Sobotu wótpołdnja dnja 27. apryla 2019 jo Muzeum Pogranicza Śląsko-Łużyckiego w Žarowje pśepšosył na prezentaciju nejnowšych knigłow pólskeje spisowaśelki Haliny Barań ze serbskeju tematiku pód titlom »Świtanie« (»Switanje«). Awtorka jo ze swójeju 2017 wudaneju twórbu se pśiwobrośiła žywjenju Handrija Zejlera. We wótegronach na młoge pšašanja tych wěcej ako 30 wobźělnikow zarědowanja jo kněni Barań wóspjetnje pódšmarnuła, až jeje roman, lěcrownož chowa wěrne stawizniske fakty ze žywjenja serbskego basnikarja a narodnego procowarja, pśedstajijo pśedewšym literarnje wumyslone jadnanje, kótarež jo nastało z jeje myslow. Pówołajucy se na lichotu poetiki jo awtorka wobšyrnje rozpšawiła wó swójich slěźenjach we Łužycy pó slědach Zejlera ako tež wó śěžkem źěle nad prědneju wersiju knigłow. Wob cas swójogo drogowanja jo se procowała se zamysliś do žywjenja wšednego serbskego pisarja, aby se pśi wopisowanju jogo wokoliny a teke dialogow dostała nanejbližej k wopšawdnosći.

Knigły se spódobnje a lažko cytaju, dokulaž njejsu pśepołnjone z historiskimi datami abo dłujkimi wopisowanjami. Wósoba Zejlera, jogo familija ako tež sceny z priwatnego žywjenja a narodnego statkowanja pśedstajaju se w pśistupnej poetiskosći rěcy. Jo gódne, za toś teju literarneju drogotku pśimaś, pśeto toś ta pozicija abo pódobna tematika njenadejźo se daniž hynźi w pólskich nakładnistwach daniž we Łužycy abo w drugich krajach słowjaństwa.

Póžywamy politiski cas, w kótaremž serbska mjeńšyna wěcej njejo diskriminěrowana abo samo pódtłocona, ale jo wažony źěl našeje towarišnosći. Až rowno něnto smy tak blisko k zgubjenju naše­je rědneje dolnoserbšćiny, jo jadnorje tragiski. Ewaluacija dolnoserbskich zakładnych šulow nas njejo pśechwatała, ale nam tužnu wěrnosć carnu na běłem pokazała. Njesmějomy se pak daś zdušyś dla togo, ale dejmy to wiźeś ako slědnu móžnosć našu drogu skóńcnje změniś. Imersiwna, dolnoserbska zakładna šula jo za mójim zdaśim jadnučke zmysłapołne rozwězanje za dłujkodobnu rewitalizaciju rěcy a jo se na pśikłaźe drugich mjeńšynow (na pś. Manx na Isle of Man) ako wuspěšne pokazało. W slědujucem cu někotare swójich myslow a idejow k takej potencielnej šuli rozkładowaś, kótarež bazěruju na mójich nazgónjenjach a zewšym njedeje byś wědomnostne fakty. Ako něgajšne WITAJ-góle wiźim słabosći, ako zadoraju dojśpiśeju pópšawnego zaměra rewitalizacije: wótkubłanje nowych »quasimaminarjow«.

W zajźenju wšych wěcow se nama­kajotej žałosne sćerpnjenje a wěrna rědnosć. My sami pak rozsuźijomy, lěc k njebju glědajucy cakamy abo pśetrajomy bóli­ póroźenja a znowego stawamy. Ow njeśerp, ale zakwiś ze žoratkow, ty naša rědna, woprějuca serbska rěc!

Jadno pśisamem zabyte, ale weto wu­znamne tšojenje serbskich kulturnych stawiznow lětni se 2019 k styrźastemu razoju. W lěśu 1979 jo wujšeł stwórty a slědny zwězk »Stawizny Serbow« w serbskej a nimskej rěcy. Prědne wědomnostnje wuźěłane a za šyroki publikum wobźěłane cełkowne pśedstajenje serbskich stawiznow, wót wšogo zachopjeńka až do pśibytnosći, běšo z tym dokóńcone.

