wobłuku bjezwuwzaćnje čestnohamtsce čini. 15 lět pozdźišo wobsahuje serbska Wikipedija drje nahladnu ličbu zapiskow. Wjele z nich, wosebje z regionalnym abo specifisce serbskim wobsahom, je tež niwow docpěło, kotryž směmy wot jeničkeho serbskorěčneho leksikona wočakować. Na tamnym boku je wočiwidne, zo je wulki dźěl zapiskow chětro krótki a zo su tež dale běłe blaki na wjele městnach. Tež rěčnych zmylkow namakaš přeco hišće dosć, byrnjež to přez wobstajne dźěło woteběrało.

Serbska Wikipedija, jako ryzy čestnohamtski a wotewrjeny projekt skerje wuwzaće w serbskim digitalnym swěće, je dypk docpěła, na kotrymž so jeničce z dobrowólnymi awtor(k)ami dale wuwić njemóže. Njeje so zešlachćiło šěroke wobdźělenje serbskeje towaršnosće na tutym jónkrótnym projekće, našeje swójskeje a jeničkeje encyklopedije, zawěsćić. Móžnych přičinow za to je wjele – mała ličba rěčnikow, njedostatk časa, rěčne kmanosće ... Dźěło na projekće leži dale na ramjenjach někotrych jednotliwcow a je tuž wotwisne wot nich. Při tym je sobudźěło mjeztym bjez kóždychžkuli techniskich barjerow móžne.

2. bok (wót 5)