ýýýý3.STRONA WOBALKI:

Maja Naglowa – »schere«, 2025. Wuhlowa rysowanka, 25×32,5 cm.

▶ Klasiska moderna z esprijom

Serbski ludowy ansambl přeprosy w oktobrje na portretowy koncert komponista klasiskeje moderny a hudźbneho dramaturga Jana Cyža, kotryž běše 3. junija swoje sydomdźesaćiny woswjećił.

W swjedźenskej atmosferje předstajichu koncert z reprezentatiwnym wurězkom přehlada wo žiwjenskim skutku wuměłca. Jan Cyž běše dlěje hač štyri lětdźesatki w tutym domje serbskeje hudźbneje kultury skutkował a swójske slědy zawostajił. Kaž něhdy tak so tež dźensa tohorunja zwonka serbskeho hudźbno-kulturneho wobłuka a zwonka Łužicy jako načasny reprezentant klasiskeje hudźby Serbow předstaja.

▶ Legendarna trójka jubilej w Budyšinje woswjećiła

Prapremjera kompozicije ›Z Abrafaxami přez časy‹ tworješe wjeršk jubilejneho swjedźenja ›50 lět Abrafaxy‹, kotryž su Serbski ludowy ansambl, nakładnistwo MOSAIK­ Steinchen für Steinchen a załožba dr. Gregoriusa Mättiga sobotu, 01. nowembra, w Budyšinje wuhotowali. Twórba Vincenta Strehlowa wotbłyšćuje lěttysacy přesahowace dyrdomdeje comicsoweje trójki a cituje hudźbne charakteristika kónčinow, kotrež su Abrax, Brabax a Califax w mjeztym 599 wudaćach měsačnje wuchadźaceho magacina wopytali. Pod nawodom Soyoung Kim zahra orchester SLA nimo toho wurězki ze ›Sinfonije Abrafaxow‹ a předstaji zhromadnje z rěčnikom Pětrom Cyžom aktualnu inscenaciju ansambla ›Abrafaxy a Čorny młyn‹, wobě tohorunja spisanej wot Strehlowa.

Srjejź septembra w nakładni­stwje NOVAE RES wudane knigły dr. Justyny Michniuk ›Tradycje i zwyczaje Serbołużyczan na Dolnych Łużycach‹ wó serbskich nałogach w pólskej rěcy su se dotychměst pśedstajili na styrich zjawnych zarědowanjach dnja 23. septembra w Ludowej­ bibliotece w Krośnie Odrzańskim, 16. oktobra w Měsćańskej ludowej bibliotece w Gubinje, 20. oktobra w Towaristwje ›Ludowědna źěłaŕnja‹ we Waršawje a 8. nowembra na žurli Muzeum Pogranicza Śląsko-Łużyckiego w Žarowje.

Publikacija se wjaseli wjelikeje woblubowanosći, ga jo se w běgu dweju mjasecowu južo pitśku wěcej ako połojca nakłada pśedała pśez nakładnistwo Novae Res a na zarědowanjach z awtorku. Na pśedstajenju knigłow w Žarowje jo se wobźěliło 30 gósći, a 17 knigłow bu pśedanych. Někotare su wužywali góźbu, aby se je wót awtorki signěrowaś dali.

Recensent na internetowem portalu ›Słowiańska Agencja Prasowa‹ pišo: »Toś ta publikacija jo gódna a trjebna edicija wó kulturje Dolnołužyskich Serbow – tematika jo w pśibytnosći se dotychměst lěbda raz jawiła w pólskem wědomnostnem pismojstwje. Awtorka zwěžo spušćobne slěźenje z kulturneju cuśniwosću a zamóžnosću wědu popularizěrowaś.« iSAP – Słowiańska Agencja Prasowa

Wědomnostna konferenca MINREG 2025 jo se teke zaběrała ze Serbami

Serbski institut, Leibniz-institut za krajowědu a BTU su organizěrowali­ dwójodnjownu mjazynarodnu konferencu w Lipsku. Pód titelom ›Rozdźěle a pśisłušnosć: Narodne mjeńšyny w europskich se pśeměnjujucych regionach‹ jo 30 ekspertkow a ekspertow diskutěrowało wšakorake temy. Rolu mjeńšynow w procesach regionalnego a ekonomiskego wuwijanja su tematizěrowali Lutz Lašewski a Měto Nowak wót Serbskego instituta w Chóśebuzu a Martin Klatt wót Europskego centruma za mjeńšynowe temy w Flensburgu.

