Rozgrono z wjelikopósłańcku Republiki Serbiskeje w ZRN jeje ekscelencu dr. Snežanu Janković

Co Serby w Serbiskej wěźe wó Serbach we Łužycy? Jo wěda wó Łužyskich Serbach powšyknje rozšyrjona? Su se južo wudali publikacije wó łužyskej serbskej kulturje?

Serby ze Serbiskeje maju powšyknu wědu wó Serbach z Łužyce. Wěźe, až to jo lud, z kótarymž smy wusko zwězane, což nastupa kulturu a stawizny. Ale myslim se, až wětšyna našych krajanow njejo měła góźbu, kulturu Łužyskich Serbow bližej wopóznawaś. Ja pak to mam za wjelgin wažne, až zajm za bliske wopóznaśe móžo byś dobry zakład, na kótaremž natwarijomy našu kooperaciju. Mamy wjele knigłow našych serbiskich awtorow wó Serbach we Łužycy. Casy namakajomy teke teksty wó Serbach w serbiskich casnikach. Glědajucy na wuraznu kulturnu bliskosć, kótaraž wótbłyšćujo se teke w rěcy, tradicijach a narodnych drastwach, by było škóda, gaby wobej boka se njepóstarałej wó lěpše wopóznawanje. Na pśikład wó kooperaciju našych kulturnych a kubłańskich institucijow.

Cogodla zajmujośo Wy se za Serbow we Łužycy?

Mój zajm za Serbow jo wubuźony pśez wjeliku rěcnu a kulturnu bliskosć, ale teke pśez fakt, až weto až do źinsajšnego njejo wjele kontaktow mjazy našyma ludoma. Myslim se, až našo zgromadne statkowanje móžo pśinjasć dobre wuslědki. Teke za Serbow ze Serbiskeje by derje było zgóniś, kake su procowanja Łužyskich Serbow, aby zachowali swóju rěc, swójo pismo a swóje nałogi w za wětšy part nimskorěcnej wokolinje.

 

 

Ako som słyšała, až maju nowu mini-seriju (nimska telewizija groni Dramedy Serie) wó Serbach, teke z Górneje Łužyce, som kśěła ten film na kuždy pad wiźeś. Tak jo teke było w zajźonem lěśe, ako som wiźeła reklamu za film Sorbenkind. Wjaselim se pśecej na nowy film wó Serbach. Ale kuždy raz som na kóńcu wobtužona. Něnto zasej.

Straight Outta Crostwitz ga wóspjetujo negatiwne stereotypy wó Serbach. W momentach, gaž druge njeserbske (abo njewěźece nic wó Serbach) luźe se smjeju, ja njewěm, lěc dejm se smjaś abo skerjej źe płakaś. Film co byś cool, moderny a za młodych luźi. Ja pak se sromam dla luźi, kótarež se mysle, až serbski swět jo napšawdu taki carnoběły.

Rowno tak se gniwam, až w takem filmje muse byś luźe z carneju abo zeleneju abo rožojteju kóžu a homoseksualne luźe, aby film był nacasny. Mě se njelubi, až filmarje kśě kumštnje dopokazaś, až nowocasny film musy měś woblico carnego cłowjeka. Kaž by měli z tym dopołniś někaku kwotu.

Ako cłowjek, kenž se žywi w młogorakosći kulturow a rěcow, njedajom se pśeznaniś, až na pśikład jano Serbowka, kótaraž lubujo rap abo HIP HOP, jo moderna. Lubujom ludowe spiwy, njepasujom pak do žednogo stereotypa wó Pólakach. A njok, až mě druge luźe jano pśez prismu mójogo póchada wiźe. Togodla se mě Straight Outta Crostwitz njelubi.

