Peru

Peruańska wjas Callejon de Huaylas (region Áncash) celebrěrujo pódobne wuběgowanje­ na cele wósebny part. Wobydlaŕstwo how njepowěda w regionje jano Andisku špańšćinu1, ale teke Áncash­ Quechua2 (oficielnje Anqash qichwa­ pomjenjona). Na zakłaźe togo wósebnego zestajenja ludnosći jo se mógała how wuwijaś jadnorazna forma gusecego rejtowanja – Cóndor Rachi abo Rachi Cóndor (serbski: noc kondora), kótaraž se tradicionelnje wótměwa pśi góźbje karnewala3.

Pśed rejtowanim na pśemoc se město gusy abo kokota napšawdu žywy kondor wužywa. Toś ten nosy se nejpjerwjej w pisane wupyšnjonych nosankach a wejsanarje rejuju chylku wokoło tych nosankow, ako by wóni byli jano dalšny rejowaŕ. Wjele wejsanarjow jo sebje woblico z běłeju substancu – nejskerjej mineralneju pastu (?) – wobmazało a nosy wjelike běłe kłobyki ze šyrokeju krempu. Někotare su se teke nadrowe pase z płodami (jabłuka?) pśez ramjenje powjesali.

Rejtarje wobkružyju něnto w kupce wěcej razow nosanki a pśi tom jich dujaŕska kapała muzikaliski pśewóźujo. Lětosa (2022) su nosyli rejtarje pla Cóndor Rachi pśisamem wšykne samske drastwy: běłe zgło, śamnomódry zec a cerwjene rubiško. A dwa ako »Capitán» (stotnik pla wójaŕstwa) pśigronjonej rejtarja w kupce stej nosyłej cowboyowy kłobyk a stej wopytałej pśi rejtowanju wokoło nosankow pórěd stwóriś. W drugich lětach su rejtarje pśi tom dobru »njeźelsku» drastwu – woblak, krawatu, atd. – nosyli a wótergi take něco ako »wobaleńc«, kótaryž jo wobstojał z pisanych plastikowych flašow. Snaź dej taki »wobaleńc« pśedstajiś ptaškowe pjerka, ale bóžko njejo mógał awtor do tych měst žrědło namakaś, kótarež by mógało wujasniś toś tu wónaku drastwu.

Symboliske pječwo do cyrkwinskeho a burskeho lěta słušeše. Wuměłsce sformowane ćěsto a figurki běchu něhdy połne woznama. Mějachu zbožu a strowoće přisporjeć.

Na łubi burskeho statoka w Zagorju pola Mužakowa před něšto lětami škleńčany kašćik z plećenym pječwom, prawdźepodobnje poselene, namakachu. Na wěncu spóznaješ lěto 1854, pismikaj K a G, móličke całtki a chlěbuški. Srjedźa štyri pory zawdawaceju rukow pletwu tworja, kiž na dźećelowe łopješka zboža dopominaja. Tute pječwo z přeměrom 18 cm ma běły židźany banćik přećehnjeny. Pozadk je nazeleń wobarbjeny, ramik je čorny. Namakanka tu we Łužicy přewšo zadźiwa. Móhł měnić, zo pochadźa z 500 km zdalenych morawskich Vizovic, sławneho centruma ludoweho pječwa.1 Zagor běše před 150 lětami chuduška, nimale hišće ryzy serbska wjes wosrjedź pěskojteje Mužakowskeje hole. Wo pječwje njemóžachu w kónčinje ničo zhonić. Tež naprašowanja w susodnych regionalnych muzejach, etnografiskich zběrkach a chlěbowych muzejach Němskeje běchu njewuspěšne. Tajke stare pječwa su jara rědke. Hódajo, što wono woznamjenja, tukaše so na lubosćinske a kwasne pječwo, kmótřiski dar abo dopomnjenku pjekarskeho wučomnika.2 Ludowědnje zajimawe su wosebje motiwy. Maš tu znate zawdawanje rukow jako znamjo zwjazanosće a swěry, wosebje woblubowane w času biedermeiera. Ze štyrjoch čwakow ćěsta splećeny wěnc a so křižowacy muster – w ludowědźe štyri wutroby3 mjenowany – móhł schowane apotropeiske znamjo być, takrjec wuměłsce wuhotowany chlěb ze selu jako žohnowanje za dom. Tute znamjo jara na ukrainski słónčny symbol dopomina. Móžno je, zo wospjetna ličba štyri připad njeje. Přetož štyri bywa w ličbowej mystice symbol wšěch štyrjoch směrow a počasow. Ličba wosom pola rukow je zdobom ličba bibliskeho nowospočatka.4 Tež chlěbuški do spekulowanja zawjedu – wšědny chlěb abo symbol płódnosće?5 Snano pohlad do stawiznow pomha. Wokoło lěta 1854 běše čas hubjenych žnjow, drohoty a hłodu. Mnozy za morjo wupućowachu.

