Nimale sto lět pozdźišo ma so na Lawskich hrjebjach nowy serbski kulturno-wědomostny centrum twarić. Prašam so, kak by tajki wobraz dźensa wupadał, kiž by tam w foyeru ludźi witał a na prěni pohlad přehlad wo centralnych serbskich wosobinach poslednich sto lět a z tym zjimanje serbskich stawiznow a dohlad do serbskeho sebjezrozumjenja dał? Koho bychmy na wobrazu wuhladali a koho nic? Bychu so wubrane wosoby tež tak rjenje do cyłka zestajić dali? Socialistiski sekretar Domowiny pódla duchowneho? Wopory nacionalsocializma a komunizma pódla podpěrarjow abo sympatizantow systema? Štó by zwobraznjenym kak hołdował? Hač a na kotre wašnje bychu so mjezsobne a strukturelne konflikty zwobraznili? Bychu cyrkej, přiroda a folklora dale w pozadku stali? Kotry zastupjer młodeje generacije 21. lětstotka by městno namakał a štó z (ludowych) wuměłcow? Haj, a nic naposledk, by so žonam wjace přicpěło, hač mužam w drastach přikiwać, kaž to pola Trstenjaka widźimy? A při tym bě tola hižo Adolf Černý w lěće 1895 Milu Imišowu jako »prěnju serbsku wótčinku« počesćił – titul, kotryž jej tež druzy serbscy publicisća připóznachu.

Hinak hač wjetšina našich prjedownikow wopušćimy jako młodostni naše ródne wsy a města, podamy so – znajmjeńša za čas wukubłanja – do swěta a so zdźěla tež wjace njenawróćimy. Abo přesydlimy so powołanja abo wosobinskich přičin dla do druhich městow a krajow a spytamy w cuzbje nowu domiznu nańć abo sej na přikład přez warjenje jědźow, kiž znajemy ze dźěćatstwa, přez čitanje knihow w maćeršćinje a pěstowanje nałožkow a wašnjow něšto wot doma wobchować. Někotři swoju domiznu tež dobrowólnje njewopušća, ale su tomu nuzowani, dokelž so jich wjes brunicy dla wotbagruje abo dokelž buchu po wójnje wuhnaći abo přesydleni abo před wójnu ćěkachu. W tajkich padach zwostawaja jenož dopomnjenki, fota abo kluče wopušćenych statokow, kotrež su potrjecheni domiznu wopušćiwši wuchować móhli.

Před něšto tydźenjemi započach koparske mustwo pola Jednoty Kamjenc trenować. Spěšnje spóznach, zo so wužadanja we Łužicy wot wužadanjow druhdźe na swěće njerozeznawaja. Samostatne myslenje a dowěra do swójskich kmanosćow njejstej samozrozumliwej, tu runje tak nic kaž w Tansaniji, Kolumbiskej, Jordaniskej abo Nepalu.

W zwisku z morjenjom Georga Floyda dóńdźe w USA k demonstracijam, hdźež so wobdźělnicy raznje přećiwo rasizmej wuprajichu. Zdobom buchu­ pomniki kolonizatorow spowalene a tež na po­lu kultury so něšto hibaše. Mjez druhim je streamingowy portal HBO Max nachwilnje film »Vom Winde verweht« předstajenja rasizma dla z programa wzał z argumentom, zo jewja so w nim zestarjene kulturelne zhladowanja. Mjeztym jón z předsłowom profesorki Jacqueline Stewart, kotraž předstajenje njewólnistwa w filmje do konteksta staja, zaso poskićuja. Hižo někotre lěta so tajke diskusije tež na polu literatury wjedu. Přikład za to je kniha »Huckle­berry Finn« Marka Twaina z lěta 1885. W njej wustupuje 219 razow n-słowo, kaž so čornuch mjeztym w jendźelšćinje husto mjenuje, a bu namjetowane je z »njewólnik« narunać, zo njeby so šulerjam rasizm přikubłał. Tež w Němskej so něšto hiba. W Berlinje so »Mohrenstraße« na »Anton-Wilhelm-Amo-Straße« (němski filozof afriskeho pochada) přemjenuje. A w sakskej tworni Bautz’ner Senf & Feinkost GmbH produkowana cyganska juška ma bórze nowe mjeno dóstać, po tym­ zo su so zastupjerjo Sinti a Roma hóršili, dokelž maja pomjenowanje Cygan za zacpěwace.