Workshop »Giving the gift of language« w Chóśebuzu wót 21.03 do 23.03. z prof. Neyooxetom Greymorningom

Gaž zastupijoš do rumnosćow, źož prof. Greymorning wjeźo swój workshop, sy pśechwatany a pśełapjony, cogodla na kuždej tofli wise w pór smugach wobraze luźi, zwěrjetow, wěcow, rostlinow a ze wšednych situacijow žywjenja. Na prědny zaśišć njamaju te wobraze zewšym nic zgromadnego, a ceła rumosć zda se pódnurjona w chaosu. Taki prědny zaśišć pak njejo pšawy. Pśeto z kuždeju dalšneju góźinu wucby wobźělniki sebje wuwědobniju, wjele zgromadnego móžotej měś wuźenje a tyca abo njetopyŕ a mazany zec w pśestajenju do rěcy Arapaho. Profesor sam groni z pósmjejkom: Jo, komplicěrowane jo stojaś pśed tabelu, połneju wobrazkow ze wšakimi wěcami. Ale tak góle wuknjo swóju prědnu rěc (eng. first language). Wóno stoj w srjejźi dopołnego chaosa. Pódobnje ga cujo se na zachopku wjele wobźělnikow toś teje wucby. Na kóńcu źěłaŕnicki pak jo móžno wótkšyś, až kuždy wobrazk na tofli bu kradosćiwje wubrany, prezentěrujo wěstu gramatisku formu, typisku, w tom konkretnem paźe w maminej rěcy prof. Greymorninga. Chaos jo něnto pórěźony. Wucba jo se wótměła w ramiku pśigótowanja projekta ZORJA, kótaryž matej na mysli Gregor Kliem a Maksimilian Hasacki.

Prof. Dr. Neyooxet Greymorning źěła na uniwersiśe w Montanje, w USA (engelski University of Montana) a jo profesor za antropologiju a ludowe ameriske studije (engelski Anthropology and Native American Studies). Wón słuša do luda Arapaho, kótaryž jo indigeny lud Pódpołnocneje Ameriki a jo žywy w źinsajšnyma zwězkowyma krajoma Colorado a Wyoming. Prof. dr. Neyooxet Greymorning jo wuwił nowu metodu nawuknjenja drugeje rěcy, kótarejž se groni ASLA©™. Skrotconka wóznamjenijo »póspěšone pśiswójenje drugeje rěcy« (engelski Accelerated Second Language Acquisition). Metoda wuknjenja rozmějo se ako cełkowna imersija (nimski Totalimmersion). Metoda ASLA©™ jo se prědny raz wužywała za nawuknjenje rěcy Arapaho, a źinsa jo znata teke w drugich stronach a ludach.

Arapaho póchada z familije rěcow Algonquian, do kótarejež słušaju tśi rěcy: rěc Nawathinehena, kótaraž jo južo wótemrěła, a rěcy Arapaho a Gros Ventre, kótarejž stej wobgrozonej.1 Arapaho ma dwa dialekta: pódpołnocny Arapaho a pódpołudnjowy Arapaho. Dokradna licba powědarjow Arapaho njejo bóžko znata. Źinsa se groni, až jo jich 250 do 1.000 aktiwnych powědarjow.2 Interwiew z profesorom N. Greymorningom z USA jo wjadła Justyna Michniuk.

»Pyšnje woblacone / Schön gekleidet« groni se prědnym knigłam Doris Heinzoweje, kótarež su łoni wujšli w Ludowem nakładnistwje Domowina. W nich zaběra se awtorka z dolnoserbskeju rejowańskeju drastwu. Justyna Michniuk jo se rozgranjała z njeju a Deliju E. Münchoweju, kótaraž jo za knigły fota zgótowiła a tekst do dolnoserbšćiny pśestajiła.

Wó tom, kak jo k tomu dojšło, až šyjośo serbske narodne drastwy, kněni Heinzowa, njejsom w knigłach žednu nadrobnu informaciju namakała.

DM: Mysl k tym knigłam smej južo dłujko měłej a nama jo było wažnje, až wóni su se něnto wudali wót šlodaŕnje narodnych drastwow Doris Heinzoweje. Wušej togo by informacije wó šlodaŕni narodnych drastwow a wó wósobje mójeje maśerje w tych knigłach pśedaloko wjadli.

