Jědźeš-li přez Móst měra do Budyšina, wupřestrěwa so k lěwicy přewšo rjany napohlad na staroměšćansku siluetu. Charakteristiski architektoniski ensemble spožča Budyšinej swój njezaměnliwy estetiski wuraz: wulka ličba wěžow z filigranymi a wysokimi špickami, kaž tež wuske domy, kiž so kaž parlički na nitce na so rjaduja, stejo na platowje podłu Sprjewje tworja cyle wosebity měšćanski napohlad.

Kaž dźensa, měješe Budyšin tež před lětstotkami architektonisku rjanosć na sebi, kiž ćehnješe nimo wikowarjow tež wuměłcow a molerjow do města. W aktualnej wosebitej wustajeńcy ›Budyšin fascinuje – Napohlady na město wot 1620 do 1900‹ w Muzeju Budyšin, pokazuja so w dohromady třoch rumnosćach cyłkownje 156 historiskich wobrazow, rysowankow, kopororytwow, litografijow a objektow. Tematisce wob-jednawaja twórby napohlady na město, pućowanja přez hasy, kaž tež impresije jednotliwych historiskich twarjenjow, wotdźělow a cyrkwjow. Nimale 90 molerjow, grafikarjow a rysowarjow z wšelakich dobow, zwuraznichu na tute wašnje architektoniske wuwiće a přeměny města přez cyłkownje tři lětstotki.

ptaški swajźbuju

dłymoko zadychuju

te sebjewědobne

ptaški noweje

generacije

scena se pśigótujo

njewjesta wustupijo

jo lapata njej wijkotata

w zecu lěpjej lětajuca

stup dalej na jawišćo  

wšo

how wótrěte wót procha jo

to ga bźo

błyšćate tšojeńko

daś se wóno chopijo

ze serbskim gusłom Łužyce

a ja do sroki słodkeje

z radosću

kusnuś cu    

  ŹILKA

Pokazka: Wšykne pśedstajone wobraze móžośo se woglědaś w aktualnej wósebnej wustajeńcy » Ze žeńskecym póglědanim« w Serbskem muzeju Chóśebuz. Twóŕby styri wuměłcowkow se we njej pokažu – Eriki Krügerojc, Helle Stoleccyc, Iris Brankačkoweje a Maje Nagloweje.

Teke kreslanki Maje Nagloweje Źilka wjelgin wobźiwujo, ale jo se togo wzdała, něco k tomu basniś. Což wóni z něžneju a wósebneju mócu zwurazniju, to ga se wuběrnje wótbłyšćujo w basnjach Róže Domašcyneje, z jeje zběrki »Die dörfer unter wasser sind in deinem kopf beredt« (poetenladen Verlag 2016). Wšake tych basnjow móžośo teke direktnje we wustajeńcy dožywiś, ga pśi wótsłuchańskej staciji, cytane wót basnikaŕki sameje. Wustajeńca »Ze žeńskecym póglědanim« buźo hyšći až do 19. februara 2026 wiźeś.

broźim pó wóźe mójog póchada

wetom až som źěl

žaglecego wobraza

pytajuca duša

broźi zboka ruša

zwězana z kórjenjami som

w zachadnosći kašerjujom 

za pśichodom

pytajuca za slědami

slědy zawóstajijom

wšo wupołnjone wót mójich žaglow

dno se nasrěbjo

mójich njewomucnych kšacow

chto je gódnośi?

štó je rozumi?    

wokognuśe rozběžujo

ako spomnjeśe

a kašeŕ prozny njewóstanjo

   

   ŹILKA

Serbski institut swěśi 2026 swój 75. jubileum. Pśi tej góźbje wózjawijomy w Rozhlaźe seriju z wuzwólonymi slěźaŕskimi śěžyšćami, ako su byli historiski wažne a graju zrazom źinsa bytostnu rolu pśi sorabistiskem slěźenju.

Serbski institut a wustne formy serbšćiny

Serbski institut (SI) w swójej źinsajšnej formje jo nastał 1992. Wón jo direktny naslědnik Instituta za serbski ludospyt (ISL), ako jo se załožył 1951 a swěśi stakim lětosa wósebny jubileum: Tśiběrtyl stolěśa dajo w Budyšynje (a wót 1992 teke w Chóśebuzu) institucionalizěrowane sorabistiske slěźenje. Lěto pó załoženju jo institucija wordowała pśirědowana Nimskej akademiji wědomnosćow w Barlinju. Prědny direktor jo był Pawoł Nowotny (1912–2010). Wót wšogo zachopjeńka jo se pódla stawizniskich a literarnohistoriskich, sociologiskich a ludowědnych slěźenjow etablěrowała rěcywědna źěłabnosć. To jo se wótbłyšćowało južo 1952 w prědnem zešywku wót instituta wudanego sorabistiskego casopisa Lětopis, kótaregož wudawarje su se pilnowali, aby zdobyli teke eksternych awtorow. Ako jaden ze słupow wědomnostnego rozestajanja ze serbšćinu jo se w SI skóro wukristalizěrowała zaběra ze spócetneju formu rěcy, rozmjej z wustnymi warietetnosćami. Prědny dialektologiski nastawk w Lětopisu jo z pjera wuznamnego pólskego slawista Zdzisława Stiebera, ako jo pokazał na zbytki Mužakojskego dialekta na pód-zajtšnem boku Nyse1.