Njeswačidlske šulske stawizny 1840–1889: Křesćan Wylem Hercog

Njeswačidlska wulkowosada běše wobšěrna. Wona wopřiješe 34 wsow. Jeje dušepastyr bě wot 1839 farar Herrmann Julius Richter (Rychtar), jeho podpěrowaše diakon Andreas Taffel (Handrij Taffla). Městno cyrkwinošulskeho wučerja zastawaše wot 1838 Křesćan Wylem Hercog. Wón skutkowaše tež jako kantor, organist a kěbětar.1 W zdalenymaj městnomaj Komorowje pola Rakec a Poršicach eksistowaštej hižo pódlanskej šuli. Zwosta hišće 320 dźěći, kotrež mějachu so w Njeswačidle wuwučować. Tole njemóžeše jednotliwy wučer zdokonjeć. Šulske twarjenje z lěta 1732 drje so 1805 rozšěrješe, tak zo šulska rumnosć něhdźe 140 dźěći zaměstni.2 To pak lědma dosahaše za Njeswačidlskich šulerjow a za najbliše wjeski. Za zdalenišo bydlace dźěći bě šulski puć tak a tak jara dołhi.

Polěpšenje pokazowaše so wokoło 1840, hdyž Franz Theodor hrabja von Riesch połnolětnosć docpě a knjejstwo nad Njeswačidlskimi kubłami sam přewza. Farar Rychtar móžeše hižo 1841 w swojim přinošku za knihu »Oberlausitzer Kirchengalerie« wo prěnich wuspěchach w šulstwje rozprawjeć. Zarjadowanje dalšeje šulskeje stwy za młódše dźěći a z bydlenjom za wučerja bě planowane a Jan Špitank z Njeswačidła bu hižo jako pomocny wučer přistajeny, kiž »einstweilen in einem Miethlocale der 3. und 4. Classe Unterricht ertheilt, wäh­rend die 1. und 2. Classe den Unterricht des Hauptlehrers genießt«. Dalše pódlanske šule mějachu so załožić, ručež dosć serbskich wučerjow seminar zakónči.3

Ženje njesteješe na Domowinskej politiskej agendźe, zo dźe wo kraj indigeneho serbskeho luda. Tola hižo basnik, publicist a katolski duchowny Jakub Bart-Ćišinski (1856 – 1909) basnisce napominaše1:

»…Haj duž, hospodarjo serbscy, hajće

pola, łuki, lěsy, domy serbske,

wašich prjedownikow kubło herbske!

Hruzlik serbskej zemje njepředajće

žadyn! Pod serbsku chorhoj pójće,

k Serbow roli, rodej swěrnje stójće!«

To njebě ani w lěće prěnjeho wozjewjenja, 1891, lyriski wobraz, je to realne napominanje w basniskej formje. 1924 wozjewichu Serbske Nowiny powědku spisowaćela a politiskeho wizionara Jana Skale (1889 – 1945) Stary Šymko2. W srjedźišću powědki steji serbski bur

Nordrhein-Westfalska – gusece rejtowanje a »Hähneköppen«

Teke w Nordrhein-Westfalskej dajo nałogi, kótarež su pódobne na łapanje kokota.

We dwěma měsćańskima źěloma Wattenscheida (Höntrop a Sevinghausen), ale teke w Essen (w měsćańskich źělach Byfang, Freisenbruch a Kupferdreh), we Velbert (měsćańskej źěla Langenhorst a Neviges blisko groda Hardenberg), w Dortmund a w Drolshagen-Bühren (Sauerlandska) organizěruju (rowno tak ako w Belgiskej a Nižozemskej) tak pomjenjone zjadnośeństwa gusecych rejtarjow to gusece rejtowanje.1