Bayan Mirzakeyeva wót barlińskeje techniskeje uniwersity jo pśedstajiła pśirownowanje wliwow łužyskego górnistwa na Serbow a sowjetskego rolnikaŕskego wuwijanja w štepach na kazachskich wobydlarjow. Slěźaŕka planujo dalšne rozgrona z luźimi we Łužycy, aby dostała dokradnjejše informacije k tomu.

Kito Kśižank, teke wót chóśebuskego Serbskego instituta, jo pokazał na wupominanja slěźenjow ku geografiskim serbskim mjenjam a Kito Naglo wót budyšyńskego Serbskego instituta jo tematizěrował wustatkowanje balokopanja na stwórjenje zgromadnosći. Dalšne prezentacije su glědali do Letiskeje, Słowakskeje, nacionalnych atlantow abo diskutěrowali koncepty ako indigenosć abo bźezstatne mjeńšyny.

11. nowembera, na 50. smjertnem dnju našeje lyrikaŕki a publicistki, redaktorki a pśestajaŕki Miny Witkojc (1893 – 1975), jo se wótměła we wobydlaŕskem domje Serbska cerkwja w Złem Komorowje wuměłstwowa performance k jeje cesći­. Na toś to pśejmajuce pśedstajenje jo womało 40 luźi pśichwatało.

Yana Arlt, basnikaŕka, kreatiw-pedagogowka a aktiwna cłonka NLZ – Nachwuchs-Literatur-Zentrum ›Ich schreibe‹ e.V. – w měsćańskem źělu Marga, jo měła ideju za toś tu prezentaciju k cesći Miny Witkojc. K połlětoju jo rozpósłała 26 luźam basniski abo publicistiski citat Miny Witkojc, na zakłaźe kótaregož jo wuwijało 12 z nich pśinoski, kenž su, tak Arlt, »wjelgin wósobinske, gnujuce, połne poezije ako wobraz, foto, kolaža, tekst abo objekt.« Na tom wjacoru su byli nastate wobraze a objekty wustajone a teksty su awtory a awtorki cytali.

Ze serbskego boka su pódla byli Róža Domašcyna, Hanka Rjelcyna a Christiana Piniekowa (Lenka). Domašcyna jo cuśniwje cytała ze swójogo źiwadłowego graśa ›W paradizu wšyknych swětow‹ wobźěłanu scenu wó fiktiwnem listowanju mjazy Minu Witkojc a Matom Kosykom, w kótaremž se pokazujo cłowjeska bliskosć wobeju tak rozdźělneju basnikaŕskeju wósobinowu. Hanka Rjelcyna jo pśednjasła swóju dwójorěcnu baseń ›Aus Liebe zur Sache / Lubosć ku wěcy‹, w kótarejž zwobraznjujo poetiski ceło wósebnu zacuśowu statkownosć (mamineje) rěcy. Christiana Piniekowa jo w esejistiskem pśinosku ›Damit Schmetterlinge und Hoffnung bleiben / Aby wóstali mjatele a naźeja‹ spominała na póśěg Miny Witkojc k Josefoju Páśe (1886 – 1942), prědnemu rědowemu profesoroju za sorabistiku na Karlovej uniwersiśe w Praze, zamordowanego wót nacionalsocialistow, do cogož jo zapletała wósobinske mysli wó terorowem režimje a dwě basni.

Pišomy lěto 2038. Wjelike pšašanje jo, kak dej se wužywaś Chóśebuski pódzajtšny jazor. Młoda serbska architektka Maja Nowakojc se wobźělujo na wupisanju. Ta ideja, kótaruž zapódajo: Tam dej nastaś serbski rozwjaseleński park. Z tym wóna rozšćěpjo serbsku community. K tomu pśiźo, až wumrějo jeje nan…

30-minutowy film ›Serbska utopija 3‹ režisera Erika Šyška wulicujo wó toś tych tšojenjach. 21. nowembra 2025 jo Šyško ze swójim teamom w gósćeńcu ›Dorfkrug‹ w Strjažowje scenu žałowaŕskeje reje nawjerśeł. Wobźěliło jo se wušej 20 komparsow, wětšyna z nich su cłonki ›Rejowańskego doma Łužyca‹ Gregora Kliema. Wóni rejuju serbske reje, Gregor sam grajo w scenje na nykelharpje. W roli Maje Nowakojc dožywijośo Wiebke Scheler-Schluzojc, w roli jeje maśerje Petru-Mariu Bulankec-Wencelowu. Mjazy dalšnymi znatymi Serbami, kenž wustupiju, stej Jakub Čornak (›Jacke Schwarz‹) a Gregor Wieczorek.