Rozmołwa z Thomasom Gerlachom wo jeho skutkowanju a swójbnych stawiznach hač k prapradźědej Janej Bohuwěrej Mučinkej

We Wikipediji wo Was mjez druhim čitaš, zo sće »krajměrjerski inženjer« a »čestnohamtski hladar pomnikow«. Prošu předstajće so a prajće nam něšto słowčkow wo swojim skutkowanju jako­ krajměrjerski inženjer.

Sym so w Drježdźanach-Hellerauwje narodźił a tam wotrostł. ›Heller‹ je šěroka, z holu pokryta terasa nad městom. Po njej bu dźěl města pomjenowany. Tutón krasny kućik njeběše jenož idealne hrajkanišćo za dźěćinu a młodźinu, ale ze starodawna teren wojerstwa. Za mój čas tam sowjetske tanki zwučowachu – z wotpowědnej haru; wosebje pak su wulke płoniny rozjězdźowali. Přez to so na powjerchu zjewichu pokłady: powostanki z rownišćow bronzoweje doby, kotrež smy my młodostni namakali a wotedali a přez to z tehdyšim Krajnym muzejom za pra- a zažne stawizny zwisk dóstali. Tak so we mni hižo zahe přeće zrodźi, zo budu wurywanski technikar. Po studiju sym jako archeologa a stajnje tež jako krajměrjer dźěłał, woboje dlěje hač 40 lět.

Z Łužicu sće na wjacore wašnje zwjazany. Jako čestnohamtski hladar pomnikow w zemi sće wjele lět we Łužicy dźěłał, wospjet w Budyšinje – mjez druhim na hrodźe (1987), w Mnišej cyrkwi (1992) a lěto poz­dźišo na Třělnišću. Kotre wurywanki běchu wosebite, kiž bychu snano tež našich šulerjow a młodźinu zaji­mowali?

Rady. Nimo přepytowanjow w Budyskim starym měsće su kedźbyhódne: nuzowe wuchowanje bronzowych časowych popjelnicowych rowow kaž tež srjedźo- a pózdnjosłowjanskich hórkow a ćělnych rowow na kromje pěskoweje jamy Dobranec a wulkopłoninowe přepytowanja znutřka bronzoweho sydlišća na Wowčej horje pola Lubija.

Rozgrono z Ludmiłu Gajczewskiej jo nastało pśi góźbje wótwórjenja jeje noweje wustajeńce twórjecego wuměłstwa pód titelom ›Łužyca w basnjach a wobrazach‹, dnja 16.10.2025 w Katowicach, Pólska.

Waše kontakty k Łužycy wobstoje južo wjele lět. Kak jo se wšykno zachopiło?

Za móju wědu wó Serbach – ako awtochtonem słowjańskem luźe, kótaryž wójujo wót stolěśow wó swóje pśežywjenje, wó jich kulturnem derbstwje a procowanjach wó politisku njewótwisnosć pó Drugej swětowej wójnje – źěkujom se swójomu nanoju, Gwido Wrzosińskemu. Wón jo był dłujkolětny pro-łužyski politiski a towarišnostny aktiwist, publicist a pśestajaŕ serbskeje literatury, rownocasnje iniciator zawjeźenja wucbnice za górnoserbšćinu na uniwersiśe we Wrocławju a docent toś teje rěcy. Togodla słušatej mój wjeliki respekt a mója dłymoka pśichylnosć tomu ludoju.

Co jo Was k tomu inspirěrowało, se we Wašom wuměłskem źěle zaběraś z kulturu a stawiznami Serbow?

Mójo wósobinske ›dotyknjenje‹ stawiznow, tradicije, kultury a pśibytnosći Serbow ma swójo žrědło pśedewšym w zajmach a gódnotach, kótarež som ze swójogo starjejšyńskego domu sobu wzeła. Nejwětša inspiracija za móje pózdźejše pro-łužyske wuměłske wugbaśa jo była pótakem ›klima‹, kótaruž jo mě mój nan pósrědnił. Wobchadnorěcnje gronjone: Gaž som raz wót ›wirusa‹ inficěrowana była, statkujo wón až do źinsajšnego a njaso se do mójich dalšnych źěłow. Toś te nazgónjenja su wjadli skóńcnje k mójej basnikojskej zběrce ›Wót łužyskeje kupy‹ – górnoserbski (Ze serbskeje kupy), dolnoserbšćina (Ze serbskeje zemice) a w dalšnych rěcach.

