Franc Šěn

literarny stawiznar w Budyšinje

Jeje nastaće a jeje změny

Nastaće

Prěnju wersiju ody »Na serbsku Łužicu« zapisa Handrij Zeler jako student w Lipsku 24. awgusta 1827 do tamnišeje rukopisneje Serbskeje Nowiny z čisłom 18. K tomu pohnuli su jeho po mojim sudźenju tři motiwy. Jako prěnje zajim jeho sobustudenta Hendricha Awgusta Krygarja za zažne stawizny Serbow, štož so w jeho elegijomaj w heksametrach »Tomu serbskemu towarstwu« a »Wěšćenje« wotražuje.1 Zdruha bě Zejler w nalěću 1827 w Lipsku wostał a wje­seleše so na wopyt domizny po jednym lěće w Michałskich prózdninach. Třeću, bjezposrědnju přičinu přeradźa sam w lisće Františekej Ladislavej Čelakovskemu samsny 24. awgust 1827: »Dokelž jedyn duchomny njedušnik ... přećiwo serskej rěči tak njezdobnje zaspěwać so zwažił je, da staj mje knjezaj proto­notar Klien a Handr. Lubjenski w Budyšini žadałoj, tutemu hłupemu škrěčatemu sołobikej skerje a lěpje pósk zatykać a ’ho z toho štomika na smjeće (smetiště) sadźić. To je nětko moje najprjeńše dźěło.«2

Jedna so wo nastawk serbskeho fararja Jana Křesćana Rychtarja (1793–1856) ze Złokomorowskich kónčin we wědomostnym časopisu »Neues Lausitzisches Magazin« 1826 »Die wendische Sprache in Bezug auf Staat, Kirche und Volks­bildung«.3 W nim argumentuje, čeho­­dla měła so serbska rěč z cyrkwinskeho žiwjenja Łužicy wutłóčić a wopisuje, z kajkimi srědkami móhło so to docpěć. Šamale poniža w nim swoju maćeršćinu: »Hižo tohodla dyrbi so njedospołna mjenować, dokelž duchowny w njej wšě maćizny nabožneho přednoška wobdźěłać njemóže, hdyž jej samo słowa za proste předmjety a zapřijeća wšědneho žiwjenja pobrachuja, kak dyrbi hakle słowa dodać za wuměłstwo a wědomosć? – Nima ani swójske wurazy za ličbje sto a tysac, ani swójske mjeno za štom, ani pomjenowanje za wótčinu njeposkića, kak hakle za aritmetiku, přirodowědu, zemjepis a kóždužkuliž wyšu wědomosć.«4

Wjetšina čitarstwa znaje Marju Młynkowu (1934–1971), kotraž je před połsta lětami zemrěła, předewšěm jako prozaistku zběrkow kaž »Dny w dalinje« (1967) abo »Za płotom« (1977). Wona pak je tež serbsku literarnu kritiku na nowy schodźenk pozběhnyła. Franc Šěn je so w dosłowje druheho zwjazka Zhromadźenych spisow Marje Młynkoweje w lěće 1994 tež z jeje skutkowanjom jako literarna kritikarka rozestajił. Wurězk tule podamy:

Kritisku literarnu debatu je Marja Młynkowa sama wjacore lěta sobu postajowała. Wot spočatka lěta 1961 recensowaše wona z wobdźiwajomnej konsekwencu prawidłownje nimale wšě nowowudaća hornjoserbskeje prozy. Přeco hišće swojemu pedagogiskemu započatkej zawjazana pisaše najprjedy jenož do časopisa Serbska šula. Jeje prěnje kritiki běchu móhłrjec analytiska pomoc za wučerjow a pokazki za wužiće wobjednanych knihow w šulskej wučbje. Wotpowědujo tehdyšemu ideologiskemu zwužiwanju literatury w šuli wobchadźa tež wona spočatnje z wuměłskim słowom kaž z ilustraciju historiskich a aktualnych towaršnostnych podawkow, problemow, zjawow a procesow. Njehladajo na to rozeznawaja so hižo jeje prěnje recensije napadnje wot dotalneje literarnokritiskeje praksy, kiž wšitko serbsce pisane chwalobnje witaše. Ze swojim swědomitym a kritiskim wobjednanjom literarnowědnych prašenjow pokazowaše chětro strózbje na poradźene a na po jeje měritkach słabe stronki nowinkow serbskeje prozy, je měrjo na dotal docpětym a na přikładach z druhich literaturow. Serbscy spisowaćeljo pak njemějachu jeje ćichi hłós hišće kedźbu; wučerka a spisowaćelka Marja Kubašec skoržeše na 11. zeńdźenju Zwjazkoweho předsydstwa Domowiny znowa, zo nimamy serbsku literarnu kritiku. To bě w septembrje lěta 1963. Marja Młynkowa, kiž bě z dopisanjom wobšěrneju powědančkow mjeztym wažne nazhonjenja w spisowaćelenju nazběrała, reagowaše na tajku ignorancu z wěcownym, ale zdobom sebjewědomje-energiskim přinoškom »Wo wužitku literarneje kritiki za wuwiće serbskeje literatury přitomnosće« na awtorskim schadźowanju serbskeho nakładnistwa. Wuchadźejo z trochu přeabsolutnje zrozumjeneje predestinowanosće spisowaćela za wědomostnje fundowanu literarnu kritiku chcyše rozputać »hibanje literarneho analyzowanja našich dotalnych knihow«: »Literarna kritika z wjacorych pjerow, njebojazna a sprawna we wotkrywanju sylnosćow a słabosćow, kotraž ma zdobom podźěl na přemyslowanju awtora, wučisći atmosferu, wukristalizuje jadrowe problemy, pozitiwne a negatiwne strony noweho dźěła, wona twori sobu objektiwne měnjenje wo towaršnosći a wuměłskej hódnoće knihi.« Swoju rěč, złožowacu so na »hišće na započatku wuwića« stejacu marxistisku literarnu wědomosć, zakónči z citatom wo imaginarnym we wuměłstwje z knihi »Von der Notwendigkeit der Kunst« awstriskeho spisaćela a politikarja Ernsta Fischera, wažneho rozmołwneho partnera kritiskeje čěskeje inteligency w 1960tych lětach. W Serbach bě z Fischerom lěto prjedy argumentował Jan Rawp w swojim pledoajeju za profesionalnu serbsku wuměłsku kulturu »Wo problematice serbskeho kulturneho wuwića«. Młynkoweje pospyt, »budźić zjawne literarne žiwjenje«, bě – móže być – jenička reakcija na Rawpowe rozpominanja wo dialektice kulturneho wuwića: »Mjez konkretnym spisowaćelowym dźěłom a kritikarjowej analyzu wobsteji dialektiski poměr wotwisnosće. Bjez woprawdźiteje eksaktneje analyzy spisowaćeloweho dźěła njebudźe kontinuowaceho wuwića literatury. Tohodla dźě njeje njeznaty w Serbach tamny njespokojacy zaćišć, zo tón abo tamny spisowaćel na blaku tepta, zo so prawje njewuwiwa k přeco wyšim wukonam. Runje w nětčišim stadiju literarneho wuwića, hdyž je telko młodych, kiž su startowali abo hišće chcedźa startować, je trjeba literarneje kritiki.« a »Kritika a sebjekritika stej wobstatk w produkciji, stej motor we wuwiću cyłeje towaršnosće ...«

Trochu hinaši wid na zrodźenje serbskeho nowinarstwa

Wo nastaću a rozwiću serbskeho narodneho hibanja nimamy dotal stawiznisku knihu. Poćahi mjez hłownymi akterami bychu w njej wažnu rólu hrali. Handrij Zejler (1804–1872) a Jan Pětr Jordan (1818–1891) přisłuše­štaj rozdźělnymaj generacijomaj. Wo­be­ju wjaza kopa samsnych předewzaćow – načasna serbska gramatika, hornjoserbsko-němski słownik, zběranje ludowych pěsni, wudaće antologije »Serbskich basnjow« a cyle bjezposrědnje załoženje serbskeho nowinarstwa.

