×

Kedźbu!

JUser: :_load: Fehler beim Laden des Benutzers mit der ID: 1605

měnjenja / komentary

Hartmut S. Leipner Foto: archiw Nowego CasnikaW kuždej krizy štycy šansa, se groni. Napšawdu? Drje za tym, kaka to kriza jo. Wjelike krize, ako ta tšašna katastrofa w Japańskej pśed 10 lětami, woporam we Fukuśimje žednu šansu njejsu dali. A teke tych wušej 30.000 družynow zwěrjetow a rostlinow, kenž jo wót wótemrěśa wobgrozonych, njeby tu wuchadnu sadu wobtwarźiło.

Spócetne grichiske słowo κρίσις (krísis) ma wóznam měnjenje abo rozsuźenje. W tych padach, źož mamy něco rozsuźiś, dejali wěźeś, kótare móžnosći ga mamy. Historikarje, pšawizniki za mjazynarodne pšawo, epidemiologi, narodne góspodaŕniki a wójaŕske eksperty su se wobjadne, až luźe źe njewuměju derje rozsuźowaś. We Wójnskej fibli Bertolt Brecht pišo, až luźe lěbda něco z katastrofow pśiwuknu. Lubjej se pyta za winowatym. Jadnore wótegrona su za spódobanim: Chinezarje, Bill Gates z jogo mjazynarodnym pśiseganim, wuše mócy abo pomsć sknechtowanego wobswěta. To wšo znani wó wótpokazanju pśinawuknuś. Ta słaba zamóžnosć wuknjenja ma paradoksnje cyniś z wěru do racionalnosći wědomnosći. Z teje wěry slědujotej cesto pśeśiwnej, ale jadnak fatalnej njedorozměśi: Na jadnom boce se njekritiski mysli, až wěsty wuslědk slěźenja jo absolutna, na pśecej a wšuźi płaśeca wěrnosć. Na drugem boce se pśekritiski pśiswójujo pozicija, až rozdźělne rezultaty wótbłyšćuju alternatiwnu realitu. We wobyma padoma se njeglěda na wobstojnosći, kenž lajki mimo slězynowych fachowych znaśow cesto pódgódnośuju. Na nich se jadnorosći dla w popularnych medijach zabywa. Jo pak jano jadna wěrnosć, wóna jo bźez alternatiwy. Pytanje za wěrnosću se pomjenijo wědomnosć, kótaraž žednogo kóńca njama. Nic njama cyniś z wěru, dokulaž se złožujo na ewidencu. Aby pytanje za wěrnosću wuspěšne było, musy se bźez pśedsudkow definěrowaś, pód kótarymi wuměnjenjami něco płaśi. To teke groni, až wšykne wědomnosći muse cuze wobwliwowanje z boka politiki, popularnych medijow abo finance konsekwentnje wótpokazaś. Nejlěpše, což móžo wědomnosć podaś, su dopóznaśa, kenž se mógu pśekontrolěrowaś. Ta wěrnosć jo aktualny staw, kenž pak witśe z nowymi rezultatami móžo byś pśestarjety. Wěcej to njejo, ale rownocasnje jo to pśewšo wjele. Tym relatiwnym wědomnostnym dopóznaśam mamy se źěkowaś za wšykno. W kolektiwnem wobchadanju z krizami musy wědomnosć pśecej zasej na rozměru a mroki dopóznaśow pokazaś. Wědomnosć njeznajo žednych měnjenjow, jano fakty, togodla tam njejo žedna lichota měnjenja. Pśeśiwo njerozymnym gronam wót lichoty měnjenja we wědomnosći, na pśikład wó pśeměnjenju klimy abo wó genmanipulaciji pśez šćěpjenje, musy se zakšocyś. Pótom jo kriza šansa, ku kótarejž teke wědomnostne wuslědki pśinosuju ako to, což su: ako esencielny schójźeńk dopóznaśa.

