Dźěło z rěču w němskorěčnych basnjach Kita Lorenca

Z tym zo je Kito Lorenc w němskorěčnych tekstach přeco zaso ›serbolił‹ a swoju kulturnu identitu tematizował, zeznajomi němskich čitarjow ze serbskimi horicontami; znowa před někotrymi lětami přez wudawaćelstwo Petera Handkeho (Gedichte, 2013), jako bu Lorencej myto Petrarki spožčene. Přiwšěm je dwukulturny basnik němskemu čitarstwu – čitarstwu, kotremuž wosta imensne serbskorěčne tworjenje Lorenca zaraćene a kotrež w dalokej měrje njeznaje serbsku kulturu – mało znaty. Předmjet předležaceho zhladowanja je wašnje, kak Kito Lorenc w němskorěčnych basnjach z rěču hrajo wobsteji. Skicuje so wuchadźišćo tuteje rěčneje hry, z fokusom na basnje poslednich lětdźesatkow.

W interkulturelnych přepytowanjach dźe wo připisowanje woznama w padach kulturelneje diferency. Při tym skomplikuje so połoženje, hdyž bikulturelny awtor nic jenož teksty wo dwěmaj kulturomaj wozjewja, ale to tež w dwěmaj rěčomaj čini. Lorenc osciluje mjez kulturomaj a rěčomaj, při čimž sej na jednej stronje swójski hybridny rum twori a na druhej stronje wuchow pyta. W swojich němskich a serbskich tekstach stwori sej Lorenc we wjacorych žanrach wěstu ›Sorbisku‹, rum dopomnjeća a zaznawanja serbskosće, z kotrymž basniske tradicije, nałožki a zadźerženske wašnja husto ze słownej lochkosću hromadźe zwjedźe. Kito Lorenc bě žiwy mjez rěčnymi registrami, z kotrymiž sej hraješe a přez to tež swobodne rumy rěče pytaše a stwori. Z tym smě so pomjenować jako z domiznu zwjazany awantgardist. Chceš-li dwurěčnemu skutkej basnika wotpowědować, dyrbiš so wězo ze zwiskami mjez serbsce a němsce spisanymi tekstami zaběrać1; ale tež pohlad na němskorěčny tekstowy swět Lorenca skići potencial za analyzu.

Jakub Wowčer – Stajenje meje w Radworju z ćežkim nastrojom a škitom za hu­bu a nós

Štóž je sej hodowny program mdr 2019 w telewiziji wobhladał, je dožiwił patoržicu wusyłanje, kotrež předstaji hody w Serbach. Filmowy team je so rozsudźił, znatu serbsku swójbu w Ćisku při přihotach na hody přewodźeć. Kak wupada scyła serbske žiwjenje w Ćisku dźensa? To chce tutón nastawk wuswět­lić.

Po tym zo je tema nakrajnosć w europskej etnologiji a w druhich socialnych wědomosćach zaso jasnje skedźbnosć dobyła, steji wona tež w kulturnowědomostnych slědźenjach Serbskeho instituta zaso bóle w srjedźišću.1 Runje aktualne ekonomiske, socialne a kulturne wuwića kaž strukturna změna abo statnje planowane wróćosćehnjenje z brunicoweje industrije žadaja sej wědomostny přewod.

W slědowacym maja so slědźenja w serbskim sydlenskim rumje skicěrować, při čimž leži fokus na přepytowanju žiwjenskeho wašnja a kultury we Łužicy z lěta 1987. Daty tutoho přepytowanja z dopřewrótoweho časa so z dźensnišimi do poměra staja. Eksemplarisce ma so to na přikładźe wobchadźenja z lokalnym kulturnym herbstwom stać a na přikładźe wuwićow w Ćisku – do přewróta samostatna wjes, po přewróće dźěl města Wojerecy.

Njedawno swjećachu Serbja ptači kwas, ludowy nałožk, kotryž podarmo pytaš w kulturje druhich ludow. Je to wjesoły swjedźeń, předewšěm za dźěći, ale zdobom tež za dorosćenych. Dźěći stajeja talerje na wokno abo před durje, nadźijejo so, zo dźakuja so ptaki ze słódnym darom za picowanje w zymje. Młódše wjesela so zawěsće na wobdźělenje w »ptačokwasnych« předstajenjach. Dorosćeni pak wopytaja wot Serbskeho ludoweho ansambla přihotowany ptačokwasny program.