We Wattenscheid stej to wót 1908 zjadnośeństwje »Gänseclub Höntrop« a »Gänseclub Sevinghausen«. Pśed tym stej byłej wobej kluba w jadnom klubje zjadnośonej, dla togo se wobej na pózdatne lěto załoženja 1598 pówołajotej (k tomu wěcej dołojce w kapitelu »Póchad łapanja kokota a gusecego rejtowanja«). Cele pódobnje ako cłonki belgiskego towaristwa »De Nieuwe Gans Berendrecht«, nose cłonki zjadnośeństwowu gusecych rejtarjow z Wattenscheid a Essen něgajšnu drastwu jadnorych źěłaśerjow. Ta wobstoj rowno tak ako w Berendrecht z módrego kitla, cerwjeno-běłego rubišća, carnego zeca a carneje šupkateje mice (z aplikaciju z metala w formje gusy na prědkownem boku). Teke w Nordrhein-Westfalskej pó źělach zymnokšejne kónje zasajźuju, za zdaśim su teke dujaŕske kapały obligatoriske a wšykno se stawa w karnewalskem casu, zwětšego rožowe pónjeźele a cesto we zwisku z fašingowymi pśeśěgami. Jano w Langenhorst a Neviges rejtuju na drugich dnjach. W Neviges wugótuju gusece rejtowanje swětki a w Langenhorst pětk pśed rožowym pónjeźelim. Ale na wšych zarědowa

K wudaću časopisa Misionske Powěsće

Serbski předměrc so husto z hesłami romantika, rozswětlerstwo a słowjanska zwjazanosć charakterizuje. Tutym hibanjam so bytostny wliw na serbske narodne budźenje připisuje. Hladajo na politiske połoženje w předměrcu rěči so wo restawraciji, z widom na Prusku je w serbskim stawiznopisu tež husto rěč wo zaměrnej germanizaciji. Hospodarske połoženje we Łužicy da so skrótka z hesłomaj agrarne reformy a započatk industrializacije wopisać. W tutym nastawku chcu na dalše hibanje skedźbnić, kiž serbske stawizny nic mjenje hač horjeka mjenowane wobwliwowaše, je so pak hač dotal mało wobkedźbowało, mjenujcy zbudźerske hibanje (Erweckungsbewegung).

Zbudźerske hibanje korjeni w pietizmje 18. lětstotka, dyrbješe pak so po Francoskej rewoluciji a Napoleonskich wójnach z hinašimi wliwami rozestajeć. Jedna so wo swětowe hibanje, kiž wšě kraje reformacije wopřija (USA: Second Great Awakening; Jendźelska: Evangelicalism, Francoska a Šwicarska: Réveil). Po wobsahu měrješe so přećiwo racionalizmej a wojowaše za rechristianizaciju Europy. Rowjenkojo mějachu so z duchowneho spara budźić, tole zwjaza so husto tež z přećom, jich z narodneho spara budźić. Lěta mjez 1815 a 1848 so jako wažne časowe mězniki zbudźerskeho hibanja podadźa, je pak konsens, zo wobwliwowaše zbudźerske hibanje wuwiće w Němskej přez cyły 19. lětstotk. Při tym njewobmjezowaše so jeho skutkowanje jenož na cyrkwinski wobłuk, ale móžemy runje na polu towarstwoweho žiwjenja, diakonije (chorownje, diakonisowe wustawy, wumóžerske domy), ale tež nowinarstwa šěroke zjawne skutkowanje zbudźerskeho hibanja slědować. Zbudźerske hibanje, tak teza tutoho nastawka, wobwliwowaše tež serbske stawizny w předměrcu bytostnje. Chcu to tule na přikładźe serbskeho nowinarstwa pokazać.

Za žiwjenski skutk na dobro Serbstwa

Swoje 90. narodniny je w Choćebuzu-Škódowje woswjećiła wučerka, studijna radźićelka Hanamarja Měškankowa. Jako steješe nadobo jako prěni gratulant předsyda Domowiny Dawid Statnik před njej, bě jubilarka cyle překwapjena. Z wutrobitymi słowami počesći wón narodninarku »za dłujkolětne zasłužbne woplěwanje a zdźaržanje serbskeje rěcy a kultury« a za jeje cyły serbski žiwjenski skutk z čestnym wopismom a slěbornakom »Serbski dudak«.

Hanamarja Pawlikec narodźi so dnja 18. julija 1933 w Rownom. Slepjanšćina je jeje maćeršćina. Na prěnje šulske dny jako tehdy hišće pjećlětna w šuli w Rownom so narodninarka jara derje dopomni: »Tehdy šula w aprylu započa. Chodźach prěnje lěta hišće w burskej drasće a rěč mjez dźěćimi w přestawkach běše serbska. Naš wučer Kinne, kotryž na wěstych dnjach lěta w brunej uniformje přez wjes chodźeše, běše zasadnje přećiwo tomu a nam to zakazowaše. Kóždeho, kiž so po tym njeměješe, wón kruće pochłosta. Tak běchmoj, moja přećelka Emma Mudric a ja, mjez tymi, kiž dóstachu prědku před rjadownju wjacore šwiknjenja z jeho kijom. Mějachmoj po tym módre porsty. Ale płakała njejsym!«

Ze susodneje wsy Slepom pochadźacy basnik Kito Lorenc (1938 – 2017), pisaše w 1960tych lětach entuziastisce a połny přichilnosće, pozdźišo tež połny zrudoby wo industrielnych změnach w swojej serbskej domiznje, srjedźnej Łužicy1.