Syman Pětr Cyž Foto: Hanka ŠěnecMichał rady słucha. Rano zajimuje so za powěsće, tak mjenowany »Morning Briefing«, kotrež sej w jadriwej formje jako podcast na swojim šmóratku naposka. Ducy wot dźěła wěnuje so zabawnišim wobsaham, kiž na Spotify nadeńdźe: hudźbje abo słuchokniham. Tych 9,99 € měsačneho popłatka za Spotify Premium jemu njeje žel. To słuša k žiwjenju tak kaž nowinski abonement k žiwjenju jeho nana. Michał je 25 lět stary Serb, bydlacy w Berlinje. Jako 12lětny bě dožiwił, kak so z iPhonom mobilny internet krok po kroku do wšěch kutow kraja rozwali. Dźensa je šmóratko za njeho najwažniši grat za informacije. Na Instagramje abonuje kanale najwažnišich medijow. Čita tež rady, što so w Serbach stawa. Ćišćane knihi lědma hišće čita, ale wobsahi jeho zajimuja. Ze swojim serbskim pochadom jara wědomje wobchadźa. Prašeja-li so kolegojo za rěču, w kotrejž so wón při telefonje rozmołwja, jim to rady rozkładuje. Michał je hospodarstwo studował. Nětko dźěła w marketingowym wotrjedźe internetoweje firmy, kotruž druzy hišće start-up mjenuja, a zaběra so z načasnymi wašnjemi digitalneho marketinga: marketing automation, content marketing a growth hacking. Zašłe lěto je raz spytał to swojemu wujej rozkłasć, štož so jemu nažel poradźiło njeje. Technologiski swět so tak spěšnje wjerći, zo zhubi naša rěč spěšnje zwisk. To potrjechi tež čłowjeka, kotryž so lědma w tutym swěće pohibuje. Hlej digitalna škałba abo – kaž by Michał rjekł – #digitaldivide. Bjez jendźelskich wobrotow njepřińdźeš dale. Dalši z nich je consumer centricity, koncept, hdźež steji konsument w srjedźišću. Prěnje a najwažniše prašenje marketinga je tuž: Koho chcu poprawom docpěć? Hakle po tym sćěhuje prašenje, z čim: z kajkim poselstwom, wudźěłkom abo posłužbu. Naposledk steji prašenje, kak někoho najlěpje docpěju: po kajkim kanalu abo wašnju, hdźe a hdy. Budźmy sprawni: Najčasćišo započnjemy z druhej kročelu. Mamy něšto, štož chcemy zdźělić, předać abo prezentować, bjez toho zo wědźeli, koho chcemy poprawom docpěć. Hač ma něchtó scyła potrjebu ? Orientujemy so na zwučenosćach abo na woprawdźitej potrjebje? Michał by tež móhł rěkać Korla, Jakub abo Handrij. Jedna so wo wumyslenu wosobu, tak mjenowanu buyer persona. To su fiktiwne charaktery, kotrež wopisuja typiskich zastupjerjow zaměrowych skupinow. Tuta marketingowa metoda wužiwa so mjeztym w nimale wšitkich firmach, kotrež wusměrja so wědomje na potrjebach konsumentow. Zo su Serbja tak kaž Michał po cyłym swěće rozbrojeni, ničo noweho njeje. Dźensa pak je z pomocu digitalnych medijow wo wjele lóšo, k tutym serbskim kupam w cuzbje zwisk wudźeržować, mjez sobu serbske słowo pěstować a so wotwonka wobstajnje wažnych, nowych impulsow nasrěbać.

SYMAN PĚTR CYŽ

Domenico Gruhn Foto: archiw LNDKomuž je allegro jenož zapřijeće z hudźby, je wulkotny wuspěch »pólskeho ebay« zaspał. Prawdźepodobnje je so w našim susodnym kraju mały digitalny Dawid napřećo wulkemu Goliatej přesadźił, dokelž njebě Pólska za njeho lukratiwna dosć. Tak měješe najwjetša pólska wikowanska onlineplatforma allegro šěsć lět předskoka, a to ebay hač do dźensa w Pólskej nachwatał njeje.

Njelukratiwna je tež naša serbska rěč w digitalnym swěće. Přerěznje 3,7 hodźinow wob dźeń na smartphone sutamy, kiž njehodźi so serbsce posłužować. Smy so na to zwučili, wšako hižo na kompjuterach přewjele ze serbskej rěču započeć njemóžachmy. Za Microsoft, Apple, Google a dalšich ma serbska rěč prosće přemało recipientow. Dźakowano serbskim idealistam a institucijam mamy přehladny poskitk serbskorěčneje open source software a serbskich wobsahow. Realita pak je tajka, zo dyrbju z mojej dźowku falowaceho streaming poskitka dla cyły tydźeń samsneho pěskowčika online hladać, mjeztym zo móže so moja němskorěčna žona kóždy dźeń nad aktualnym »Sandmannom« wjeselić. Tak dźěćo hižo wot małosće wuknje, zo je serbska rěč mjenje hódna. Digitalizacija runja industrializaciji małych zatepta. Štóž nětko mysli, zo by za Serbstwo spomóžne było, čerstwe zaryte kable za spěšny internet zaso wurywać a wšitke škričkowe sćežory spowaleć, zabudźe, zo njemóžeš čas wróćo wjerćeć a zo młodźina swój puć do přichoda dźe.

