(19.11.1933–18.2.2021)

Nekrolog pisaś za Pětša Janaša njejo pśeliš śěžko, jo jano notnje, jogo žywjeńske statki nalicyś, a južo su někotare boki połne. Staram se wó to, to nejwažnjejše wufiltrowaś.

Pětš Janaš jo se naroźił 1933 w Chóśebuzu, źiśecy cas jo był cas wójny a nan jo wóstał we njej. Wótrosł jo mały Pětš pla stareju starjejšeju maminego boka w srjejźnej Łužycy, w Hórnikecach, a lěśojski cas pśebywa pla stareju starjejšeju nanowego boka w Krosnje nad Odru. Pó naraźenju tamnego fararja Zyguša slědujo wucba na Serbskem gymnaziumje w Budyšynje, což wóznamjenijo nawuknjenje górnoserbskeje rěcy a prědne zmakanje z Fridom Mětškom, direktorom gymnaziuma, kenž jo dejał hyšći měś wjeliki wliw na žywjeńske rozsudy Pětša Janaša. Rownocasnje jogo wuwucujotej Michał Nawka a Jurij Wjela, pśisłušnika serbskeje inteligence stareje šule, což wopśimjejo kubłanje k serbskemu patriotizmoju! Teke I. serbska kulturna brigada, źož jo grał trompetu, jo lubosć k serbstwu zmócniła. Tak rosćo młody Janaš ako wótnabocnik nutś do serbskego žywjenja.

Pó naraźenju Mětška pódajo se na studij do Lipska, a to nic sorabistiki, ale germanistiki. Mětšk běšo měnjenja, až w sorabistice dajo pśemało literarnych wědomnostnikow. Janaš jo był pósłušny, jo ga literaturu a lyriku južo wót źiśetstwa lubował. Za pózdźejše zaběranje ze serbskeju literaturu jo było toś to zakładne wukubłanje wjelgin wužytne.

Halina Barań, spisowaśelka a mólaŕka z Bogatynje, jo se naroźiła a bydli w pólskej Łužycy. Źěkowano žywjenju w granicnych stronach, ma awtorka wjeliku wědu wó tom wobceŕku, jogo stawiznach a stawiznach wšyknych narodow, kótarež su how wót lětstotkow gromadu žywe. Wóna jo teke znata w Górnej a Dolnej Łužycy, dokulaž žedne z jeje tekstow a knigłow su južo pśestajone do nimšćiny a teke górnoserbšćiny. Jeje dłujkolětny pśełožowaŕ a dobry znaty, wucabnik Alfred Měškank (1927–2016) z Chóśebuza, njejo jano cytał a pśestajał teksty kněni Barań. Wón jo jej teke wujasnjował a pokazował Łužycu.

Halina Barań, Ptaški domacnych górow, Agencja Wydawnicza ARGI s.c., Wrocław 2020, 188 bokow, kšuty wuwězk

Knigły »Ptaški domacnych górow« su źasety roman Haliny Barań, kótaryž jo wujšeł w pólskej rěcy. Nowa publikacija póśěgujo se na motiw zgubjoneje domownje w pór kontekstach: w zwisku z Pólakami, wusedlonych pó 2. swětowej wójnje z tak pómjenjonych pódzajtšnych Kresow (nimski: Grenzland abo Ostpolen), kótarež jo dostał Sowjetski zwězk pó konferency w Jalśe (Jalta 4.–11.2.1945), abo z Nimcami, nuzkowanych do spušćenja Pólskeje, dokulaž běchu se granice pśesunuli, abo ze Serbami, kótarychž domownju jo brunica skóńcowała. Knigły pak njeźěle luźi do lěpšych a špatnych, do dobyśarjow a póbitych, do woporow a katow. Twóŕba Haliny Barań napomina do měrneje koeksistence a wulicujo wó śěžkem generaciskem nazgónjenju zgubjenja nic jadneje domownje, ale wjele małych wóścnych krajow. Mały wóścny kraj – to pak njejstej jano dom abo jadno město. To jo rum, w kótaremž kuždy z nas se cujo wěsty. Wjelgin śěžka tematika Europy pó 2. swětowej wójnje pokazujo se pśez stawizny jadneje swójźby. Akcija romana wótměwa se w Sakskej a Bramborskej, a teke w granicnych stronach Pólskeje, na pśikład we jsy Łąski, měsće Gerliszków a teke w Chóśebuzu. Stawizny fiktiwneje familije Wolkowskich se pokazuju pśi drugich regionalnych a europskich tšojenjach pó wójnje a teke na zachopjeńku 21. stolěśa.