Dobrej dwa lětźa­setka jo se sora­bi­stiske slěźenje z tym projektom zaběrało. 15 awtorkow a awtorow Instituta za serbski ludospyt w Budyšynje ako teke Karla Marxoweje uniwersity w Lipsku su pó wopśimjeśu ku tym styrim zwězkam pśinosowali. Z wusokosću nakłada wót 5.000 (wudaśe w nimskej rěcy) respektiwnje 1.000 (serbske wudaśe) eksemplarow na zwězk lice »Stawizny Serbow« k twórbam sorabistiki z nejwušym nakładom.

Wjelika proca, kótaruž su wobźě­lone tencas do tych styrich zwězkow inwestěrowaś mógali, ma w prědnem rěźe něco cyniś z politiskim wuznamom toś togo projekta. Historiografija jo měła w NDR jadnu eminentnje legitimatorisku funkciju a jo była wažny kněžaŕski instrument partaje. Wóna jo dejała płaśecy politiski system a towarišnostny pórěd tak pomjenjonego stata­ źěłaśerjow a burow wobtwarźiś, z tym až jo ideologiski fundament SED-diktatury – marxizm-leninizm – ako historiski njewobinjece wuwiśe portretěrowała. »Stawizniska propaganda jo póśěgnjenje na praksu se wuwi­jajuceje marxistiskeje [serbskeje – F. P.] ludowědy wósebnje mócnje pódšmarnuła«, jo Jan Šołta, wjednik cełkowneje redakcije styrich zwězkow, slědkglědajucy wuzwignuł.1 Towarišnostny nadawk historiografije jo dejał byś, socialistiske wědobnje Serbow spěchowaś a jich identifikaciju ze statom mócowaś. Wšykne styri zwězki su prezentěrowali źěłowy rěd wóneje stawizniskeje propagandy.

W cynjenju měr měr w gronje

źeń swětowego měra wójna

buźo pśecej

buźo pśecej měr dokulaž

wile pśekupcow bronjow su

wjelike jich pool módry dosć dosegajucy

jich jachty se błyskaju

cogodla pśekupcow bronjow dalej kjarmiś

rozpušćiś źěłowe městna

w kowalnjach bronjow

Te něnt liche zamóžne źěłaśerje

zakóńcuju brach na fachowych mócach

B’źomy my fachnikow lěpjej wužyś

Stśělne rany pak spiwaju

mało rědnych spiwow pancery

buchaju grozne walcyki

UDO TIFFERT

pśełožk: DIANA ŠEJCOWA

UDO TIFFERT (* 1963) jo łužyski basnikaŕ a prozaist, stawny awtor­

mjasecnego cytańskego jawišća w Chóśebuzu, bydli w Rózborku

Serbske napise su zmuśece. To jo znate. Pó sobuzjadnośenju Nimskeje ze zasejźělonyma Łužycoma su njelicobne raze njewinowate kubłane pódwjacorniki tudy bywajuce se zlěknuli, měnjece, až su zamólnje pólsku statnu granicu pśejěli. Kake dłujkodobne škódy z togo změju, nicht njewě.

Pśisamem styrista cejdejkow »Sněžynka« jo w běgu zajźo­neju lětowu namakało drogu k zajmcam. Projekt bu spěchowany wót Domowiny, Załožby za serbski lud a wót RBB. Nosaŕ muzikowego projekta, Spěchowańske towaristwo za serbsku rěc w cerkwi z.t., jo projekt w nalěśu wótlicył a zwóstaty źěl nakłada pśepódał župje Domowiny Dolna Łužyca z.t.