Wóndano při rjadowanju regalow zanurich so do del­njoserbskeje Pratyje za lěto 2008. Zajimawe: cyła­ dwójna strona wo temje »Nimamy spisowaćelow« wot Hendricha Jordana a Torstena Maka. Woprawdźe, na spočatku zańdźeneho kaž tež naše­ho lětstotka njemóžeše so delnjoserbska literatura z nahladnej ličbu awtorow hordźić; hornjoserbskej dźěše so lěpje.

Runje w lěće 2008 pytach teksty za finsku antologiju načasneje serbskeje krótkoprozy, a poskitk delnjoserbskich tekstow njeběše bohaty. A hlej, hižo­ w februarje 2013 rěčach w přednošku k serbskej literaturje wo »fenomenje młodeje delnjoserbskeje literatury«. To běše widźeć mjez druhim w zběrce »Paternoster« a antologiji »Pód kšywom nakósnym«. Nowi awtorojo přichadźachu tež z nowymi temami. To bě kaž dźiw. Torsten Mak skedźbni na dalši problem: Serbsce pisacy su wućeženi ze wšědnym dźěłom, přewažnje na serbskim polu. Nimaja potajkim chwile za tworjenje. Kaž je Benjamin Franklin rjekł: »Čas su pjenjezy.« Tuž dajmy pjenjezy pisanja chcyćiwym a kmanym! Njech so nachwilnje wuswobodźa wot wšědneho dźěła a pisaja z połnej mocu. Trjebamy pjenjezy kaž tež kriterije a rjadowanja, po kotrychž so wone rozdźěla. Ryzy techniske a administratiwne prašenja. Hižo słyšu wobmyslenja: Hač hodźa so stipendije rozdźělować sprawnje, hač hodźa so naru­nać wučerjo, redaktorojo a tamni, kiž su nachwilnje stipendija dla wuswobodźeni, hač dosaha kapacita nakładnistwa za nowu twórbu. To su woprawnjene prašenja, ale hodźa so zawěsće rozrisać.

Serbowka, Serb a ja mamy dwě zhromadnosći: Smy staćenjo Zwjazkoweje republiki Němskeje a rěčimy serbsce. Prawdźepodobnje mamy hišće dalšu zhromadnosć: Smy hižo byli diskriminowani za to, zo zjawnje serbsce komunikujemy. Rěčna diskriminacija je »normalny« fenomen a nic wšitcy potrjecheni so wobaraja, štož wjedźe k dalšemu rozšěrjenju tutoho čłowjesku dostojnosć zacpěwaceho fenomena, kiž je jedna forma rasizma.

Poprawom je prawniska situacija jasna. Hižo prěnje artikle němskeho Zakładneho zakonja so raznje přećiwo kóždejžkuli formje diskriminacije wupraja. 1965 wotzamknje hłowna zhromadźizna Zjednoćenych narodow Mjezynarodne zrěčenje k wotstronjenju kóždeježkuli formy rasoweje diskriminacije, kotraž so definuje jako »kóžde rozeznawanje, wuzamknjenje, wobmjezowanje abo priwilegowanje na zakładźe rasy, barby kože, roda, narodneho pochada abo narodnosće, kotrež ma jako zaměr abo wuslědk, zo so přez to znjemóžni abo wobmjezuje runoprawne připóznaće, wužiwanje abo wukonjenje čłowjeskich prawow a zakładnych swobodow (...) w (...) kóždymžkuli (...) wobłuku zjawneho žiwjenja.«

Wězo njeje strowotniski a hospodarski system wot rěče małeho ludu wotwisny. Ryzy formalnje widźane, njejsmy jako Serbja za wobstaće towaršnosće relewantni. Relewantni su po tym jeničce Serbja, kotřiž wukonjenja wotpowědne powołanja. Njeparujomni wšak njejsu swojeje narodnosće, ale swojeje fachoweje kompetency dla.

Dźensa njeje Krabat jenož powěsćowa postawa, kotruž zwjazujemy ze spodobnymi ilustracijemi Měrćina Nowaka-Njechorńskeho abo z romanom Jurja Brězana. Krabat steji tež za zwičnjenu marku a jeho mjeno kmótři zelowemu palencej abo kolesowarskej šćežce. A hdyž rozmyslujemy wo pěstowanju serbskich nałožkow, dyrbimy so sčasami prašeć, hač dźe nam při tym jenož wo wobchowanje ludoweho herbstwa abo hač su wone mjeztym woblubowany srědk k přiwabjenju turistow?

