Stawizniske doškrabki k lóńšemu jubilejej

Při lońšim woswjećenju 675. róčnicy prěnjeho pisomneho naspomnjenja Wulkeje Dubrawy skoržachu Serbske Nowiny, zo běchu zarjadowarjo dospołnje zabyli na jeje serbsku zańdźenosć. Podam tuž lisćinu1, kotruž namakach w tachantskim archiwje a kotraž nastupajo serbskosć wsy za sebje rěči. Budyske tachantstwo Swjateho Pětra kupi w lěće 1599 Wulku Dubrawu wot Sigmunda ze Zezschwitza a wobsedźeše ju nimale tři lětdźesatki, doniž ju 1628 zaso njepředa. Mjenowane zapiski zapoinaja so 1601 a kónča 1607. Notěrowane su na łopjenach jednotliwi wob­sedźerjo2 z wotedawkami a robotami.

Bur a połburja

Wulka Dubrawa měješe tehdy jednoho wićežneho bura, kotryž jewi so jako prěni na kóždolětnej lisćinje, zwotprědka jako »Der Leheman NN«, lěto na to jako »Simon der Lehemann«. Měješe jenož­ 80 grošow dawka płaćić, połojcu na Wałporu (30.4.) a tamnu na Michała (29.9.). Dalše słužby a wotedawki (hač na předźeno) njejsu naspomnjene. Sćěhuje sydom połburow. Prěnjeho zapisachu jako »NN Tschesetzkan«, přichodne lěto »Mickel Tscheseckan«, potom pisany »Nickel Tscheseckann« a při tym přešmórnjene »Ktschestian Tessac«. 1604 slěduje jako »Nickel Tessack«. Tute so w poslednim lěće znowa přešmórny a město toho mamy nětk »Simon Tschekan«. To drje swědči wo tym, zo pisachu so lisćiny stajnje prjedy a korigowachu so po potrjebje při kontroli wotedawkow. Sćěhuje »Lucia Michaltz wittib« [wudowa], pozdźišo »Michaletz wittib«, kotraž koriguje so poslednje lěto na »Michel Lucians Eltister«, potajkim přewza kubło jeje najstarši syn. Dalši połbur je »Vrban Britz Jtzt [nětko] Georg Noack«. Tu so měnja swójbne mjeno mjez Britz (tež Fritz) a Noack. W poslednim lěće je drje kubło synej předał, kotrehož nětko zapisaja jako »Hanß Fritzsch«. Štwórty je »Vrban N Nawoschnicka Jtzt Blasi Jencka von Kamena«. W slědowacych lětach měnja so pisanje swójbneho mjena na »Nawoschneka» a »Nowaschneka«. W poslednim zapisku je to »Jhan Nawaschena« pak »Nawoschena«. Pjaty je »Paul Symonigk weg [dla] Jan Heliasch«, kotrehož mjenuja w poslednim lěće jenož hišće »Paul Heliasch«. Často přewza nowy wobsedźer mjeno prjedawšeho a změni poněčim swoje swójbne mjeno na wone nowe. Poslednjej, přez cyłu dobu samsnej, staj »Andres Noack« a »Frantze Natusch«.

Tež w aprylu pokročowaše Serbski narodny wuběrk z ludowymi zhromadźiznami po cyłej Hornjej Łužicy, nětko zapřijachu so tež pruske kónčiny na sewjeru. Dokelž bě so Arnošt Bart zaso do Parisa wróćił, přewzachu hłownje Słodeńk, Dobrucki a Dučman přednoški. Z Jakubom Hicku, kotrehož běchu stražnicy při překročenju saksko-čěskeje hranicy lepili a zajeli, dósta serbske hibanje prěnjeho »martrarja«.