Njehladajo serbskich literarnych a publicistiskich tekstow a wšelakich protestow w regionje, je dewastowanje, zapusćenje přirody a zwottorhanje wsow a sydlišćow serbskeho sydlenskeho ruma – nic jenož tu a tam někotre dwory ze zahrodu, lěsom a pólkom – dale šło. Wot započatka brunicoweje industrije je so 135 wsow a wjesnych dźělow – hwězdow, kaž Lorenc wsy swojeje domizny mjenuje – we Łužicy wuhasło. W přirunowanju štyrjoch brunicowych rewěrow Němskeje je to najwjace sydlišćow, z toho we wulkej wjetšinje w Bramborskej 103 a w Sakskej 322. Žiwa rěč a kultura stej so na jara wjele městnach na folkloru změniłoj abo so dospołnje zhubiłoj. Tež wustajeńca, kiž bě w starej, ze zničeneho Rogowa přenjesenej cyrkwi w Nowym Rogowje zaměstnjena a kotraž ničenje wsow dokumentowaše, so mjez tym zhubi. Před chwilu čitach, zo ma so wustajeńca do nowonastawaceho muzejoweho twarjenja w Baršću integrować. Derje tak. Ale što je wustajeńca wo wotbagrowanju napřećo wotbagrowanju? Na Google-Maps, ze statusom satelitowych wobrazow, je rozsah zbrašenja serbskich łužiskich stronow wokoło Choćebuza, Janšojc a w srjedźnej Łužicy widźeć.

W ewangelskej cyrkwinskej tradiciji su paramenty liturgiske ruby, kiž słuža wodźěću a wozdobje wuznamnych městnosćow w cyrkwi. Su to wołtarne blido, na kotrymž stejitej chlěb a wino za Bože wotkazanje, klětka a čitanski pult, z kotrejuž so Bože słowo prěduje, a dupa, kiž słuži křćeńcy. Barby płatow běchu spočatnje wšelake, wot kónca 19. lětstotka nałožuja so konsekwentnje liturgiske barby běłe, fijałkojte, zelene, čerwjene a čorne. Paramenty su husto z wosobneho płata zhotowjene, z křesćanskimi symbolemi a druhdy hišće z napisami wudebjene. Zhotowili su je pak žony z wosady abo wokoliny, kiž so na šiće a naročne wušiwanje wustejachu, abo wosebite, na zhotowjenje liturgiskich tekstilijow specializowane dźěłarnje.

Tradicija wužiwanja paramentow ze serbskimi napisami je w ewangelskich Serbach mjeztym nimale 200 lět stara. Swój započatk měješe w Budyšinje, hdźež darichu 1830 žony z wosady Michałskej cyrkwi wot nich samych zhotowjenu sadźbu serbskich liturgiskich rubow.1 Najstaršu hišće zdźeržanu sadźbu, kiž pochadźa z lěta 1840 a so dźensa hišće wužiwa, maja w Poršicach.2 W přichodnych lětdźesatkach wobstarachu sej dalše hornjoserbske wosady tajke paramenty. Z postupowacej asimilaciju ewangelskich Serbow w 20. lětstotku wšak so to lědma hišće stawaše. Cyle wuhasnjena pak tradicija ani dźensa hišće njeje, kaž pokaza wołtarny rub ze serbskim napisom z lěta 2018 w Rakečanskej cyrkwi.3

Nižozemska

Jano hyšći w 2500 dušow wjelikej jsy Grevenbicht celebrěrujo Folkloristische Vereiniging Gawstrèkkers Beeg nałog Gawstrèkken (w limburgskem dialekśe1: »to natśěganje za gusu«, nižozemski/flamski pópšawem Gansstrekken, Gansrijden abo něga teke Genkrijden pomjenjone) kužde lěto fašingowu wałtoru zeger 15:11. Wót 2019 jano hyšći z wjelickan wopšawdneju atrapu, město njabogeje gusy.2 Rejtarje pšawidłownje zwucuju w lěsach wokoło rejtowańskeje šule Op de Berg w gmejnje Echt-Susteren3 (prowinca Limburg, pśi belgisko-nižozemskej granicy). Městno zarědowanja jo Burgemeester-Kotenpleinowe naměsto wesrjejź města.4 How napóraju pěskowu pistu, na kótarejž wobźělniki rejtuju na pśemoc.