Film ›Serbska utopija 3‹ se pokažo 24. januara na rbb, buźo pón teke w ard-mediatece.

JILL-FRANCIS KETLICOJC

Lüchow. Měsćańska archiwaŕka Undine Stiwich (80) – awtorka a wudawaŕka knigłow z powěsćami a nałogami Wendlanda, załožaŕka a wjednica drastwoweje a rejowańskeje kupki ›De Öwerpetters‹ (załož. 1974, zapis. 1976) – bu dnja 31. oktobra 2025 za wjelerake kulturne procowanja a publicistiske statkowanje pócesćona ze Zwězkowym zasłužbnym rědom (Bundesverdienstkreuz). W Lüchowje roźona lawreatka, kótaraž se wuznawa ako pótomnica něga we Wendlanźe se žywjecych słowjańskich Drjewjanarjow, jo wurědna znajaŕka regionalnych stawiznow a kulturna organizatorka. Mimo njelicobnych drugich wustupow jo wóna w lěśe 2013 z kupku ›De Öwerpetters‹ wustupiła na Drjewjańskem dnju w Praze a w lěśe 2017 na Mjazynarodnem folklornem festiwalu w Chrósćicach.

WERNER MĚŠKANK

Zachopjeńk decembera jo Serbski institut swěśił adwentnicku w Janšojcach. Górnoserbska kolegowka jo pśi tej góźbje wšyknym gjarda gódownu kórtku za dalšne wužywanje do rukow dała:

»Skónčnje raz hodowny čas!« Na dolnoserbske pšašanje, lěc dajo ju teke dwójorěcnu abo dolnoserbsku, aby teke w Dolnej Łužycy wužytna była, jo była samorozmějuca reakcija, až tomu tak njejo. Ok, nic nowego. Musymy se zasej sami něco wumysliś. Ale cakaj. Cogodla pópšawem »Ok. Ako cesto.«? Njejo ok. Smy se juž na to pśiwucyli, až wšake (a eksplicitnje gronim wšake, nic wšykne) górnoserbske bratšy a sotšy w institucijach a gremiumach to serbske tak mysle, ako jo znate ze swójogo wšednego dnja. Ale až dajo teke druge warianty a serbske reality, cesto njejo prezentnje. W priwatnem žywjenju to njejo žeden problem. Ale we Łužycy pśesegajucych nastupnosćach abo zjawnych kontekstach jo to problem a pokazujo, až cesto njejsmy jaden lud.

Gaž na pśikład gósći pśidu do Łužyce a maju prědny serbski kontakt w Chóśebuzu, jo tendencielnje lažčej, něco wó Górnych a Dolnych Serbach zgóniś, až situacija w Dolnej, srjejźnej a Górnej Łužycy njejo samska, až njejo to samske, kak rěcnje, kulturelnje, w šulstwje atd. wuglěda. Gaž toś ten prědny kontakt w Budyšynje abo na drugich městnach z górnoserbskimi referentkami a referentami jo, njejo to tak wěste. Tam móžo se teke staś, až situacija pla nas w Serbach wótpowědujo słowam něgajšnego ministaŕskego prezidenta Sakskeje: »My Serby smy katolske.« Pšašanje jo, lěc jo to zasej raz jano nerwujuca dolnoserbska zacuwatosć. Za mójim zdaśim nic. To se wustatkujo. Luźe, kótarež njewótpowěduju takim pśedstajenjam, se lažčej pšašaju, lěc su wopšawdu serbske (dosć) a pón wšak wěcej njeby byli źěł serbskego zgromaźeństwa. Gaž diskutěrujomy cil 100.000 serbski powědajucych, móžomy na pśikład teke se pšašaś: Su wšykne serbske (na)rěcy dogromady měnjone? Pón by dejali raz formulěrowaś konkretne cile, aby mógli wótpowědne napšawy wuźěłaś: 50.000 górnoserbski, 15.000 slěpjański, 30.000 dolnoserbski a 5.000 hynac serbski powědajucych?

Kaž smy w awgustowskim wudaću telewizijneho magacina Wuhladko widźeli, wjedźe so w mnohich šulach diskusija wo drastowych porjadach přeco zaso pod samsnym hesłom: Holcy a młode žony dyrbja na to dźiwać, dorosćenych »njerozhorjować«. Jich košle a suknje so překrótke zdawaja, jich ćěła přejara widźomne. Štož klinči za njestrašnej pedagogiskej interwenciju, woznamjenja w dokładnišim zhladowanju politiski, hłuboko njeruny poměr mocow. Wšako postajenja, kotrež maja holče ćěło disciplinować, tute runočasnje seksualizuja. Holcam napołoži so zamołwitosć za žadosćiwosć druhich, mjeztym zo dorosćenych w pedagogiskej instituciji ze swojeje zamołwitosće wućahnu. Poselstwo rěka: »Je-li holca po wěstym wašnju zdrasćena a něchtó na to reaguje, je to jeje wina.« Tutón naratiw njeje jenož wopačny, ale strašny.