Zukownik »Sněžynka« z 23 spiwanymi zymskimi, adwentskimi a gódow­nymi pěsnjami a pśipołožonym notowym a tek­stowym zešywkom se dalej pśedawa w serbskima kulturnyma informacijoma. Wótgłos zboka wucabnicow a wucabnikow, kubłaŕ­kow a kubłarjow jo był zwjaselecy, rowno tak statkowna pódpěra RCW, Domowiny a drugich institucijow. Bóžko njejo se našej projektowej kupce raźiło, starjejšych Witaj-źiśi direktnje dojśpiś a informěrowaś. Tak jo se dotychměst jano mały źěl nakłada dostał do toś teje ciloweje kupki. Tež mjazy dalšnymi wuknicami a wuknikami, kótarež se w měsće a wokolinje na šulskej wucbje dolnoserbšćiny wobźěluju, a jich starjejšymi jo toś hyšći wjele stow potencielnych zajmcow. Snaź by Serbske šulske towa­ristwo abo Rěcny centrum Witaj pśi góźbach direktnego kontakta mógałej Witaj-familije lětosa nazymu zawcasa na »Sněžynku« pokazaś. Kužde serbski wuknjece Witaj-góle dejało spiwy ze »Sněžynki« póznaś kaž tež cejdejku »Gwězdka« z gódownymi spiwanjami, kótarež jo towaristwo wudało južo 2013. Nanejmjenjej dwě »Sněžynce« stej se dostałej pśez wjelike mórjo do Awstralskeje ku pótomnikam wudrogowarjow. Jaden z nich jo se pisnje wuźěkował tak: »I really enjoy listening to it. We hardly ever hear any Wendish words in Australia. The words are very clearly sung. It is a big help that you sent printed copies of the words and I could see and hear the words. And the names of the songs in German helps me too. Apart from the spiritual gifts, I am sure this will be the best Christmas present I will receive this year.«

Stwórtego apryla jo se w lite­rar­nej kafejowni lipsčańskego Doma knigłow lyriski wjacor pód temu »Erdkunde« wótměł. »Zemjepis« jo se how ako lyriske wusměrjenje pśedstajił. Pśe­to – ako moderator wjacora, germanist Peter Geist, jo wuzwignuł – wót někotarych lět jo to pśedewšym lyrika, kótaraž namakajo wósebnje se góźecu rěc za wuzgónjenje našogo se malsnje změnjajucego swěta, za reflek­siju póměra mjazy indiwiduumom a towarišnosću, za nowe zwězowanje zazdaśim rozrytego banta mjazy zachadnosću, pśibytnosću a pśichodom. Nowe synergije twóri lyrika źinsa rowno glědajucy na pśechady (»transicije«) na wšakoraku wašnju, z tym teke glědajuca na globalizaciju, globalny kapi­talizm, wuklukowanje planeta a znicenje pśirody.

Pśistupy k takemu su wšakorake, teke mjazy europskeju lyriku pśibytnosći. To su publikumoju zwobraznili tśi basnikaŕki a jaden basnikaŕ z cytanim ze swójich basnjow. Ako »Schwergewichte der deutschen Gegenwartslyrik« jo moderator jich nejpjerwjej pśedstajił, a pón jo precizěrował. Na jaden part stej tam ako gósća byłej Kerstin Hensel a Marcel Beyer (»Erdkunde« ako tema togo zarědowanja jo librowała titel jogo zběrki basnjow wót 2002), kótarejuž twóŕby w nimskej rěcy su. Na drugi part jo tam teke była Olga Martynova, w Nimskej bydleca Rusowka, kótaraž ako ruski teke nimski pišo. A mimo togo jo samo Serbowka, naša Róža Domašcyna, pśibytna była, kótaraž, to se wě, serbski a nimski pišo.