Serbske Nowiny, 05.04.1919:

Z Łaza. [...] Na zhromadźiznu, kiž [...] Jan Haješ nawjedowaše, bě so naš znaty přećiwnik, wučer Hoffmann ze Šćeńcy, za­běžał, a k swojemu »wosobin­skemu škitej« na 15 Němcow z »namjezneho škita« sobu přiwjedł. [...] Wosebje wupěraše so njepřistojnje njezrałc, kiž ani próška wojerskeje discipliny na sebi njeměješe. [...] Tutón wojerski »škit«, z kotrymž tamny njekmany młodušk samo rěčnikej hrožeše, je dawno za serbski lud z wosebitej ćežu. Elita němskeho wójska tajka njeje, kazy jenož naš lud [...] Chrobły woječk po­dawaše přitomnym njepřećelske lećace łopjena, kiž bě jemu znaty wučer potyknył. Ludźo­ pak je njemdri roztorhachu a je njekmanikej mjezwoči ćiskachu. [...] Šćeńčanski wučer so na zhromadźiznach wuchwaluje, zo w šuli serbski wuči. Wot kotreho časa pak? Hakle někotre měsacy, pohnuty přez naše narodne hibanje. Tež druzy wuče­rjo du do so a chcedźa to zaso dobre sčinić, štož su na serbskich dźěćoch a ludu za­njechali a zhrěšili. Ale přepozdźe. Z wotmachom je po­tłóčowany serbski narod swój dóńt sam do rukow wzał, njewotwisny wot bjezwutrobnych knježerstwow a parlamentow, na ko­trychž sło­wa so spušćeć njemóžemy. [...]

Pśechod. Přechod. Übergang. Prehod 03

W přichodnym połdra lěće budźe njewšědna wustajeńca łužiskich a korutanskich tworjacych wuměłcow w muzejach w Němskej, Słowjenskej a Awstriskej widźeć, přewodźana wot čitanjow a koncertow ze serbskej a słowjenskej literaturu a hudźbu. Z mjeztym třećim wudaćom pokročuje słowjensko-serbske zhromadne dźěło na polu wuměłstwa.

Před pjeć lětami wotměchu so na iniciatiwu korutanskeho Słowjenca Karla Vouka Serbske kulturne dny w Korutanskej w Awstriskej. Wuměłc so wobšěrnje ze serbskej a łužiskej tematiku rozestaja. Najmarkantniši drje je jeho cyklus »Satkula abo (st)wor(jen)a krajina«, kotryž bě jako druhi dźěl projekta »Přechod« na wšelakich městnach we Łužicy wustajeny.

Wustajeńcu »Wobrazy krajiny« charakterizuje zajimawy wuběr twórbow k temje krajina. Poprosych dr. Andreju Hribernik, Noru Leitgeb a Sabrinu Kotzian, zo bychu něšto wo dwanaće wuměłskich pozicijach powědali. Andreja Hribernik nawjeduje Korutansku galeriju tworjaceho wuměłstwa (Koroška galerija likovnih umetnosti, KGLU) w Slovenj Gradecu a je zastupjerjow za słowjensku Korutansku wubrała. Nora Leitgeb dźěła w Muzeju moderneho wuměłstwa Korutanska (Museum Moderner Kunst Kärnten, MMKK) w Celovecu, kotryž je tohorunja na projekće wobdźěleny a pisa katalogowe teksty k twórbam awstriskich Korutanjanow. Wuměłska stawiznarka Sabrina Kotzian z Choćebuza dźěła za Wuměłski archiw Beeskow a pisa teksty k twórbam serbskich wuměłcow.

Twórba Handrija Dučmana a Korle Awgusta Kocora

Hdyž dóstach dźakowano swojemu přećelej a komponistej Janej Cyžej móžnosć, so z klawěrnej sadźbu Kocoroweho a Dučmanoweho »Wodźana« zeznajomić, wabješe mje šansa, kotruž twórba za dźiwadło skići. Myslu předewšěm na jara staru a přiwšěm jara modernu metodu, hdyž wustupuja postawy z chóra, kotryž jednanje předstaji a je komentuje. K twórbje dóstach so ze zajima za Kocorowu hudźbu runje tak kaž za Handrija Dučmana, kotryž w lětach 1851–1860 w Serbskim seminarje w Praze bydleše. Nic naposledk pak wabješe mje postawa wódneho muža, pola nas w Čěskej znata z balady »Vodník« Karla Jaromíra Erbena. Tuta wuńdźe 1853 w jeho zběrce »Kytice« (Kwěćel) a so prawidłownje znowa wudawa.