Bě to w lěće 1975, před 45 lětami, běch młoda studentka. Tež tehdy so za dorostom hladaše. Šefredaktor Cyril Kola so mje wopraša, hač nochcyła něšto wo prěničce Angele Stachoweje »Halo Kazek« napisać. Připrajich, ale potom so njesměrnje dračowach. Něšto wšak napisach a wotedach. Njetraješe dołho a dóstach list. Takle njemóže Rozhlad přinošk wozjewić, dyrbjała bóle do hłubokosće hić. Někak běch to hižo při wotedaću začuła. Tuž dračowach so dale a hlej, nadobo so mi lěpje pisaše. Pozdźišo slědowachu dalše přinoški, ale dopominam so derje, zo dyrbjach so stajnje napinać. Recensiju napisać traješe dołho: sej sam měnjenje wo knize abo dźiwadłowym předstajenju wutworić, je wopodstatnić, za formulacijemi pytać, čerwjenu nitku za tekst namakać a potom hišće wšo na pisanskej mašinje wotpisać a termin tež tłóči ... Honorara dla to nječiniš. Snano dla duchowneho wužadanja? Zo něšto trajneho zawostajiš? Z dobrej recensiju stworiš wšak sam čwak literatury. Njepisaš hoły posudk wo wuměłskej twórbje, ale powědaš swoju stawiznu wo twórbje, zawjedźeš čitarja do njeje, zahoriš jeho w najlěpšim padźe za nju a druhdy jeho tež wottrašiš sej knihu kupić, předstajenje wobhladać abo koncert naposkać.

Kuždy ma w głowje nanejmjenjej jaden datum, kótaryž cełe žywjenje jo pśeměnił, na pśikład 8.5.1945, 3.10.1990 abo 11.9.2001. W krotkem casu buźomy teke diskutěrowaś, kak swět jo wuglědał pśed koronu. Za mnjo jo kradu jasne, až pandemija jo teke kriza našogo politiskego systema, našeje něntejšneje wašnje producěrowanja a zgromadnego žywjenja.

Štož pak bě w žołmje wotprajenjow jako prěnje alternatiwnje organizowane, a informacija roznjese so spěšnje přez socialne syće, běštej internetnej wusyłani njedźelnišich katolskich kemšow z Chrósćic a Radworja 15. měrca. Sobotu bě Drježdźansko-Mišnjanske biskopstwo wozjewiło, zo so žane kemše wjace njewotměwaja a hižo njedźelu rano sedźachu wěriwi před wobrazowku a swjećachu na te wašnje zhromadnje Božu mšu. Njepřijomne začuća njewěstosće na njedźelnišim dopołdnju najskerje na wjele městnach začuwać njeběchu.

Kampanja sama wuwoła kritiku. Tež ja njemóžach rozumić, čehodla je slogan akcije za wjace akceptancy serbšćiny w zjawnym rumje jenož němski. »Sorbisch? Na klar!« Čehodla njewužiwa kampanja znajmjeńša nimo němskeho hashtaga tež serbski? Zamołwići rozkładźechu, zo njeměri so kampanja na Serbow a zlutniwe wužiwanje serbšćiny je wědomy rozsud.

BERND PITTKUNINGS

My potomnicy smy zamołwići za to, kak a na čo so dopominamy. Dokładnje 75 lět po Skalowej smjerći mamy so prašeć: Je poet a politikar swojemu ludej něšto trajaceho zawostajił?

Jeho serbska lyrika, zbasnjena ze serbskej wutrobu, je žiwa a skutkuje hižo lětdźesatki dołho, nic jenož na mnohich »swjedźenjach serbskeje poezije«. Tuta česć pak Skalowej lubosći k domiznje a swojemu ludej jenož zdźěla wotpowěduje. Přetož, němske nastawki politikarja w časopisu »Kulturwehr«, spisane runje tak ze serbskej wutrobu, su zjawnosći mjenje znate.

Ten cart jo był marmorowa bista w rogeńskem groźe. Nejwěcej zaśišćapołne, ale teke nejjěsnjejše dopomnjeśa mójogo źiśetstwa zwězuju z parkom, kótaryž wobdawa grod. Ze swójimi bajkatymi pyramidami a gatami, mósćikami a nugliškami gnujo Pücklerowa krajina južo nejmłodšych. A pózdźej bu park městno, na kótarež som se slědk śěgnuła, gaž njejsom kśěła doma byś. Lěc se z pśijaśelkami na zakazany piknik zmakaś abo lěc z prědnym kšutym pśijaśelom w chłodku bomow sejźeś – pśecej som se do Rogeńskego parka wrośiła.