W Předźenaku Serbskich Nowin wozjewi so 24. oktobra 2025 nastawk Měrćina Wałdy »›Rjana Łužica‹ – hdźe sy wostała?« Po wuhladanju prezentowaneho diagrama, pokazowaceho poněčimny historiski spad ličby serbskorěčnych a na kóncu aktualny staw serbšćinu nałožowaceho wobydlerstwa we Łužicy, wostach kaž dyrjeny. Jenož hišće šěsć tysac běžnje serbsce powědacych? Spad wo połojcu z dwanaće tysacow před štwórć lětstotkom? Kak móže tole dale hić – linearnje snadź?

Runje tak chětro wostrózbnjeny pak běch z nuloweje reakcije serbskeje zjawnosće na zwěsćenu ličbu. Hižo 3.9.1996 sym w SN wozjewił nastawk »Ow Serbja, stańće k dźěłu...«. Tydźeń pozdźišo bě w nowinje tekst »Dóńt rěče« – naležny apel waliziskeho wótčinca Saundersa Lewisa z lěta 1962, kotrehož pohonjace słowa su zamóhli, rěčnu asimilaciju we Waliziskej zastajić – připołoženy. Tehdy so samo nadźijach, zo je něšto tajke tež we Łužicy móžne; tohodla sym dwě serbskorěčnej »rewitalizaciskej přiručce« spisał. Mjeztym je nimale třiceći lět zašło – najebać wjacorych zasłužbnych, zdźěla tež radźenych pospytow (aktualnje wosebje lubjaty projekt ›ZARI‹) pak njebě hłowny cil, to rěka kónc rěčneje asimilacije, docpěty. Tučasna reakcija na najnowše Wałdowe zwěsćenja pak je: ćišina.

Carolin Mittelstädt – Barby domizny, 2025. Akwarel na papjerje. Myslach na čas w rejowanskej skupinje, na wočakowanje a hordosć ale tež na zwisk k domiznje, tradiciji a wjeselu.

›Danka & Janka – Njeměr w nykusojc jazorje • Unruhe im Nykussee‹ – to jo titel nowych dwójorěcnych knigłow za źiśi a za wšych, ako su se swět serbskich powěsćow we wutšobje wobchowali.

Danka a Janka stej wjasołej dwójnicy a zelenej kaž młodna tšawka w nalěśu – pótakem wjelgin rědnej nykusojc źowce. Gramnemu muskemu na marku pak se to zewšym njezda. ilustracija: Jacqueline Wölfel kšuty wuwězk, 48 b. ISBN: 978-3-7420-2868-6 Płaćizna: 14,00 € Tema knigłow jo aktualna: gramota pśeśiwo tym hynakšym. Tšojenje z gluskotateju fantaziju jo napisała Petra Richterojc. Z nim jo dobyła literarne wuběźowanje župy Dolna Łužyca 2024. Awtorka póchada ze serbskeje familije. Źiśetstwo jo pśežywiła nejžpjerwjej w Miłorazu a pózdźej w Trjebinku. Prědne tšojeńka jo pisała juž z 12 lětami. Pó studiumje socialnego źěła a socialneje pedagogiki w Chóśebuzu jo śěgnuła do Pśedpomorskeje, źož w tom pówołanju źěła.

▶ Přehladka fotow Rolfa Dvoraceka w Muzeju

Budyšin

Wustajeńcu z fotografijemi Rolfa Dvoraceka su sobotu, 27. septembra, w Budyskim měšćanskim muzeju wote-wrěli. Kabinetna přehladka pokaza nimale 60 fotografiskich twórbow. Te běše Rolf Dvoracek ze statysacow negatiwow wupytał, kotrež je we wjele lětach swojeho powołanskeho žiwjenja wobswětlił. Cyle wědomje koncentrowaše so při tym na motiwy zwonka reportažowych fotografijow.

Čorno-běłe wobrazy pokazaja zwjetša napohlady jeho ródneho města Budyšina, krajinowe wobrazy z wokoliny a portrety.

▶ Na slědach swojich potomnikow

Madlenka Di Sarnowa je póndźelu, 06. oktobra, hosći ze Serbiskeje w Budyskim Serbskim domje witała.

Wona jim kulturu a tradiciju serbskeho ludu spřistupni. Prezident towarstwa potomnikow Južnych Serbow wot 1912 do 1920 Slavoljub Stojadinović wuzběhny, zo so jara wjeseli, něšto noweho wo serbskej kulturje nawuknyć. Zaměr towarstwa je, zo tradiciju haja kaž tež dopominanje na wšo, štož je zwjazane z časom balkanskich wójnow a Prěnjeje swětoweje wójny. Čłonojo wopytaja městnosće masowych rowow a wojersce wuznamnych městnow po wšej Europje, hdźež wopomnjenske zarjadowanja organizuja.