Powšitkownje so z toho wuchadźa, zo bě Erben Dučmanoweho »Wodźana« inspirował. To je móžne, dokelž cho­dźe­še Erben jako mentor za serbskich studentow do Serbskeho seminara a Duč­man jeho tuž wosobinsce znaješe. Myslu wězo, zo słuša Wodźan bóle do my­to­logiskeho swěta Serbow hač do čěskeho. Hdyž pohladamy do prěnjeho wudaća Dučmanoweho Wodźana 1895 we Łužicy, so w předsłowje awtora Erben njenaspomni. Jako předłohu za swoju twórbu mjenuje ludowu baladu wo wódnym mužu, kotruž bě Jan Arnošt Smoler we Ła­zu napisał a w zběrce Pěsnički hornich a delnich łužiskich Serbow (1841) wozjewił. Dale naspomni »narodnu baladu« Michała Hórnika »Wódny muž«, kotraž je adaptacija ludoweho teksta. Komponist Bjarnat Krawc pósła ju Duč­ma­nej w lěće 1877 hromadźe ze swo­jimi přispomnjenjemi a próstwu, zo by ju rozšěrił, dokelž chce ju zhudźbnić. Zdobom Dučman wuwjedźe, zo nje­znaje datum nastaća Hórnikoweje balady. Wažniše hač samy datum pak je za­ nas, zo je hižo rozšěrjena do dialogoweje formy a tuž wobsahuje zarodk libreta.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

5. Nan serbskeje hudźbneje wědomosće a »serbski Janaček« – Jan Rawp

Wědomostne wobdźěłanje hudźby jednoho naroda móže so hakle zwoprawdźić, hdyž je dosć dźěłow, kiž hodźa so historisce a stilistisce do jednoho wuwića zarjadować. Na němskej stronje běše to Hugo Riemann, kotryž ze swojim hudźbnym leksikonom w lěće 1882 jako prěni muzikologa kompendij předpołoži, kiž bě kmany, narodne hudźbne wědomje w słowach zwuraznić. Jana Rawpowa »Serbska hudźba« wuńdźe 1978, potajkim nimale 100 lět po Riemannowym leksikonje, je pak za serbski narod po wuznamje přirunajomne. Rawp analyzuje, kak sta so ludowy spěw ze zarodkom hudźbneje kultury. Zajimawy w tutym zwisku je interview, kotryž da wón jenož mało měsacow do swojeje smjerće sćelakej Deutschlandfunk. Tam praji: »Słowo ›serbski‹ dźe wróćo, štož budźe filologa wědźeć, na zapřijeće ›srěbać‹. Potajkim kohož maćerje spěw, lěpje prajene mloko ja srěbam, toho tež sym. Potajkim zhromadnosć starych Słowjanow so w tym wotbłyšćuje. My wšitcy słušamy do zhromadnosće, kotraž samsne maćerne mloko srěba.« Njebě zawěsće připad, zo je Rawp njewědomje zapřijeći »maćerne mloko« a »spěw« ze sobu zwjazał.

Prawdźepodobnje běchu so hižo w pradomiznje Słowjanow, přiběrajcy pak na wulkich pućowanjach a wosebje po zasydlenju w nowych sydlenskich kónčinach, z jednotliwych rodow a rodowych zhromadźenstwow mjeńše a wjetše kmjeny wutworili. Pod kmjenami rozumimy pochadowe zhromadźenstwa, politisce a wojersce agěrowace skupiny, pozdźišo sydlerske zhromadźenstwa, kotrež zwjazuje přiwuznistwo, zhromadny kult, samsny dialekt a samsnu tradiciju, nic naposledk tež prócowanje wo zdobyće noweho sydlenskeho kraja, kotrež bě za přežiwjenje wažne. Jedyn ze staršich rodu wusahowaše ze swojimi nawjedowanskimi kajkosćemi, ze zmužitosću, žiwjenskimi a wojowanskimi nazhonjenjemi kaž tež ze swojej charismu a móžeše tuž na čoło kmjena stupić. Bytostnu rólu hrajachu při tym přiwuzniske poćahi, kotrež sobu wo daledaću wodźaceje pozicije, funkcije *županъ abo *kъnędzь, wot generacije ke generaciji rozsudźachu. Mjeno wjednika móžeše so tak z mjenom kmjena stać. Tute přinošowaše jako rěčne znamjo k tomu, zo zawěsći so zwjazanosć skupiny runje tak kaž jeje reprezentacija porno druhim cyłkam w tehdomnišich wójnskich časach. Jako přikłady njech so tu naspomnja wone w Bayerskim geografje (850–870) mjenowane kmjeny Bjezunčanow a Milčanow, w druhich žórłach su to Choćimjenjo, Chutyčenjo, Neleticojo, Susłojo a dalše, kotrež wuńdźechu z wosobowych mjenow *Běžunk, *Milk, *Chocim, *Nelet, *Žužel(a) atd.