DH: Dalej njedejała narodna drastwa togo regiona jano wězana byś na našu šlodaŕnju. Do togo směra by źe pokazało, gaby se w knigłach rownocasnje pisało wó šlodaŕni a wó mójej wósobje. To by powšyknu płaśiwosć za ten region wobgranicowało. Nastaś su dejali knigły za wšych, njewótwisnje wót togo, lěc něchten sam tu drastwu nosy abo lěc źiśiźowki ju nose abo lěc jo starka ju něga nosyła. Togodla wobgranicujo se tematika na wěc samu. Pišu w knigłach, až ga jo wěc wšyknych, narodnu drastwu woplěwaś a zachowaś.

K wósaźe Slepo/Slěpe słuša sedym jsow: Dźěwin, Brězowka, Mułkecy, Miłoraz, Rowno, Slepo, Trjebin a wótergi pomjenjujo se ako wósyma wjas bramborski Lěsk. Region jo znaty za wósebnu slěpjańsku narěc, a teke dla rědnych narodnych drastwow. Slěpe jo jadnučki serbski region, kótaryž jo wuwił a zachował do źinsajšnego swójsku źiśecu drastwu za gólcow a za źowća. W drugich regionach źiśi su nosyli cesto samske drastwy kaž dorosćone, jano w mjeńšej wjelikosći. Togodla jo Slěpe wuwześe a naźejam se, až rědna źiśeca drastwa buźo dalej a zasej wěcej widobna w zjawnosći. To wšak njejźo bźez problemow. To jo mě groniła Elwira Hantšo, cłonk towaristwa Kólesko e. V., šlodaŕka drastwow a awtorka knigłow wó slěpjańskej narodnej drastwje za dorosćonych a źiśi. Wjele nanow njoco, až jich syny nose »suknju«. Hyšći pśed někak 50–60 lětami pak njejo to było nic wósebnego.

Syn awtorki w slěpjańskej źiśecej drastwje Foto: Justyna Michniuk

Za mójo slěźenje zajmny jo dalšny fakt, až w Slěpem su źiśi teke nosyli žałowańsku drastwu. To wšak do źinsajšnego njejo derje wuslěźone. Powšyknje móžo se groniś, až njejo była drastwa za kuždy cerkwiny swěźeń za źiśi, dokulaž wóni njejsu na namšu chójźili až do końca Drugeje swětoweje wójny, gaž su zawjadli specielne namše za źiśi. Wažnje jo teke, až góle jo było połnogódny cłonk wósady akle pó górjejbranju (konfirmaciji). Weto groni se, až ga w Slěpem su źiśi se wobźělili na zakopowanjach swójźbnych prědnego stopnja (to groni nana a maśerje), a jo teke móžno, až pśi zakopowanjach swójźbnych drugego stopnja (to groni na pśikład bratšow a sotšow). Dla togo su eksistěrowali za te źiśi žałowańske drastwy. W knigłach kněni Hantšo z decembra 2020 móžomy wobźiwowaś pór žałowańskich drastwow za źiśi, za cas lěśa a zymy, za zakopowanje a cas pótom, a teke wšednu žałowańsku drastwu.1 Prezentěrowane drastwy su samorozmějucy drastwy za źowća (wót 6 lět až do konfirmacije). Zazdaśim njejo wěcej žednych informacijow, bildkow abo mólbow ze žałowańskeju drastwu za gólcow. Ale źiśi wobeju rodowu su nosyli wšednu źiśecu drastwu, njejadnaku za gólcow a źowća (sic!). Ta drastwa jo nadrobnje wopisowana w brošurce, wudanej teke w lěśe 2020.2