Lubina Malinkowa Foto: archiw SNHižo jako dźěćo je mje triptychon Ante Trstenjaka »Sławjenje serbskich wótčincow« fascinował. Mějach někak předstawu, zo jedna so wo rjadowniski wobraz abo zo su so přećeljo-towaršojo za zhromadny wobraz zestupali. To zwisuje wěsće z tym, zo su wšitcy na wobrazu podobneje staroby a w jednotnych čornych frakach. Ze samsnym chutnym mjezwočom wobkedźbuja pisane žiwjenje wokoło so. Abo wobkedźbuja skerje wobhladowarja wobraza abo hladaja do serbskeho přichoda? Hakle pozdźišo mi switaše, zo njejsu portretowani mužojo rowjenkojo, ale zastupjerjo cyle wšelakich generacijow a rozdźělnych duchowno-stawizniskich tradicijow. A traješe hišće dlěje, zo bych zrozumiła, zo njeběchu zdawna wšitcy mjez sobu spřećeleni. Ressentimenty a wótre diskusije njeběchu (bohužel) rum na wobrazu namakali, zwjazowachu muži pak runje tak kaž njesprócne wojowanje za Serbstwo. Słowjenski moler Ante Trstenjak je triptychon 1929 za Serbski dom na Lawskich hrjebjach stworił. W nim wjaza serbske wosobiny 19. lětstotka a spočatk 20. lětstotka do cyłka, kotrymž so wažna róla w narodnym hibanju přiznaje. Ze wšěch stron jim Serbja z Delnjeje, srjedźneje a Hornjeje Łužicy hołduja. Ze sugestiwnym, na wołtar dopominacym wobrazowym natwarom je Trstenjak stworił skutkownu inscenaciju serbskich stawiznow. Spočatnje bě wobraz w zjawnej rumnosći serbskeje lutowarnje widźeć, po jeje bankroće pak přeńdźe reprezentatiwna wolijowa mólba do wobsydstwa Serbskeho muzeja.

Nimale sto lět pozdźišo ma so na Lawskich hrjebjach nowy serbski kulturno-wědomostny centrum twarić. Prašam so, kak by tajki wobraz dźensa wupadał, kiž by tam w foyeru ludźi witał a na prěni pohlad přehlad wo centralnych serbskich wosobinach poslednich sto lět a z tym zjimanje serbskich stawiznow a dohlad do serbskeho sebjezrozumjenja dał? Koho bychmy na wobrazu wuhladali a koho nic? Bychu so wubrane wosoby tež tak rjenje do cyłka zestajić dali? Socialistiski sekretar Domowiny pódla duchowneho? Wopory nacionalsocializma a komunizma pódla podpěrarjow abo sympatizantow systema? Štó by zwobraznjenym kak hołdował? Hač a na kotre wašnje bychu so mjezsobne a strukturelne konflikty zwobraznili? Bychu cyrkej, přiroda a folklora dale w pozadku stali? Kotry zastupjer młodeje generacije 21. lětstotka by městno namakał a štó z (ludowych) wuměłcow? Haj, a nic naposledk, by so žonam wjace přicpěło, hač mužam w drastach přikiwać, kaž to pola Trstenjaka widźimy? A při tym bě tola hižo Adolf Černý w lěće 1895 Milu Imišowu jako »prěnju serbsku wótčinku« počesćił – titul, kotryž jej tež druzy serbscy publicisća připóznachu.

Katrin Čornakec Foto: Hanka ŠěnecNastupajo koronapandemiju smy wosrjedź druheje žołmy a kokamy chcyjo nochcyjo zwjetša doma. Tym jednym so to spodoba, dokelž maja skónčnje chwile za sebje a wosobinske zajimy, tym tamnym swójske štyri sćěny na čuwy du, dokelž su wosamoćeni. Njemóža so z přećelemi w hosćencach zetkać, ze swójbnymi swjećić abo do dźiwadła a na koncerty chodźić. Što pak zwjazujemy ze zapřijećom doma? Je woprawdźe tam doma, hdźež je naša kolebka stała, kaž postuluje to Jakub Bart-Ćišinski w Epistli, hdźež dale rěka »a doma wostanje z tym zbóžnym kuzłom swojim«? Kajki wliw maja naš pochad, naša předstawa wo domiznje, naša maćeršćina na naše žiwjenje a wuwiće?

