Kuždy ma w głowje nanejmjenjej jaden datum, kótaryž cełe žywjenje jo pśeměnił, na pśikład 8.5.1945, 3.10.1990 abo 11.9.2001. W krotkem casu buźomy teke diskutěrowaś, kak swět jo wuglědał pśed koronu. Za mnjo jo kradu jasne, až pandemija jo teke kriza našogo politiskego systema, našeje něntejšneje wašnje producěrowanja a zgromadnego žywjenja.

Štož pak bě w žołmje wotprajenjow jako prěnje alternatiwnje organizowane, a informacija roznjese so spěšnje přez socialne syće, běštej internetnej wusyłani njedźelnišich katolskich kemšow z Chrósćic a Radworja 15. měrca. Sobotu bě Drježdźansko-Mišnjanske biskopstwo wozjewiło, zo so žane kemše wjace njewotměwaja a hižo njedźelu rano sedźachu wěriwi před wobrazowku a swjećachu na te wašnje zhromadnje Božu mšu. Njepřijomne začuća njewěstosće na njedźelnišim dopołdnju najskerje na wjele městnach začuwać njeběchu.

Kampanja sama wuwoła kritiku. Tež ja njemóžach rozumić, čehodla je slogan akcije za wjace akceptancy serbšćiny w zjawnym rumje jenož němski. »Sorbisch? Na klar!« Čehodla njewužiwa kampanja znajmjeńša nimo němskeho hashtaga tež serbski? Zamołwići rozkładźechu, zo njeměri so kampanja na Serbow a zlutniwe wužiwanje serbšćiny je wědomy rozsud.

BERND PITTKUNINGS

My potomnicy smy zamołwići za to, kak a na čo so dopominamy. Dokładnje 75 lět po Skalowej smjerći mamy so prašeć: Je poet a politikar swojemu ludej něšto trajaceho zawostajił?

Jeho serbska lyrika, zbasnjena ze serbskej wutrobu, je žiwa a skutkuje hižo lětdźesatki dołho, nic jenož na mnohich »swjedźenjach serbskeje poezije«. Tuta česć pak Skalowej lubosći k domiznje a swojemu ludej jenož zdźěla wotpowěduje. Přetož, němske nastawki politikarja w časopisu »Kulturwehr«, spisane runje tak ze serbskej wutrobu, su zjawnosći mjenje znate.

Ten cart jo był marmorowa bista w rogeńskem groźe. Nejwěcej zaśišćapołne, ale teke nejjěsnjejše dopomnjeśa mójogo źiśetstwa zwězuju z parkom, kótaryž wobdawa grod. Ze swójimi bajkatymi pyramidami a gatami, mósćikami a nugliškami gnujo Pücklerowa krajina južo nejmłodšych. A pózdźej bu park městno, na kótarež som se slědk śěgnuła, gaž njejsom kśěła doma byś. Lěc se z pśijaśelkami na zakazany piknik zmakaś abo lěc z prědnym kšutym pśijaśelom w chłodku bomow sejźeś – pśecej som se do Rogeńskego parka wrośiła.

W oktoberskim Rozhledźe dóstachmy dohlad do rěčnych poměrow w Lubinje zažneho nowowěka. Zastupjerjo tamnišeje elity mějachu spočatk 17. lětstotka zwjetša aktiwne znajomosće serbšćiny; wulki dźěl wobydlerstwa w předměsće scyła němsce njerěčeše. W běhu jeničkeho lětstotka so tute poměry zawróćichu. Podobne procesy znajemy ze wšěch serbskich regionow – snano wothladajo wot katolskeho třiróžka. Zo tež tam wšitko bjez problemow njeběži, zhonichmy njedawno z rozprawy wo delanskej gmejnskej radźe.

Hrube prawidło za wupisanja dźěłowych městnow je, zo steja požadane kajkosće čim wyše we wupisanju, ćim wažniše su. Njezadźiwa tohodla, zo wočakuje Załožba za serbski lud wot požadarkow a požadarjow wo jednaćelske městno Ludoweho nakładnistwa Domowina, kotrež ma so znowa wobsadźić, wosebje »kompetencu nawjedowanja« a »dołholětne powołanske nazhonjenja«.

Štož pak po tym přińdźe, tola tróšku překwapja. Tak steja »hłuboko sahace znajomosće modernych medijowych konceptow« nad »daloko sahacymi znajomosćemi serbskeje kultury a stawiznow«, (jenož) »dobre znajomosće hornjo- a delnjoserbskeje rěče« namakamy samo hišće dale deleka. Móhli to za připad abo fauxpas załožby měć, najskerje pak jedna so wo wotpohlad. Wšako mjenuje so we wupisanju wuraznje, zo měli zajimcy LND »jako crossmedialneho producenta hornjo- a delnjoserbskich medijow dale profilować« a digitalizacija jako hesło zda so tak a tak runje złote ćelo być. Při tym pak so po wšěm zdaću zabywa, zo su digitalizacija a digitalne medije jenož słužownicy najwšelakorišich wobsahow. Hdyž Serbski kulturny archiw na přikład stare žórła scannuje a na serwerach składuje, zawěsći to wone žórła do přichoda a wolóži přistup k nim. Digitalizacija při tym njeje žana hódnota samo na sebi, ale pomha, zo byštej so mjenowanej zaměraj docpěłoj.