Dnja 8. oktobra 2021, w Serbskem muzeju w Chóśebuzu, jo kurator Werner Měškank wótwórił swóju slědnu wustajeńcu pśed wuměńkom, pód titelom »Sammelsurbium – Serbske na wórach a we wabjenju«. Wustajeńca na Młyńskej droze 12 w měsće se pokazujo až do 13. měrca 2022. Zgromaźone eksponaty prezentěruju šyroku paletu wórow wót drastwow a taškow, pśez porclinowe figury a głažki až k suweniram, sudobjam a etiketam za žywidła. Głowne znamje jo, až wšykne eksponaty maju něco serbskego: motiw z narodneje drastwy, serbski label, nadpismo w serbskej rěcy atd. Dodaś cu, až wót pór lět wobglědujom zajmnu tendencu w Pólskej a drugich europskich krajach: To regionalne na wórach pokazaś, zadobyś se do wutšoby kupowarja a z regionalnymi motiwami wěcej pśedawaś. Móžoš groniś: Wócy sobu kupujotej! Na pśikład flaška wina z njewšednym, eksotiskim etiketom jo rědny darik z dowola a casy teke symbol za pódpěranje lokalnych, małych firmow.

Njewšednu wustajeńcu som sebje ze zajmom woglědała a som se z kuratorom Wernerom Měškankom wó njej rozgranjała. JUSTYNA MICHNIUK

Kurator wustajeńce Werner Měškank pśed witrinu z lokalnymi produktami Foto: Justyna Michniuk

Serbski dom w Chóśebuzu jo skóńcnje wótwórił dnja 25.08.2021 wjelgin zajmnu wustajeńcu z titelom »Cerno-Běłe«. Serbske swaŕby w Slěpjańskej wósadźe. To jo zběrka fotografijow, kótarež su nastali wót lěta 1902 až do lĕta 1954, gaž jo była ta slědna tradicionalna serbska swajźba. Wótkul pśidu fota? Lokalna kupka Domowiny ze Slěpego jo stajiła anonsu do casnika z pšosbu wó priwatne fotografije. Nichten njejo se myslił, až wóni dostanu wěcej ako 150 bildkow. Te su byli wšak w rozdźělnej kwaliśe, kótaraž jo casy była wjelgin špatna. Te bildki su se musali pópšawiś w grafiskem programje. Na wótwórjenju wustajeńce jo gronił Wolfgang Kotissek, až su na někotarych fotach musali kužde woblico pópšawiś. Tegdy jo było někak 50 gósći na jadnej swajźbje. Za korektury jadnogo woblica su domowinske sobuźěłaśerje trjebali někak 7 minutow. Gdyž multiplicěrujomy wšykne bildki a wšykne woblica ze 7 minutami, buźomy se togo wědobne, až to jo było napšawdu śěžke, ale wužytne źěło. Do togo pśiźo archiwowe źěło, dokulaž domowinska kupka jo kśěła rady teke mjenja wšyknych njewjestow, nawóženjow a gósći zwěsćiś. Za stawizniske slěźenje wažny jo teke dokradny datum swajźby. Bóžko wjele z tych luźi, kótarež su hyšći na tradicionalnych swajźbach rejowali, njejsu wěcej žywe. A gaž feluju znanki swajźbow, móžo byś, až wjele wósobow na fotach wóstanjo anonymnych.