Margarete Stokowski wony princip wopisuje: »Njeńdźe ženje wo to, zo holcy swoju seksualitu wotkrywaja – dźe wo to, zo so dorosćeni z tym rozestajeć nochcedźa.« Problem potajkim njeje ćěło dźěsća, ale pohlad dorosćenych na nje. Je to započatk pedagogiskeje njezamołwitosće. Prawidła, z kotrymiž so pozdatnje »wo porjadk staraja«, eksternalizuja za­znaće dorosćenych. Město toho, zo swójske hranicy, předsudki a towaršnostne mustry reflektuja, swoje zaznaća do šatowych předpisow lija – na kóšty tych, kiž móža so najmjenje tomu wobarać­: holcy a młod­e žony!

Jan Rawp (1928–2007) zabjerje w serbskej hudźbnej kulturje městno wažneho slědźerja. Jako komponista woznamjeni jeho Detlef Kobjela w bookleće lěta 1998 wudateje CDki tohorunja jako »wodźaceho serbskeho sinfonikarja, kotrehož twórby tež zwonka Łužicy a Němskeje na so skedźbnichu«. Tute słowa tež dźensa dale płaća.

Narodźiwši so 18. nowembra 1928 w Brunšwiku, měješe po rozwjedźenju mandźelstwa staršeju – hudźbneho slědźerja a publicista Wilhelma Rauppa a jeho mandźelskeje Ruth Krawcec-Rawpoweje – předewšěm dźěd Bjarnat Krawc wliw na jeho wuwiće. Po wójnje sta so Jan Rawp najprjedy nowowučer, tola hižo 1947 poda so na studij do Prahi. Při Karlowej uniwersiće bu w lěće 1955 na stawiznarja promowowany. Nimo­ toho běše so na Akademiji muziskich wědomosćow (AMU) w předmjeće kompozicija zapisał. W Budyšinje skutkowaše w Instituće za serbski ludospyt a docpě 1962 akademiski stopjeń dr. phil. Humboldtoweje uniwersity w Berlinje. Chorosće dla dyrbješe so powołanskeho přistajenja wzdać a wěnowaše so dale a bóle komponowanju.

Zynkonošak wopřijima reprezentatiwny wućah jeho hudźbnych twórbow. Tak zahaji so wony wulki spěw pod titulom »Kokot« ze serbskimi rejowanskimi scenami za orchester. Komu drje njezaryja so hłuboko do pomjatka markantne rytmy, zwučne melodije kaž tež awantgardistiske harmonije, z kotrymiž zwjaza komponist žnjenski nałožk łapanja kokota do jewišćowych wobrazow z klasiskej hudźbu moderny? Tutu natočenu sinfonisku hudźbu, spisanu za SLA, zahra w lěće 1994 Statna filharmonija Brno pod nawodom dirigenta Jana Chlebníčeka. Wón je tajke a podobne sceny často z empatiju angažowaneho Słowjana w nadawku SLA předstajał. Do rjadu twórbow, z kotrymiž je Jan Rawp hudźbu klasiskeje moderny Serbow wobohaćił, słušatej tež sinfoniskej kompoziciji »Essay­« a »Concerto animato« za wiolinu a orchester. Mjez sinfoniku su zasunjene komornohudźbne składby. Tři wuměłske spěwy na teksty Miny Witkojc a Kita Lorenca zaspěwa z klawěrnym přewodom Güntera Philippa čěska operowa sopranistka Květa Koníčková. Ze zběrki »Spominanje« wuwzaštej so čisle »Při kolebce« na słowa Handrija Zejlerja a »Šamna noc« na słowa Miny Witkojc, a to z mecosopranistku Tanju Donatec a pianistom Renéjom Spee. K tomu zaklinča »Pjeć klawěrnych kruchow za dźěći«, interpretowane wot Liany Bertók. Wjacehłósnu składbu »Kuzło dešća« poda žónski chór SLA pod nawodom Barbary Domin. Wulke finale pak předstaji Sinfoniski orchester MDR pod dirigatom Romana Kofmana.