Přećiwnicy hibanja za serbsku samostatnosć wokoło Serbskeho narodneho wuběrka załožichu 5. měrca 1919 w Sokolcy wyše Budyšina »Wuběrk sakskoswěrnych Serbow«. Jeho předsyda, Bórkowski kubler Jan Awgust­ Pětř, zastupowaše swěrnu loyalitu ze sakskim knježerstwom. W měrcu wuhotowaštej wobaj wuběr­kaj ludowe zhromadźizny po cyłej Hornjej Łužicy kaž tež w měsće, přeswěd­čenja dopisowarjow a redakcije Serbskich Nowin su jasnje spóznawać.

Serbske Nowiny, 01.03.1919:

(Bartowa rozprawa w Budyšinje) Powěsć, zo je so Bart z Parisa wróćił a zo budźe w Budyšinje wo swojim skutkowanju rěčeć, bě sobotu tysacy ludźi do Budyšina přiwjedła. Hižo poł hodźiny do postajeneho časa­ běchu sale w hosćencu »Króny« přepjelnjene. [...] Někotre tysacy ludźi [...] dyrbjachu so wróćić. [...] [Bart] w zawodźe swojeje rozprawy praji, zo su Serbja něhdy wulki dźěl nětčišeje Němskeje wobydlili. Nětko woni jenož hišće Łužicu wobydla, z kotrejež so nochcedźa dale wućišćeć dać. Napřećo wšelakim hłosam w němskich nowinach dyrbi so rjec, zo Łužica wšo wobsedźi, štož samostatny stat potrjeba. Jeje pola, łuki a lěsy jeho wobydlerstwu wšo to podawaju, štož je k zežiwjenju a hospodarskemu wobstaću nuzne. Serbska zemja hober­ske składy wuhla, tona, hliny, [...] atd. wopřija, kotrež so přez łužiske mjezy wuwožuja a Łužicy wjele pjenjez wunošeja. [...] W Drježdźanach a Riesy sebi serbski stat za wuwoz a přiwoz přistaw natwari, z kanalizowanjom rěkow wón tež přistup k Wódrje dobudźe, a přez Čechi wón přizamknjenje k Čornemu a Srjedźozemskemu morju namaka. [...] [Hajno] Hančo z Mužakowskich stron slědowacu rezoluciju namjetowaše: »My Łužiscy Serbja [...] serbskemu narodnemu wuběrkej swoje najpołniše dowěrjenje wuprajamy a rozsudźeni njechabłacy za nim stejimy. Měrowu konferencu prosymy, našu narodnu njewotwisnosć a samostatnosć škitać a naš kraj tak wu­hotować, zo móže za wšě časy­ wobstać. Dźakujemy so měrowej konferency, zo so wo nas stara a našu naležnosć jako nalež­nosć wosebiteho słowjanskeho naroda wobhladuje, štož my woprawdźe smy.« [...] [red]

Wó wukładowanju zwěrjecych głowow ako wupyšnjenje pókóń­cow a ortgangow na dolnołužyskich bolanych domach

W Błotach a šyršej wokolnosći zda se byś konsens, až wupyšnjenje pókóńcow jo wósebnje typiske za region a zasadnje pśedstajijo wužowego krala, kenž jo był starym Słowjanam swěty. Stakim se tuchylnje ortgangi (bocne kšomy kšywa pśi padorownych pókóńcach) wobnowjonych a nowych twarjenjow, jo samo domcyki na busowych wustanišćach, z tym symbolom wudopołniju. Ewentuelny historiski zmysł se pak rědko diskutěrujo. Na zwěrjece głowy dopominajuce wupyšnjenja pókóńcow a swislow pak su akle relatiwnje pózdźe zajm ludowědnikow zbuźili; tak póchadaju prědne wopisowanja z lěta 1880 wót Willibalda von Schulenburga. W tom casu pak su wupyšnjenja južo kradu dłujku tradiciju měli, bźez togo až mógali se jasne pomjenjenja motiwow dopokazaś. Slěźenja wokoło burskich domow pak pokazuju na to, až njejadna se wó lěttysace stare, ale wó relatiwnje młode motiwy, dokulaž swisle wustupuju w našom rumje někak wót póznego 16. resp. ranego 17. stolěśa. To zwisujo z notnymi změnami, kótarež su nastali pśi stajanju walmowych abo połwalmowych kšywow (ze styrimi schylonymi płonjami): Móžne druge zakóńcenja kšywa su sebje pominali spušćobny šćit za ortgangi, to groni za bocne kšomy pókóńcow.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