Ptaki su jedyn z najwažnišich elementow přirody, jewjacych so w serbskej kulturje. To pokazuja přikłady w literaturje, molerstwje abo hudźbje, to wobkrućeja zdobom rěčne wobroty.

Literatura

Ptaki so často w hornjoserbskej literaturje jewja. Ćežko je tu podać wšitke přikłady, chcemy pak spytać so někotrym z tutych bližić.

Zwěrjata, a tu tež ptaki, su předewšěm rjekojo w dźěćacej literaturje. Dosaha sej wobhladać aktualny poskitk Ludoweho nakładnistwa Domowina. Tu namakamy wroblika Frida a sroku Martu w powědančkach Jěwy Marje Čornakec (Kak su wroblik Frido a jeho přećeljo do Afriki lećeć chcyli, Zakuzłana sroka), sowu Otiliju w knize Hdźe je sowa? Měrany Cušcyneje a tež někotre honačiki: tón w powědančku Findus a hara z honačom Svena Nordqvista, honač Heinrich Jana Wornarja a honač Jurko Jurja Kocha w jeho rymowanjach Honač Jurko z čerwjenym pjerom, kotrež poćahuja so na delnjoserbski nałožk łapanja kokota. Tež w knize Ptače činki Dorotheje Šołćineje a Dietricha Šołty jewja so akterojo ptačeho kwasa. W hornjoserbskej wersiji fabulow Aesopa, wozjewjene w zešiwkomaj Wróna a baćon, so ptaki tohorunja mjenuja. Serbja maja zdobom rymowane fabule Handrija Zejlera, wušłych w Bajki. Fabule1. Jich rjekojo su najčasćišo ptaki, na přikład w fabulach Paw a husyca, Baćon a wrobl, Kapon a sroka, Wrobl a sołobik, Wrobl a sknadź, Kokoš a psyk kaž tež Wroble a kraholc. W tutych nimoměry powučacych tekstach sćělesnjeja ptaki wšelake čłowječe typy, charakterne kajkosće kaž tež kontrerne nahlady. Tak so na přikład w fabuli Paw a husyca, w kotrejž paw, hordy na swój zróst, a skromna husyca, kotraž nima tajku rjanu, za to pak praktisku pjeriznu, tworitej analogiju mjez postawomaj bura a naduwaka. Z fabule je wučitać slědowaca moralka:

Krotke wopisowanje nałoga na pśikłaźe Dolneje Łužyce, Francoj­skeje a Chinskeje

W 21. stolěśu, gaž pśecej wěcej luźi wuzwólijo sebje žywjenje ako samotnik, kenž co byś žywy sam za se, w casu, gaž jo pśirost pórodow we wjele krajach negatiwny, a młoge šule a źiśownje se demografiskeje nižy dla zacynjaju, jo nam śěžko se pśedstajiś, až su w zachadnosći měli wósobu, kótaraž jo zamrěła bźez togo až jo měła manźelskego abo manźelsku, za njeglucnu. Jano manźelstwo a póroźenje tak wjele pótomnikow ak móžno jo było něga měritko glucnosći jadneje wósoby. Pśeznanjenje, až ten, kenž fryjny wumrějo, jo był žywy njedopołnje, šyroko propagěrowane pśez katolicizm a protestantizm, jo wjadło k nastaśu njewšednego zakopowańskego nałoga. Jo to był nałog swajźby nježenjonych zamrětych (ni. Totenhochzeit), źož su pyšnili śěła nježenjonych zamrětych z wěncami (Totenkranz), z kronami za zamrětych (Totenkrone) a nic rědko su jim woblekali swajźbaŕsku drastwu. Nałog darjenja kronow zamrětym jo znaty z pisnych žrědłow wót 12. stolěśa a jo se wobchował až do 19. stolěśa, w někotarych regionach samo až do 20. stolěśa. Lěcrownož jo wjele pśikładow z katolskich regionow znatych, zda se pak, až jo tradicija wěcej prakticěrowana w ewangelskej cerkwi, jasne dopokaze za to pak njedajo. Krona abo wěnc stej dejałej byś zamrětemu myto za žywjenje w cystosći.