How dajo teke dujaŕsku muziku (gerce nose fantazijowe uniformy, kótarež dopominaju na 19. stolěsé, z dwarožkatym kłobykom atd.), jězu (na pśikład měšane jajo z tukom) a paleńc. Ako su hyšći pšawu gus wužywali, su jej narěznuli šyju. Młoge gósći daju se gus na licce šminkowaś (wobr. na b. 20). Tak ako śopłokšejniki słuže teke zymnokšejniki how ako rejtowańske zwěrjeta. Gusecy kral dostanjo, pódobnje ako w Belgiskej, kralojski płašć, kronu, rjeśaz a ceptaŕ.5 A teke w Grevenbicht woplěwaju na tom dnju dalšne zapustowe tradicije, ako palenje pupki (in effigie) z mjenim Frenske (Francko), kótaraž grajo rolu grěšnika.6

Geneza a wužiwanje serbskeju konfesionelneju postrowow

Nabožna identita zwurazni so primarnje w cyrkwinskej wučbje a we wobrjadach, kotrež su bjezposrědnje z njeje wurostli. Husto wšak so prěnjotnym přiznamjenjam dalše symbole a wobrjady přidruža, kotrež skutkuja jako sekundarne znamjo konfesionelneje přisłušnosće. Pola Serbow je to mjez druhim wašnje strowjenja. Katolski postrow je »Budź chwaleny Jězus Chrystus!« z wotmołwu »Na wěki. Amen.«, mjeztym zo strowja ewangelscy z »Pomhaj Bóh!« a z wotmołwu »Wjerš pomazy!«. Wobsahowje by móhła kóžda konfesija tež postrow tamneho wuznaća wužiwać, tola w praksy so na wotpowědnu přisłušnosć dźiwa. W sćěhowacym dźe wo nastaće a nałožowanje tuteju hač do přitomnosće skutkowneju symbolow konfesionelneje identity.

Prěnje mi znate naspomnjenje postrowa »Pomhaj Bóh« namaka so w Michała Frencelowym přełožku Noweho zakonja z lěta 1706. Judaš postrowi Jezusa w zahrodźe Getsemane ze słowami »pomhai Boh cźi Rabbi«.1 Je to swobodne zeserbšćenje němskeho »Gegrüßet seist du, Rabbi!« z Lutheroweje biblije abo »Ave, Rabbi.« z łaćonskeje wulgaty. Frencel móžeše so ze swojim přełožkom na Luthera powołać, kotryž by najradšo postrow jandźela Gabriela na Marju »Ave gratia plena« přełožił ze słowami »Gott grüße dich, du liebe Maria.«2

Viktor Zakar – Drastwu z módrych kwětkow a pisany nagłowny wěnk na śěle janskego rejtarja wuplasć jo wjelike wupominanje w górucem wjedrje.

Janske rejtowanje pśiśěgujo hyšći ­źinsa wjele zajmcow do Kózlego. Ten ­jadnorazny nałožk jo se lětosa 18. junija wótměł.

Belgiska

Belgijarje rejtuju pśisamem wšykne k fašingoju w februarje a gronje swójomu swěźenjoju Gansrijden (pótakem gusece rejtowanje, glej na citěrowanych wurězkach wideo z youtube; pśipódla gronjone »ij« wugranjaju w flamšćinje a nižozemšćinje pśecej ako »ei«). Kužde tradicionelne gusece rejtowanje w Belgiskej wótměwa se źinsa w něgajšnych polderowych jsach1 Flandriskeje, pótakem pla Flamow. Wšykne toś te polderowe jsy – Berendrecht, Ekeren, Hoevenen, Zandvliet, Stabroek a Lillo2 – su se jadna za drugeju zagmejnowali do města Antwerpen. Jano w Nijverseelu, jadnej jsy w prowincy Pódzajtšna Flandriska, a w gmejnje Sint-Jans-Molenbeek, kótaraž słuša k městoju Brüssel, wótměwaju se kužde lěto pśekazowane gusece rejtowanja zwenka Antwerpena.

Až doněnta som starcył jano na jadnu wjas w francojšćinu powědajucem źělu Belgiskeje – Wallonie – z mjenim Bossière (prowinca Namur), w kótarejž jo dało hyšći njedawno pódobne wuběźowanje. How su tak pomjenjony Jeu de l’Oie (gusece graśe) zazdaśim južo wót 1263 do 1969 kužde lěto 2. julija, na dnju domapytanja Marije celebrěrowali3.