4. Serbski Brahms – Bjarnat Krawc

Bjarnat Krawc, narodźeny 1861 w Jitru, njebě jenož­­ legitimny potomnik Kocora a Pilka, ale zdobom prěni hudźbnje wobšěrnje wukubłany serbski komponist. Po započatkarskich lětach na Bu­dyskim wučerskim seminarje dźěše do Drježdźan a wopytowaše konserwatorij, hdźež bě šuler Felixa Draeseke. 1918 bu na Kralowsko-sakskeho hudźbneho direktora pomjenowany, 1923 załoži wón Zwjazk serbskich spěwarskich towarstwow a wot 1926 do 1928 redigowaše prěnju­ serbsku hudźbnu nowinu »Škowrončk ze serb­skich honow«, přiłohu Łužicy. Załoženje Serbskeho sinfoniskeho orchestra, wo kotrež so Krawc prócowaše, so z financielnych přičin njeporadźi. Krawc wjele pućowaše, wosebje do słowjanskeho wukraja, ale tež po Němskej. Z jeho zaměrom bě, serbski ludowy spěw tež do cyłoněmskeje šul­skeje hudźby zapřijeć. Tak wuda tež spěwniki, kiž rozšěrichu so po cyłym němskim mócnarstwje.

Jako komponist stwori Krawc klawěrnu hudźbu­ a komornohudźbne dźěła, nimo toho oratorij »Wójna a měr«. Najwažniša kompozicija z dźens­nišeho wida pak je wobšěrny cyklus wobdźěłanjow serbskich ludowych spěwow za spěwarski hłós a klawěr. Tute »33 serbskich ludowych spěwow« su za artificielnu hudźbu Serbow runje tajki měznik kaž Kocorowy oratorijowy cyklus­ »Počasy«. Jeho přikład při tutej kompo­ziciji bě bjezdwěla Johannes Brahms, kotryž bě ze­ swojimi »Němskimi ludowymi spěwami za spěwarski hłós a klawěr« měritka sadźił. Přez Krawca bě so nětko tež serbski ludowy spěw doskónč­nje do koncertneje žurle dóstał.

Hižo wot najstaršich časow, hdyž so ludźo z rólnistwom zaběrachu, běchu woni z rosćacej ličbu wobydlerjow a popušćowacej płódnosću pódy přeco zaso nuzowani, sej nowu rolu zdobywać. To móžeše so w našich kónčinach jenož z trjebjenjom pralěsa docpěć. Rozrisanje tutoho za přežiwjenje wažneho nadawka wopokaza so za tehdomnišu towaršnosć ze swojimi – z dźensnišeho wida – primitiwnymi gratami kaž sekera, motyka a łopač jako nimoměry ćežke a napinace. Stari Słowjenjo kaž tež druhe ludy wuwiwachu tohodla metodu, kotraž so jako wohnjowe trjebjenje woznamjenja. Jeje zakład je wotpalenje lěsneho terena, kotryž je za ratarske wužiwanje předwidźany. Tutón proces w swojej cyłkownej wobšěrnosći ćehnješe so zwjetša přez dlěšu dobu, poćahowaše so na rozdźělne počasy a wopřija wjacore kročele, kotrež běchu zdźěla z wulkej prócu zwjazane.