Thomas Kläber jo we Łužycy znaty fotograf, dokumentěrujucy wót někotarych lětźasetkow wejsańske žywjenje w swójej małej domacnej jsy Beyern (źinsa źěl města Falkenberg/Elster), źož jo roźony. Ale teke w měsće Chóśebuz a wokolinje, źož z familiju wjele lět bydli. Wón jo dostał wjele mytow za swójo źěło a jo měł teke wustajeńce zwenka Nimskeje, na pśikład w Engelskej, Francojskej, Belgiskej a Finskej. Zajźone lěto su w Ludowem nakładnistwje Domowina wujšli knigły z fotografijami Thomasa Kläbera z titelom Land Leben. Na jsy. Źěl tych wobrazow smy mógli wót 30. julija 2021 we wětšem formaśe wobźiwowaś w Serbskem muzeju w Chóśebuzu. Na wótwórjenju wustajeńce, a tejerownosći na rozgronje z fotografom, dnja 11. awgusta 2021, jo se wjele luźi wobźěliło. To jo był zajmny event. Tematika »žywjenje na jsy« ga jo wjele luźam bliska. Wejsańske swěźenje, swajźby, zakopowanja a teke druge swětocnosći, śěžke rolnikaŕske źěło, wšedne winowatosći, ale teke źiśece grajkanje – to wšykno a hyšći wěcej dokumentěrujo Thomas Kläber z fotografijami. Wón jo se wót źiśetstwa sem zajmował za žywjenje na jsy. K tomu jo gronił, až we jsy Beyern jo wón stawnje kśěł byś njewidobny1. Wšykne pak su jogo tam znali a su se spušćali na jogo spšawnosć. Togodla jo wón mógał rědne a teke awtentiske wokognuśa z kameru zapópadnuś. Wón sam jo gronił, až dowěra a priwatne kontakty su byli cesto jogo kluc do wuspěcha.

Inuit su kupka prawobydlarjow w arktiskich a subarktiskich regionach Grönlandskeje, Kanady, Alaski a Sibirskeje. Inuit – to groni »pšawe luźe«. Tak wó sebje su gronili Eskimarje, dokulaž su kśěli pódšmarnuś, až wóni su jaden wósebny a wót drugich se rozeznawajucy narod. Bóžko kultura a tradicije Inuit su wobgrozone. Wót lěta 1670 su se zachopili kontakty Inuit z Europejarjami, kótarež njejsu wunjasli nic dobrego. Inuit, kaž teke wjele drugich awtochtonych towarišnosćow, njejsu wěcej byli te »pšawe luźe«, ale te »mjenjej gódne luźe«. Wóni su byli nuzkane, kśesćijaństwo pśiwześ a swóje dotychměst měrne a z pśirodu zwězane žywjenje wóstajiś. Teke źiśi wót naroda Inuit su musali do šule chójźiś, šulskeje winowatosći dla. To zasadnje njeby była špatna wěc, ale ceła familija ga njejo mógała z góleśim se pśesedliś do města, źož jo šula była. Abo jo była nuzkana, swóju wjeliku swójźbu wóstajiś a bydliś w nowych bydlenjach z betona daloko wót drugich znatych. Desintegracija familije jo měła ako wuslědk wukórjenjenje a zabydnjenje swójskeje rěcy a kultury.

Screen profila shinanova na INSTAGRAMje Reprodukcija: Justyna Michniuk

Shina Novalinga jo 22-lětna młoda žeńska w Kanaźe, w měsće Quebec, kótaraž z naroda Inuit póchada. Naraz wóna jo swětoznata a kuždy casnik a magacin co z njeju jaden interview měś. Cogodla? Wóna jo pśedstajiła na TIK TOK tradiciski gjardłowy spiw (nimski Kehlkopfgesang), kótaryž jo pśisamem wótzabyty. Kśesćijańske misionarje a kolonialisty su te spiwy zakazali. Shina pak jo nawuknuła ten spiw wót swójeje maśerje a dostała 60 milionow »likes« a teke dobydnuła 1,5 milionow »followers«. Maś Shiny, Caroline Novalinga, ma teke jaden account na TIK TOK a INSTAGRAMje a krotko rozkłaźo, kak gjardłowy spiw jo se nowy naroźił: »Ako misionarje su how pśišli na našu zemju, su wóni gjardłowy spiw zakazali, dokulaž su se myslili, až Inuit pśez ten spiw wołaju złe duchy. Togodla ta rědna tradicija jo wuśichnuła na wjele lět. Až do casa, až Aisa Koperqualuk, wjelgin cesna stara žeńska, jo pšosyła 5 profesionelnych gjardłowych spiwarjow, aby swóje znaśa drugim dalej dawali. Ja som tu gluku měła, som była jadna wót studentkow, až som swóje kórjenje namakała a se z našymi prědownikami zwězała. Mója źowka a ja smej dekolonizěrowanej.«1