Knigły, kótarež cu pśedstajiś, su južo druga publikacija towaristwa Kólesko z. t. z regiona Slepo/Slěpe nastupajucy narodnu drastwu. Projekt jo financěrowany pśez myto z wuběźowanja »Sächsische Mitmach-Fonds« z lěta 2019. Gótowa publikacija jo wujšła w decembru 2020. Knigły su wjelgin derje pśigótowane. Awtorka Elwira Hantšo ze Slěpego jo glědała na kuždy detail narodneje drastwy w běgu cerkwinego lěta a jo je do drobnego wopisała. Ako kněni Hantšowa jo gromaźiła maśiznu za knigły, jo se z młogimi žeńskimi rozgranjała, kótarež se hyšći na to spomnjeju, kak jo se narodna drastwa nosyła. Wóna sama a rowno tak jeje 18-lětna źowka se angažěrujotej w zmysle zachowanja narodnych drastwow a kultury małego regiona wokoło Slěpego.

Gładźarnica – Die Schleifer Tracht: II. Das Kirchenjahr (Slěpjańska burska drasta: II. Cerkwinske lěto), Verein Kólesko e. V., Chóśebuz 2020, 412 b.

Wažnje jo, až te knigły su prědne, kótarež pokazuju kšac pó kšacu, kake su źěle drastwy a kak se wóni woblekaju. Ale njejo to prědna publikacija wó slěpjańskej drastwje, dokulaž w 1950ych a 1980ych lětach su wujšli dwóje knigły wó tej temje1. Gaž póglědnjomy na pśikład na pólske publikacije wó narodnej drastwje a dalšne take w Nimskej wudane knigły, móžomy zwěsćiś jadnu, se wóspjetujucu šemu: nejpjerwjej su źěle drastwy nalicone, pótom skrotka se wujasnijo, kaka drastwa ga jo se wužywała, dwě abo tśi fota se pśidaju a gótowe jo. Elwira Hantšo pak źo dalej a glěda pśez granice małego łužyskego swěta. Ten inowatiwny efekt jo móžny, dokulaž knigły su pśigótowane wót někogo z nutśikownego krejza, to groni wót wósoby, kótaraž se kuždy źeń z drastwu zaběra a tu drastwu teke sama šyjo. Kněni Hantšowa ga jo znata šlodaŕka slěpjańskeje drastwy. Źěkowano praktiskej wěźe su nastali wjelgin dobre a awtentiske knigły, kótarež źe žeden wědomnostnik njeby mógał tak napisaś. Dokulaž knigły su wjelgin bogate w detailu, myslim se, až z pomocu knigłow teke za 100 lět buźo móžno, pšawu slěpjańsku drastwu zešyś. Drastwa za kuždu góźbu jo rekonstruěrowana na zakłaźe wulicowanjow starych, wěcywustojnych žeńskich ze Slěpego a teke z pomocu wobrazow. Toś ga jo slěpjańska drastwa na taku wašnju, móžomy groniś, za nimjernosć wopisowana. Ja som měła tu gluku, kněni Hantšowu wósobinski wopóznaś, a som sebje wěsta, až jeje zagórjetosć a pilnosć pśiźotej z pótrjeby, slěpjańsku originalnu drastwu za pśiduce generacije wuchowaś a jeje nosenje rozšyrjowaś.

Skóńcnje jo tak daloko! Njedawno jo wujšeł dolnoserbski knigłowy kalendaŕ za lěto 2021. Serbska pratyja słuša zazdaśim k nejwěcej woblubowanym a wuspěšnym publikacijam w dolnoserbšćinje. Wót lěta 1880 zagórjujo wóna z někotarymi pśetergnjenjami cytaŕki a cytarjow wšyknych starstwowych kupkow, generacijow a schójźeńkow kubłanosći. Ale co na nas tenraz caka na sto a jadenašesćźaset połnje nakłaźonych bokach? Co jo se tenraz něźi tśiźasća awtorkow a awtorow za nas wumysliło?