Jako prěnje dyrbjachu so štomam mjeńše hałuzy wotłamać a wotrubać a skora wot zdónka wotbělić, zo bychu cyle wuschnyli. Po tym buchu hałuzy a hałužki na lěsnym powjerchu naworštowane. Hdyž běše tak zdobyta palna maćizna dosć wusušena, móžeše so tute paliwo zapalić. To stawaše so zwjetša w nalěću, krótko do toho, zo trawy a rostliny znowa rosć započachu. Při spalenju we wulkim mnóstwje zwostawacy popjeł bu w dalšim wobdźěłanju pódy z lěsnej pjeršću změšany a słužeše jako přirodne hnojiwo. Do toho dyrbjachu so w zemi zwostate korjenje wotstronić: zwućahać abo wukopać. Potom so póda z pomocu radła překopowaše. Hakle nětko móžeše rataj abo worak, kaž stari Słowjenjo po wuprajenju we Łužicy zwučenych swójbnych mjenow Rataj a Worak rólnika, woraka, potajkim bura mjenowachu, z wusywom započinać. Wobě słowje du na prasł. *orati ›worać‹ wróćo. Na tym bazěruje tež ds. a hs. radło, ně. Hakenpflug, prasł. *órdlo. Wot słowa radło stej ds. swójbnej mjenje Radłak a Radlik wotwodźenej. Słowjenjo plahowachu předewšěm jahły, ječmjeń, a pšeńcu, hłowna žitna družina běchu jahły.

Južo někotare lěta se w kulturnowědomnostnem wótrěźe Serbskego instituta pód glědanišćom »póśěgi a spleśonosći« mjazsobne zwiski Serbow kaž teke zwiski Serbow k Nimcam a drugim mjeńšynam wuslěźuju. Wědomnostnicy a wědomnostniki se zaběraju z temami, kenž su zwětšego desiderata w nejnowšem stawiznopisu. K tomu słušaju póśěgi mjazy Serbami Górneje a Dolneje Łužyce. Pšašanje jo tematiski wjelgin wobšyrne, dokulaž sega wót zwiskow towaristwow a institucijow k spleśonosćam zarědnistwow až k specifiskim wósobinskim kontaktam. Jo pak teke wažne, z kótareje perspektiwy se na to glěda. Njejo pótajmstwo, až perspektiwa z Górneje na Dolnu Łužycu wšuźi dominěrujo a jo cesćej samo jadnučke glědanje na historiske tšojenja. Z togo casa, až mamy wótnožku za dolnoserbske slěźenje w Chóśebuzu, móžomy se na městnje fokusěrowaś a koncentrěrowaś na stawizniske wuwiśe Dolnoserbow. Rozsudny zaměr pśi tom za mójim zdaśim jo, to produktiwne teje zwězanosći mjazy Serbami do srjejźišća stajiś. To wopśimjejo se wě kritiske glědanje na proces wuwiśa Serbow we Łužycy a zwenka njeje. A wšykne zwiski mjazy Serbami Górneje a Dolneje Łužyce su mjenjej abo wěcej wótwisne resp. wobwliwowane wót nimsko-serbskich a serbsko-słowjańskich póśěgow.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

3. Pućrubar serbskeje romantiki – Jurij Pilk

Zašły raz zaběrachmy so z Korlu Awgustom Koco­rom, kotryž je z oratorijowym cyklusom »Počasy«, inspirěrowany wot zynkoweje rěče Haydna, samostatnu serbsku wuměłsku hudźbu stworił. Na tute pioněrske dźěło móžeše Jurij Pilk natwarjeć.

Uwertěra k Shakespearowej dramje »Són lětnje­je nocy« sčini 17lětneho Felixa Mendels­sohna-Bartholdyja přez nóc sławneho. Z njej njeje­ jenož swój zahe zrały talent dopokazał, ale tež­ žanr uwertěry jako tajki rewolucionował, jón do hudźbneje epochi romantiki zwjedł.

W serbskej komornej hudźbje ma Pilk po­dobny wuznam kaž Mendelssohn-Bartholdy w němskej: Jeho uwertěra k spěwohrě »Smjert­nica« je romantiske klučowe dźěło za orchester.

Zajimawe je, zo w Hodźiju jako syn policista rodźeny Pilk – hinak hač Kocor – w prěnim rje­dźe­ njebě hudźbnik, ale stawiznar a ludowědnik. Ale hižo na Budyskim wučerskim seminarje poka­za so jeho talent při klawěrje. Tola rozsudźi so za powołanski puć wědomostnika a promowowaše na Rostockskej uniwersiće z historiskej temu. Přeslědźi situaciju Wjazońčanskeje gmejny za čas wuswobodźenskich wójnow. We Wjazońcy móžeše tež prěnje powołanske nazhonjenja jako pedagoga zběrać.