Awtor stawiznow serbskeho nowinarstwa Walter Rauch bě přeswědčeny, zo sakske zarjady tajke załoženje nje­ha­ćachu, ale zo falowachu prosće serbscy iniciatorojo. Přiznawa wšak, zo měješe Budyska krajna direkcija k tomu stajnje wobmyslenja. Lokalni němscy nakładnicy zaso widźachu w nastaću serbskich periodikow konkurencu za swoje němske žurnale a na př. wudaću serbskeje protyki lětdźesatki dołho zadźěwachu. Situacija po 1836 bě přez to přihódniša, zo zasydlištaj so w Budyšinje młodaj cuzaj­ předewzaćelej – Friedrich August Reichel z Lubija a Gustav Adolf Schlüssel z Lipska, kotryž tradicisku Wellerec kniharnju přewza.

W Serbskim seminarje w Praze wotmě so 30. nowembra 2018 III. Praski sorabistiski sym­pozij, zarjadowany wot Towarstwa přećelow Serbow z pod­pěru magistrata čěskeje stolicy. Tema bě Jan Pětr Jordan (1818–1891), wuznamny akter serbskeho narodneho wozrodźenja a jeho doba. Na tutym mjezynarodnym wědomostnym zeńdźenju wustupichu z přednoškami ze serbskeje strony třo Maćicarjo a direktor Lipšćanskeho sorabistiskeho insti­tuta, třo wědomostnicy z Pólskeje, z čěskeje strony zastupjerjej akademije wědomosćow, třo z Karloweje uniwersity a serbofil z Libereca.

Měrko Šołta poda k hižo husto wobjednanemu přirunanju Smoler a Jordan nowe aspekty a druhi wid na rozwiće narodneho hibanja, na př. kak Jordan jako moderny žurnalist, nakładnik a uniwersitny docent něšto staršemu Smolerjej pokaza, zo njedyrbi so kaž Zejler stać z duchownym w serbskej holi, ale móže so zeži­wić jako swobodny literat a wučomc. W Lipsku w redakciji Jorda­nowych lětopisow přiswoji sej know-how za swoje pozdźiše redaktorske a přede­wzaćelske dźěło. Napjatu stawiznu poćaha mjez Zejlerjom a Jordanom wobswětli dr. Franc Šěn w zwisku z nastaćom a wudawanjom Jordanoweho serbskeho tydźenika a kulturneho měsačnika. Zamóžnosć Jordana jako literarny kritikar pokaza Šěn na přikładźe wěcywustojneje recensije Zejlerjoweje ly­riki.

Thietmars Welt. Ein Merseburger Bischof schreibt Geschichte. Wustajeńca w Merseburgskim domje, 15.07.–04.11.2018Wobšěrna wustajeńca pod tutym nadpismom znazornješe wot 15. julija do 4. nowembra 2018 w Merseburgu žiwjenje a historiski dokument srjedźowěkowskeho chronista Thietmara z Merseburga, kotryž bě 1. decembra lěta 1018 zemrěł. Wo jeho žiwjenju informowachu w pokładnicy, w južnej klawsurje Merseburgskeho doma, rodopis a eksponaty, zwjazane ze swójbu, wukubłanjom a biskopskim skutkowanjom. Rodźeny 25. julija 976 w zemjanskej swójbje blisko Helmstedta dósta swoje wukubłanje na tachantskej šuli w Magdeburgu, kotruž wopytachu tež synojo słowjanskich zemjanow. K jeho wučbnym předmjetam słušeše mjez druhim nawuknjenje powšitkowneje ›misionarsko‹-słowjanskeje rěče. Thietmar studowaše na duchownstwo a pjeć lět po měšniskej swjećiznje sta so z Merseburgskim biskopom. Wojowanja němskeho krala Heinricha II. z Połobskimi Słowjanami zezna bjezposrědnje. 13 króć přebywaše kral ze swojej družinu pola njeho w Merseburgu. Thietmar je wšo to a předchadźace stawizny němskich kralow zwěčnił we wosom knihach swojeje chroniki. Přez to scyła něšto wěmy wo wojowanjach Heinricha I. z Głomačanami, wo załoženju Mišna, wo hrodźišćach w kraju Milčanow a Łužičanow, wo markhrabi Gerje, wo Bolesławje Chrobrym a Budyskim měrje.