Głowna tema lětosneje pratyje jo gmejna Běła Góra, kótaraž słuša k serbskemu sedleńskemu rumoju, a kenž jo prezentna wót zachopjeńka až do kóńca knigłow. Fotowa reportaža, stawizny, tšojenja, legendy, powěsći, wurězki ze starych wudaśow Casnika, warjeńske recepty a dalšne rozwjaselece fakty zwězuju se cele normalnje a awtomatiski do žywego, barwnego a informatiwnego pśewódnika za Běłu Góru, kótaryž se rowna změstymi napšawdnemu lubosćinskemu póznaśu.

Serbska pratyja, redakcija Horst Adam, Ingrid Hustetowa, Bernd Pittkunings, Budyšyn: LND 2020, 161 b.

Awtorki a awtory lětosnego dolnoserbskego knigłowego kalendarja su byli tenraz wjelgin kreatiwne. Wše cytaŕki a cytarje pśidu mimo wuwzesá k swójomu. Wósebnje rědne su w głownem wótrězku pratyje ideje za dekoracije z pśirodnych materialijow z pjera Bianki Šeferoweje, kenž te kreatiwne mjazy nami budu zawěsće wopytowaś. Źěl za kśesćijanow jo šyroko rozrědowany. Mimo tradicionelnych tekstow z pjera Marjany Domaškojc namakaju se tam reportaža wó jatšownych nałogach w Pólskej, pśinosk wó młodyma serbskima kśesćijanoma, psalm a dalšne fakty z cerkwinego žywjenja. Wjelgin derje cytaju se wjedrowe prognoze w stolětnej pratyji, kótaraž ma se wě skerjej amizěrujucu daniž informatiwnu gódnotu. Wjelgin informatiwne pak su staroserbske mjenja mjasecow – wěrna chłošćonka za lubowaŕki a lubowarjow dolnoserbšćiny! W źiśecem źělu pratyji namakaju młode cytaŕki a cytarje směšne tšojeńka, wabjecej gódańce, basni a žorśiki, kótarež spóraju bźeze cwiblowanja tež wjele dorosćonych k smjejkotanju.

W lěśe 2000 zachopijo kóńc apryla solarny załožk na Kochojc domje w Žylowje źěłaś, wón sejźi na jich kšywje »kaž serbski plon«. A pśi tom gibjo se toś ta špatna wědobnosć z nadpisma, pótrjefjecy fakt, »až njejo dawno južo na ten part wuglowy koncern góriła«.

Jurij Koch, Gruben-Rand-Notizen, Budyšyn: LND 2020, 192 b.

Ludowe nakładnistwo Domowina jo pód titelom »Gruben-Rand-Notizen« wudało, wóspjet kradu spódobnje wót Ise Bryccyneje wugótowany, nimskorěcny wuběrk zapisow z dnjownika a pśewažnje až dotychměst njewózjawjonych fragmentow proze Jurija Kocha z lět 1996–2006. Jo nastał wójowaŕski tekst se politiski stawnje jasnje pozicioněrujucego cłowjeka k nacasnym stawiznam dwójorěcneje Łužyce. Ned na zachopjeńku pomjenijo Koch w prědnem zapisku z apryla 1996 za swójo pśedewześe wjeliki pśikład: Victora Klemperera. Jo źe znate, až jo Nakładnistwo Aufbau za jogo dnjowniki epochy 1933–1945 wuzwóliło titel »Ja cu znaniś až do slědnego«, kótaryž jo źinsa źe južo pśisamem pśigrono. Wó take znankstwo Kochoju how źo, a wón jo rozmějo jasnje politiski. To njewóznamjenijo, až njenadejźoš na bokach knigłow teke zapiski wó žywjenju familije, kótarež se głownje wiju wokoło pówołańskeje a priwatneje žywjeńskeje drogi źiśi, a z dodankom wó naroźenju syna syna z lěta 2009 se knigły zakóńcyju. Pśewažujo pak politiski komentar, konsekwentnje pśednjasony z perspektiwy jadneje w a z NDR socializěrowaneje, kritiskeje pódzajtšnonimskeje lěwice, ku kótarejež drje nejwěcej eksponěrowanym serbskim zastupnikam źinsa 84lětny Jurij Koch licy.