Připućowacy Słowjenjo přińdźechu do njewobdźěłaneho, wot hoberskich pralěsow a bahnišćow pokryteho kraja. Něhdyše sydlenske rumy Germanow, kotřiž běchu hač na někotre wostatne skupiny hižo dawno wotpućowali, běchu so zaso do pusteho kraja z kerčinami a lěsami přeměnili. Prěnja a najwažniša kročel při wobsydlenju teritorija bě wuběr noweho sydlenskeho městna. Z dotalnych sydlerskostawizniskich přepytowanjow staroserbskeho rěčneho ruma – mjez Bobrom a Kwisu we wuchodźe a Solawu na zapadźe – wuchadźa, zo běchu za zasydlenje we wěstej kónčinje sćěhowace geografiske wobstejnosće bytostne wuměnjenja: Słowjenjo njesydlachu zwjetša na wysokosćach nad 300 metrow, na pódach pod hódnotu 50 dypkow na skali wot 1 do 100, při přerěznej lětnej temperaturje pod 8 °C, při spadkowym wobjimje pod 600 mm wob lěto. Twjerde, kamjenjate a jenož ćežko wobdźěłajomne pódy woni wobeńdźechu. Wěste wotchilenja do plusa abo minusa běchu móžne. Wjeski załožichu při mjeńšich a wjetšich běžitych abo stejacych wodźiznach a w škitanych połoženjach.

Z připućowanjom započa so za Słowjanow jako rólnikarjow a plahowarjow skotu agrikulturne wotkrywanje kraja, wutworjenje materielnych zakładow za zežiwjenje, załožowanje sydlišćow, natwar prěnich bydlišćow, trjebjenje pralěsow. Z tym zahaji so tež rěčne wopisowanje ležownosćow, jich geografiskich wosebitosćow, jich wodźiznow, horow, lěsow ze swojim rozdźělnym štomowym wobrostom, nowonastawacych sydlišćow, potajkim wšeho toho, štož bě za žiwjenje a přežiwjenje w nowej wokolinje bytostne. Hakle tute we wulkim stilu přewjedźene pomjenowanje wažnych objektow garantowaše orientaciju w dotal njeznatych teritorijach. Tajkule akciju směmy za tehdomniši čas jako hoberski rěčno-kulturelny wukon hódnoćić. Wona budźe w tutym přinošku w srjedźišću stać, mjeztym zo změje jedna z přichodnych studijow za předmjet wutrjebjenje lěsa jako bytostne wuměnjenje za wužiwanje kraja.

»Pomyslmy sebi stajnje na to, zo słužimy z našim zhromadnym dźěłom narodej, a štóž tutu bratrsku přezjednosć podrywa, přehrěši so na ekistenčnej zamóžnosći serbskeho naroda«1 (Jakub Šajba)

