měnjenja / komentary

Markus Bjeńš Foto: z priwatneho wobsydstwaWot lěta 2012 sym žiwy we wšelkich dźělach swěta. Spočatnje dźiwach přeco na rozdźěle jednotliwych městnosćow. Nadeńdźech je prosće we wšěm: rěč, krajina, jědź, nabožina, tradicije, wupadanje a drasta čłowjekow, formy mjezsobneho wobchada a prawidła. Tež w rozmołwach z domoródnymi stajnje słyšach, zo su wobydlerjo susodneje kónčiny, wjeski abo kmjena dospołnje hinaši. Mi zdaše so to być podobnje rozmołwam we łužiskich wjeskach, hdźež so twjerdźi, zo su Chróšćenjo cyle hinaši hač Radworčenjo a Ralbičenjo wjele zhromadneho z Wotrowčanami nimaja. Zawěsće njejsu tute wuprajenja stajnje chutnje měnjene a tola zrawješe we mni prašenje: Čehodla złožujemy so w našich wobkedźbowanjach tak husto na rozdźěle? A leži w tym snano tež hłowna přičina za rozdwojenje mjez čłowjekami? Z toho wuchadźejo počach so za zhromadnosćemi na swěće rozhladować. Chowa so za wonkownymi rozdźělemi něšto zwjazowace? W běhu mojeho skutkowanja pola mjezynarodneje organizacije Coaches Across Continents přewjedźech dalekubłanja na temu »Sport a kubłanje« w přibližnje 30 krajach. W běhu časa bu mi atmosfera při dalekubłanjach wažniša hač wobsahi. Spěchować dowěru, sobuzačuwanje a swobodu, zesylnić samostatne myslenje a jednanje buchu mi wutrobita naležnosć.

Před něšto tydźenjemi započach koparske mustwo pola Jednoty Kamjenc trenować. Spěšnje spóznach, zo so wužadanja we Łužicy wot wužadanjow druhdźe na swěće njerozeznawaja. Samostatne myslenje a dowěra do swójskich kmanosćow njejstej samozrozumliwej, tu runje tak nic kaž w Tansaniji, Kolumbiskej, Jordaniskej abo Nepalu.

Wóndano při rjadowanju regalow zanurich so do del­njoserbskeje Pratyje za lěto 2008. Zajimawe: cyła­ dwójna strona wo temje »Nimamy spisowaćelow« wot Hendricha Jordana a Torstena Maka. Woprawdźe, na spočatku zańdźeneho kaž tež naše­ho lětstotka njemóžeše so delnjoserbska literatura z nahladnej ličbu awtorow hordźić; hornjoserbskej dźěše so lěpje.

Runje w lěće 2008 pytach teksty za finsku antologiju načasneje serbskeje krótkoprozy, a poskitk delnjoserbskich tekstow njeběše bohaty. A hlej, hižo­ w februarje 2013 rěčach w přednošku k serbskej literaturje wo »fenomenje młodeje delnjoserbskeje literatury«. To běše widźeć mjez druhim w zběrce »Paternoster« a antologiji »Pód kšywom nakósnym«. Nowi awtorojo přichadźachu tež z nowymi temami. To bě kaž dźiw. Torsten Mak skedźbni na dalši problem: Serbsce pisacy su wućeženi ze wšědnym dźěłom, přewažnje na serbskim polu. Nimaja potajkim chwile za tworjenje. Kaž je Benjamin Franklin rjekł: »Čas su pjenjezy.« Tuž dajmy pjenjezy pisanja chcyćiwym a kmanym! Njech so nachwilnje wuswobodźa wot wšědneho dźěła a pisaja z połnej mocu. Trjebamy pjenjezy kaž tež kriterije a rjadowanja, po kotrychž so wone rozdźěla. Ryzy techniske a administratiwne prašenja. Hižo słyšu wobmyslenja: Hač hodźa so stipendije rozdźělować sprawnje, hač hodźa so naru­nać wučerjo, redaktorojo a tamni, kiž su nachwilnje stipendija dla wuswobodźeni, hač dosaha kapacita nakładnistwa za nowu twórbu. To su woprawnjene prašenja, ale hodźa so zawěsće rozrisać.