Hinak hač wjetšina našich prjedownikow wopušćimy jako młodostni naše ródne wsy a města, podamy so – znajmjeńša za čas wukubłanja – do swěta a so zdźěla tež wjace njenawróćimy. Abo přesydlimy so powołanja abo wosobinskich přičin dla do druhich městow a krajow a spytamy w cuzbje nowu domiznu nańć abo sej na přikład přez warjenje jědźow, kiž znajemy ze dźěćatstwa, přez čitanje knihow w maćeršćinje a pěstowanje nałožkow a wašnjow něšto wot doma wobchować. Někotři swoju domiznu tež dobrowólnje njewopušća, ale su tomu nuzowani, dokelž so jich wjes brunicy dla wotbagruje abo dokelž buchu po wójnje wuhnaći abo přesydleni abo před wójnu ćěkachu. W tajkich padach zwostawaja jenož dopomnjenki, fota abo kluče wopušćenych statokow, kotrež su potrjecheni domiznu wopušćiwši wuchować móhli.

Markus Bjeńš Foto: z priwatneho wobsydstwaWot lěta 2012 sym žiwy we wšelkich dźělach swěta. Spočatnje dźiwach přeco na rozdźěle jednotliwych městnosćow. Nadeńdźech je prosće we wšěm: rěč, krajina, jědź, nabožina, tradicije, wupadanje a drasta čłowjekow, formy mjezsobneho wobchada a prawidła. Tež w rozmołwach z domoródnymi stajnje słyšach, zo su wobydlerjo susodneje kónčiny, wjeski abo kmjena dospołnje hinaši. Mi zdaše so to być podobnje rozmołwam we łužiskich wjeskach, hdźež so twjerdźi, zo su Chróšćenjo cyle hinaši hač Radworčenjo a Ralbičenjo wjele zhromadneho z Wotrowčanami nimaja. Zawěsće njejsu tute wuprajenja stajnje chutnje měnjene a tola zrawješe we mni prašenje: Čehodla złožujemy so w našich wobkedźbowanjach tak husto na rozdźěle? A leži w tym snano tež hłowna přičina za rozdwojenje mjez čłowjekami? Z toho wuchadźejo počach so za zhromadnosćemi na swěće rozhladować. Chowa so za wonkownymi rozdźělemi něšto zwjazowace? W běhu mojeho skutkowanja pola mjezynarodneje organizacije Coaches Across Continents přewjedźech dalekubłanja na temu »Sport a kubłanje« w přibližnje 30 krajach. W běhu časa bu mi atmosfera při dalekubłanjach wažniša hač wobsahi. Spěchować dowěru, sobuzačuwanje a swobodu, zesylnić samostatne myslenje a jednanje buchu mi wutrobita naležnosć.

Před něšto tydźenjemi započach koparske mustwo pola Jednoty Kamjenc trenować. Spěšnje spóznach, zo so wužadanja we Łužicy wot wužadanjow druhdźe na swěće njerozeznawaja. Samostatne myslenje a dowěra do swójskich kmanosćow njejstej samozrozumliwej, tu runje tak nic kaž w Tansaniji, Kolumbiskej, Jordaniskej abo Nepalu.

Wóndano při rjadowanju regalow zanurich so do del­njoserbskeje Pratyje za lěto 2008. Zajimawe: cyła­ dwójna strona wo temje »Nimamy spisowaćelow« wot Hendricha Jordana a Torstena Maka. Woprawdźe, na spočatku zańdźeneho kaž tež naše­ho lětstotka njemóžeše so delnjoserbska literatura z nahladnej ličbu awtorow hordźić; hornjoserbskej dźěše so lěpje.

Runje w lěće 2008 pytach teksty za finsku antologiju načasneje serbskeje krótkoprozy, a poskitk delnjoserbskich tekstow njeběše bohaty. A hlej, hižo­ w februarje 2013 rěčach w přednošku k serbskej literaturje wo »fenomenje młodeje delnjoserbskeje literatury«. To běše widźeć mjez druhim w zběrce »Paternoster« a antologiji »Pód kšywom nakósnym«. Nowi awtorojo přichadźachu tež z nowymi temami. To bě kaž dźiw. Torsten Mak skedźbni na dalši problem: Serbsce pisacy su wućeženi ze wšědnym dźěłom, přewažnje na serbskim polu. Nimaja potajkim chwile za tworjenje. Kaž je Benjamin Franklin rjekł: »Čas su pjenjezy.« Tuž dajmy pjenjezy pisanja chcyćiwym a kmanym! Njech so nachwilnje wuswobodźa wot wšědneho dźěła a pisaja z połnej mocu. Trjebamy pjenjezy kaž tež kriterije a rjadowanja, po kotrychž so wone rozdźěla. Ryzy techniske a administratiwne prašenja. Hižo słyšu wobmyslenja: Hač hodźa so stipendije rozdźělować sprawnje, hač hodźa so naru­nać wučerjo, redaktorojo a tamni, kiž su nachwilnje stipendija dla wuswobodźeni, hač dosaha kapacita nakładnistwa za nowu twórbu. To su woprawnjene prašenja, ale hodźa so zawěsće rozrisać.