Mój dźěd Jakub Šajba (11.6.1899– 13.9.1956) skutkowaše wot 1922 do 1933 w Serbskim Sokole, w hibanju, kiž bě z myslički słowjanskeho wozrodźenja nastało. Hač do zakaza sokołskeho zwjazka 1933 bu wón dźesać króć za starostu a dwójce za městostarostu wuzwoleny. Z časa Weimarskeje doby wobdźěli so wón aktiwnje na prócowanjach Domowiny a serbskeho dźiwadłoweho hibanja, kiž so předewšěm w Budyskim towarstwje »Nadźija« wuspěšnje wuwiwachu. Tak zezna w chórje »Nadźije« tež moju wowku Emu Šajbinu rodź. Kučkec, z kotrejž so w lěće 1922 woženi. Jako awtor publikowaše mnohe nastawki k zaměram Domowiny, při čimž so hłownje žonje a jeje nadawkam w serbskim ludowym kubłanju wěnowaše. Dźěłaše jako pismikistajer w Smolerjec knihićišćerni a nakładnistwje w Budyšinje. Po přewzaću mocy přez nacionalsocialistow buchu 1933 wodźace serbske wosobiny zajate, tak tež mój dźěd Jakub Šajba jako starosta Serbskeho Sokoła. Na tón čas dopomina našu swójbu stajnje rysowanka mnicha wot Měrćina Nowaka-Njechorńskeho, kotruž mojemu dźědej po jatbje dari, kotruž běštaj jako susodaj cele přetrałoj.2 Po pušćenju a bjezdźěłnosći bě Šajba hač do januara 1936 w ćišćerni Monse přistajeny, pozdźišo w ćišćerni Jana Cyža, kiž Serbske Nowiny wudawaše. Tuta bu 1937 w zwisku ze zakazom Domowiny zlikwidowana. Hač do 1940 dźěłaše mój dźěd potom w Donnerhakec ćišćerni w Budyšinje, kotraž dyrbješe w lěće 1940 jako poslednja serbska ćišćernja zawrěć. Wot 1940 do 1945 skutkowaše we wulkowikowanskej firmje Gretschel, hdźež sej hospodarske nazhonjenja přiswoji. Hačrunjež bě mój dźěd ćežkeho drjenja dla wojakowanja njekmany, dósta so do ruskeje wójnskeje jatby, bě w Lwowje, Bresće a Odessy. Po wójnskej jatbje 1948 zasadźowaše so za natwar noweje serbskeje ćišćernje. Wot 1948 do 1950 bě hłowny sekretar Domowiny a wot 1950 hač do swojeje smjerće načolnik ćišćernje a nakładnistwa Nowa Doba.3 Wo wulkim wuznamje, kiž Šajba w serbskim kulturnym žiwjenju měješe, swědči tež akwarel z napohladom wsy Rowno wot Horsta Šlosarja (1903–1964), kiž dósta mój dźěd 1949 k swojim 50. narodninam darjeny a kiž je w swójbnym wobsydstwje. Na zadnjej stronje je napisane: »Wěnowane wot starych přećelow.« Pod tym steja slědowace mjena: Pawoł Nedo, Arnost Simon, dr. Jan Cyš, Jurij Wjela, Jan Krawc, Pawoł Nowotny, Jurij Winar a Arnošt Bart. K jeho 50ćinam wuzběhny so wosebje jeho wukon za Serbski Sokoł. Tak pisaše Nowak-Njechorński w čisle 66/1949 Noweje doby: »Jeho wašnje postupowanja a jednanja zjednoćene z njewšědnym rěčniskim a tež spisowaćelskim darom, jeho měrniwa a rozwažna powaha su jemu dobyli přećelow-sobudźěłaćerjow a z tym wěsty wuspěch. Předewšěm pak je jeho dźěło spěchowała a k dobyću dopomhała myslička, kotruž stajnje zastupowaše – myslička postupa a doprědkarstwa.«

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

2. Serbski Haydn – Korla Awgust Kocor

Po tym zo sym w poslednim wudaću korjenje serbskeje artificielneje hudźbneje kultury wobjednał, dźe tule wo jeje prěni wjeršk: tworjenje Korle Awgusta Kocora, kotrehož móžemy bjez přehnawanja »nana serbskeje wuměłskeje hudźby« mjenować.

Jako prěnja wusahowaca wosoba w němskej hudźbnej tradiciji płaći Heinrich Schütz. W ćmowym času Třicećilětneje wójny rozšěrješe ze swojimi­ twór­bami tróšt a nadźiju a bu tohodla »Lumen­ Germaniae« (»swětło Němskeje«) mje­nowany. Přez wukubłanje w Italskej bě hudźbnje na wyšinje časa a jako dwórski kapałnik w Drježdźanach je twórby stworił, kotrež němsku hudź­bnu kulturu trajnje formowachu a płódnu pódu tworjachu, na kotrejž móžeše na př. Bach rosć.

Serbja, kiž žanu aristokratiju njemějachu a połnje pod němskim knjejstwom stejachu, njemóžachu dwórsku hudźbnu kulturu wuwić. Hakle w 19. lětstotku běchu wuměnjenja za samostatnu wu­měłsku hudźbu date, wurosćace přez nastawace narodne wědomje a na zakładźe poměrnje liberalneje kulturneje politiki w sakskim dźělu Łužicy. Krajno­­staw­ske wučerske seminary postarachu so wo rozmach kubłanskeho niwowa a přićahowachu młodych muži, kiž chcychu wjace­ hač status »chudeho wjesneho wučerja«. W Budyskim seminarje hromadźeše so »serbska awantgarda«, prócujo so po přikładźe młodych čěskich a pólskich intelektualnych wo narodne zbudźenje we wuměłstwje. Mjez nimi běše K. A. Kocor, pochadźacy ze Zahorja pola Budestec.