Tutej rukopisnej chronice wěnowaše so wustajeńca w bywšej kuriji. Na wulkich płatnach při sćěnach wjacorych rumow běchu wšě 192 stronow łaćonskeho kodeksa zwobraznjene. Tysac lět stare mjeńše a wjetše eksponaty spřitomnjachu wopisane stawizniske podawki a wobstejnosće doby. Přełožene wujimki k čitanju a słuchanju na awdijowym přewodniku zmóžnjachu so zanurić do němsko-słowjanskeho swěta před lěttysacom. Wusahowace eksponaty běchu za mnje Freisingske wučbne teksty za misionske dźěło mjez Słowjanami, fragment t. mj. Damiloweje chroniki, wulki drjewjany pohanski bójski idol z dwěmaj hłowomaj z Tollenseskeho jězora, kapsny pohanski přibóh z wokoliny Eislebena a złoćany debjenski rjećaz z kupy Hiddensee.

W lěće 1974, składnostnje 400. róčnicy wuńdźenja Albina Mollerowych spěwarskich z małym katechizmom, zestaji dr. Frido Mětšk w 9. čisle Rozhlada »Časowu tabulu k stawiznam a wo wosudach prěnjeho serbskeho ćišća«. Składnostnje lětušich 400. posmjertnin Albina Mollera poskićam podobny přehlad, kiž wobsahuje nowe fakty a nowe prašenja wokoło prěnjeje serbskeje knihi.

1541/42

narodźi so Albin Moller w Tšupcu jako syn zastojnika městneho stawoweho knjejstwa.

1559

W zapisu studowacych na uniwersiće w Frankobrodźe nad Wódru jewi so Albinus Mollerus Kalowensis. Swójba bě drje do Kalawy přećahnyła a tam wopyta wón łaćonsku šulu.

1568

zapisa so Moller do matrikle uniwersity we Wittenbergu jako Albinus Mollerus Straupicensis.

Nimo teologije studowaše matematiku, ze studijnym předmjetom astronomija, a hudźbnu teoriju.

1569

Moller je krótki čas farar w Hornjej Łužicy, w Hrabowej pola Njedźichowa. Zastaruje magistrat města Kalawy lětnje z protyku a dóstawa za to 12 krošow.

1571

wuńdźe w Zhorjelcu Calendarium Ecclesiasticum & HOROSCOPVM PERPETVVM. Ein ewigwerender Calender. Erstlich mit den vnbeweglichen Festtagen der allgemeinen Catholischen Kirchen/ Sampt der Corrigirten Guelden zal ... Darnach besonder auff alle Jahr nach Christi Geburt der Sonnen Zirckel, ... Alles zu nutz vnd gebrauch gemeiner Christenheit, wehrend von Anfang der Geburt Christi biss zum Ende der Welt. Do změny časoweho ličenja w lěće 1582 přez bamža Gregorija a hišće w 17. lětstotku bě tajka cyrkwina protyka wužitna za wuličenje termina jutrow a druhich cyrkwinskich swjedźenjow – z pomocu njedźelneho pismika a złoteje ličby. Jeje spisar bě Bartholomäus Scultetus.