W lěśe 2016 pak jo LND wudało jogo zgromaźone twórby pód titlom »Bóśon z Mósta« widobnje k sedymźasetemu narodnemu dnju basnikarja. To jo wobźiwowanja gódny statk. Njamamy jano móžnosć sebje źěło basnikarja w jadnej publikaciji pśecytaś, ale jo wiźeś procowanje, pěśźasetlětnemu twórjenju zwězujucy element daś a »bóśonowy« póglěd wót zwjercha. Gaž smy mógli pla drugich awtorow póstupujucemu wuwiśu slědowaś, mamy how naraz wšykne lyriske etapy w jadnych knigłach (bźez lěta nastaśa).

Aby wěc měła wuspěch, musyš teke na wen­kowne wuměnjenja glědaś. Za wustup Nimsko-Serbskego ludowego źiwadła w Dešnje 5. rožownika njejsu take optimalne byli, dokulaž jo było wjele paralelnych zarědowanjow, pśed gósćeńcom »Serbski dwór« njejo žeden plakat pokazał na wustup źiwadła a mimo togo jo se kjarcmaŕ ze zachopjeńkom pśedstajenja mólił. Weto jo mógało něźi šesćźaset pśiglědarjow dypkownje do zala. Jano 15% z nich jo trjebało simultane pśełožowanje, dokulaž wětšyna luźi su byli Słowaki z Bratisławy. Źiwa­dłowe graśe »Łapanje šefa« Thomasa Steinkego ma tśi akty bźez pśestawki. To jo mě było wjelgin lubo, dokulaž wobsejźaŕ gósćeńca jo swójim swójźbnym piwko pśinjasł, ale jogo kjarcmaŕ njejo pšašał za łacnymi gjargawami dalšnych pśiglědarjow. Serbske wuměłce a jich publikum su pak we Łužycy južo spokojom, gaž něchten jim zal wótwórijo.

Jadnanje graśa »Łapanje šefa« wzejo pśiglědarje sobu do hobbyjoweje piw­nice Kowalkojc Uschi a Harryja (Anna-Maria Brankačkec a István Kobjela). Strowoty dla njamóžo wóna wěcej ako chórobna sotša źěłaś. Jogo su pušćili ze šesć tysac dalšnymi ze zawoda a pśekubłuju jogo něnto na konditarja. To njama perspektiwu a se jomu njoco, ale jo spěchowane wukubłanje. K tomu pśiźo, až jima grozy tšach, swójo bydlenje zgubiś,­ dokulaž njamóžotej dalej najm za pśebytk zapłaśiś. Togodla stej na mysl pśišłej, žeńsku Harryjowego něgajšnego šefa Ludwiga Stromppa (Jan Mikan) wuwjasć a za jeje pušćenje milion eurow se pominaś. Ale z njedoglědanim łapjo Harry město teje žeńskeje Stromppa same­go. Mimo togo jo Harry pśi tom njestatku Opel Uschinego bratša Lea Zippela (Tomaš Cyž) wobškóźił. Nje­gluka bywa hyšći wětša, dokulaž žeńska Stromppa groni Zippeloju telefoniski, až njebuźo milion za swójogo manźelskego płaśiś, ale by tśi miliony dała, joli by trijo jogo zamordowało, dokulaž ako wudowa by derbnuła sto milionow eurow. Teke zastupny šef Stromppowego koncerna njama zajm Stromppa wulichowaś, dokulaž jo něnto sam ze šefom.

kótara warstwa mójogo wobraza

jo gótowa, jo dopołna?

póglědnjenje njedobywa se

pśez dłymi studnje, wóneje

nimeje studnje znamjenjow

bźez dna, bźez źaržawow

zacuwam proznosć, dal a dłym

w graśu z rědnym a tym žadliwym,

źož jo městno, kenž jo njeměstno,

zwenka casa, źož drje něco jo,

což łaka, grozy, póžera

słowa, crjowa, njesłowa

warstwy wobraza su zmjerwjone

wóznam něźi zwenka chowa se,

lěbda pśistupny dla sprošenja,

kenž se skšajźu rozwija

weto pišom, stajam znamjenja,

ak som w mjazybyśu pócrěła

ŹILKA