Bernd Pittkunings Foto: nowinski foto/Stefan OttoJurij Brězan jo raz gronił, až nimšćina jo jomu wócyniła źurja do swěta. W pśedsocialistiskem casu jo było mało serbskich knigłow, a te su měli zwětšego serbsku temu. Chtož źinsa ako Dolnoserb njama zajm za stawizny a nałogi, abo njamóžo hyšći dolnoserbšćinu pśed lětom 1991 cytaś, njama wjele móžnosćow, swój duchny horicont z pomocu serbskeje literatury rozšyriś. Ale až njedawa romany w dolnoserbšćinje, ma swóje pśicyny. Licba młodostnych, kótarež teke zwenka šule serbski powědaju, jo z lěta 1990 pśiběrała, ale licba powědarjow a cytarjow jo wó połojcu wóteběrała. Gronje, až 5000 luźi wumějo dolnoserbski. Rěcny niwow wětšyny pak njeby dosegał za cytanje romana. Žeden spisowaśel njoco jano za knigłowe pólicy pisaś. Mimo togo trjeba teke pjenjeze za cas, gaž njecyta ze swójich wuběrnych twórbow pśed źaseś luźimi. Togodla trjebatej dolnoserbski basnikaŕ a cytaŕ nimšćinu. Wudawamy tu słabosć serbskeje rěcy mjazy luźimi rad ako dwójorěcnosć abo pśijaśelnosć napśeśiwo nimskemu wobydlaŕstwoju. Wóna ma swój zakład teke w tom, až wětšy part wót nas ma wšykno, což nimski jo, za pśikładne. Nimce »reforměruju« swóju pisnu rěc, my teke. Nimce njewójuju za dobre žywjenje za kuždego, ale dawaju se wót politiki a koncernow źěliś do pódwjacornych a pódzajtšnych, łužyske samo do Saksow a Bramborskich. Tak na pś. wunamakajo źěl našych intelektuelnych Dolnoserbow wjelike rozdźěle mjazy Dolneju a Górneju Łužycu, město togo aby se starali wó pśipóznaśe znajobnosćow serbskeje rěcy we wšyknych pówołanjach ako kwalifikaciju. To by był prědny kšac, aby młoźina njespušćiła nimsko-serbsko domownju. Až to funkcioněrujo, jo wiźeś we Waliziskej. To tužne jo, až by my potencial měli, ale až njamamy dosć sebjewědobnja. Procentualnje spiwa jano w Bayerskej tak wjele młodych w chorach ako we Serbach. Późěl Górnoserbow z wótzamknjonym studiumom jo wětšy ako pla Nimcow. Kuždy Dolnoserb, kenž serbski pisaś a powědaś móžo, ma źěło. Ale cakaś na wěcej pjenjez wót nimskego stata za serbsku rěc a kulturu jo za starego Fryca. Nimske biblioteki zacyniju, nimske narěcy a pśirěcy se zgubiju, dokulaž źiśi njewuknu rěc starkeje, ale rěc smartfona, aby pózdźej mejstrowali kumštnu inteligencu. Nimska kultura buźo dalej wažny źěl serbskeje kultury, ale jeje pśikładny charakter, ako w casu pśełožowanjow słow biblije do maminych rěcow europejskich ludow, jo mimo. Nam Serbam by mógali źinsa město togo małe ludy, ako indiańske Séliš u Qĺispé (Salish-Pend d’Orreille), pśikład byś. Wóni se njespušćiju na statnu pomoc, ale na swóje mócy. Naše procowarje źěłaju na app za dolnoserbski słownik. Rěc Séliš u Qĺispé ma dwěsćě powědarjow, app »Salish Qlispe 1« južo maju: ze słownikom, rěcnym kursom, muziku a informacijami wó stawiznach.

BERND PITTKUNINGS

4. bok (wót 5)