Serbske gymnaziastki su w přihotach na wustajeńcu SORBIAN STREET STYLE nowu serbsku modu kreěrowali. Katolska kuta do formy křižerskeho fraka přešita, na chribjeće ze siluetu Budyšina pomolowana, roztorhane cholowy w destroyed-looku, rjenje serbsce wušiwane. Protest přećiwo mužacej domenje a zdobom wuznaće k serbskej domiznje a tamnišim tradicijam? Młodostni zakładneho kursa wuměłstwa w abiturnym schodźenku su swoje outfity wotpowědnje komentowali a dźiwaš so, zo ma tež serbska identita swoje městno, jenož w nowym emancipowanym šaće.

W slědowacych lětdźesatkach so mjenowana teorija dale wuwiwaše. W nowšim času pak estiski wědomostnik Martin Ehala zwěsći, zo mjeztym wužiwany naprašnik »subjektiwneje witality« njeje w mnohich padach kmany dosć, realnu aktualnu žiwjenjakmanosć etnikuma postajić. Wón namjetuje, dwaj prototypaj etniskosće rozeznawać: »horcu« (emocionalnu, afektowu) a »zymnu« (racionalnu) formu. Po Ehalowym měnjenju je runje prěni mjenowany typ w zwisku z přetraćom abo rewitalizaciju etniskich cyłkow nimoměry skutkowny abo samo rozsudźacy.

Hdyž smy lětsa znowa předstajenje Kocoroweho oratorija »Israelowa zrudoba a tróšt« dožiwili, so někotryžkuli připosłuchar abo interpret tež praša: Što je komponista pohnuło, w lěće 1861 duchowny oratorij stworić? Biografojo Korle Awgusta Kocora njeskića na to mje spokojaceje wotmołwy. Zwostawa jenož z kontekstow přičiny a nastorki wotwodźeć, tukać a dale pytać. Znate je, zo je chór Lumir dźěle z oratorija prěni króć předstajił 22. apryla 1862, na beneficnym koncerće pestalozzijoweho zjednoćenstwa w Drježdźanskej Cyrkwi našeje knjenje a zo chcyše Kocor specielnje na hłós altistki, něhdyšeje dwórskeje spěwarki Marje Schusteroweje, solowu partiju stworić.

Manšćina jo wótemrěła ako prědna rěc južo w 1970tych lětach. Zachadaś jo zachopiła južo w 19. stolěśu ako »rěc głupakow«. Pśi minjenju rěcy jo nastał zwisk mjazy maminorěcnymi a aktiwistami, což jo wjadło do gibanja, kótarež jo rozkwitło w 1990tych lětach. 1992 jo był prědny manski rěcny zastojnik wumjenjony. Wón nawjedujo »wandrujuce ceptarje«, kótarež póbituju mansku rěc ako fakultatiwny pśedmjat w šulach pó cełej kupje.

Tola pohladajmy raz na tamnej zajimawostce w tutym zwisku. Sprěnja: Knježerstwo wužiwanje pjenjez lědma wobmjezuje, hłowna wěc, zo spěchuje so z nimi dwurěčnosć. Přičina za to je dosć rozdźělny staw dwurěčnosće w jednotliwych gmejnach. Tak so najskerje gmejnscy radźićeljo w Dźěwinje dźiwaja, zo móžeš za serbske naprawy scyła telko wudać, mjeztym zo w Radworju pjenjezy drje prědku a zady dosahać njebudu.

W Róžeńće rodźena dźowka wučerja a sama wot 1946 do 1954 jako wučerka skutkowaca móžeše so derje do dźěćaceje psychi zamyslić, charaktery a počinki dokładnje wopisować. Tak ćehnje so kubłanska žiłka a pedagogiski pokazowak přez wšě jeje twórby. Wudani pak so, jeje knihi tež jako dorosćeny zaso raz čitać a so přez pryzlojte ideje a dialogi smějkotać. Abo přez fiktiwne pomjenowanja: Hłownaj rjekaj jeje prěnički bydlitaj w Kwětowcu. Hdźe drje tutu serbsku wjesku namakamy?

Wot rozhłosoweho žurnalista Clausa Fischera su słucharjo němskeho rozhłosa hižo to abo tamne wo serbskej hudźbje zhonili. Za Rozhlad je wón krótki zarys serbskich hudźbnych stawiznow zestajał. Pod titulom »Wot lubosćinskeho spěwa k awantgardźe« pisa w kóždym wudaću k wubranemu serbskemu komponistej.