Zawjeźenje

Ako pśipóznata narodna mjeńšyna su Serby a Serbowki źinsa typiske wabidło regionalnego sebjerozměśa. Rowno tak ako na pólu marketinga tak teke w ramiku wósobinskich rozgronow pśedstajaju nejcesćej tematizěrowanu kulturelnu wósebnosć Łužyce. Rad wóni se zapśěguju ako pśikład za wjelerakosć regiona, jim se stakim stawnje gódnota pśiśpiwa. Rowno ze źiwanim na historiju NDR se wuwědobnja, až to njejo nowy fenomen. Pśeto: Narodne staty se wudobywaju abo konstituěruju legitimaciju pśez zapśěgnjenje etniskich a kulturelnych mjeńšynow do swójogo wótpowědnego naratiwa. Pśi tom wšak źo mjenjej wó politiske wobźělenje wótpowědnych kupkow ako skerjej wó zmysłapołne zapśěgnjenje do jadnogo pozitiwnje wobrośonego sebjerozměśa, kótarež se pó móžnosći wjele luźam spódoba. Na taki part wšak su Serby a Serbowki w Nimskej demokratiskej republice k wjele citěrowanej »mjeńšynje k pokazanju« awansěrowali, su pak rownocasnje politiske samopóstajenje pśisajźili a pśez statnje pógónjone wudobywanje brunice kaž teke pśez pśeměnjenja w rolnikaŕstwje wažne sedleńske rumy zgubili. Mjenjej jo wobchowanje pšawow serbskeje ludnosći na prědnem městnje stojało – njeglědajucy na 1948 wudanu kazń samskego mjenja –, ale skerjej zarědowanje serbskeje politiki a kultury do socialistiskego statnego wobraza.1

Jako zaběrach so před lětami ze zakładnej analyzu Hauptowych/Smolerjowych »Pěsničkow«, pytach tež za wonymi žórłami serbskeje ludowědy, kotrež wužiwaštaj snadź wudawaćelej za tekstowe dźěle. Hłownje hladach za najstaršimi, wosebje tež nastupajo wopisowanja kwasnych nałožkow. Jedne bě drje pojednanje Abrahama Frencela, wozjewjene po jeho smjerći w lěće 1754.1 Hłownje pak zepěraštaj so awtoraj na Jana Hórčanskeho.2 Pytajo dale, storčich na wjele lubjacy zapis we Wjacsławkowej bibliografiji.3 Zapis bě bjez podaća awtora a Serbski institut ćišć njewobsedźeše. Mějach tak drje titul, nic pak same žórło. Tuž podach so do wědomostneho wotdźěla Budyskeje měšćanskeje biblioteki. Tam njebě hinak. Dźensniši dźeń wšak mamy nowe móžnosće rešeršowanja. Tuž hladachmoj, bibliotekarka a ja, do wotpowědneje syće: SWB online-katalog. A tu nańdźe so pytane žórło, mjenujcy »Abhandlung von den Heyraths-Gebräuchen der Oberlausitzischen Wenden«. Je wobsedźaca institucija – SLUB w Drježdźanach – bě je tež hižo digitalizowała, ju wužiwarjam poskićujo.4 Na městnje mějach tuž móžnosć, zaběrać so bliže z publikaciju. Jako prěnje napadny mi wažny bibliografiski dodawk: Zdźěli so, zo wobsahuje knižka tež notowe přikłady.

Teologiske ideje oratorija – 2. dźěl

Ps 137, 1–4

Při babylonskich rěkach sedźimy a płakamy, hdyž my na Cion spominamy. Naše harfy powěsnjemy na wjerby teho samsneho kraja. Přetož tu kazaju nam spěwać ći, kotřiž nas jatych maja: »Spěwajće nam něšto wot Cionskeho kěrluša!« Kak bychmy móhli spěwać Knjezowy kěrluš we cuzym kraju?

Druhi dźěl oratorija započina so z tekstom, kotryž pochadźa z Ps 137. W nim powěda so wo přebywanju wuzwoleneho ludu w Babylonskim wuhnanstwje. Jedna so potajkim wo čas mjez 597 – tehdy mjenujcy započa so prěnje z dohromady třoch wuhnanstwow Židow – hač do 539, jako dowoli jim persiski kral Kyrus II. Wulki nawrót do ródneho kraja. Citowany tekst předstaja zrudnu situaciju wuhnancow. Woni sedźa a płakaja a su jeći. Nuzuja jich, zo bychu narodne a nabožne kěrluše spěwali. Woni pak to wotpokazaja.1 To je bibliska perspektiwa wuhnanstwa, kotraž akcentuje předewšěm teologiske ideje. Z tutoho wida bě situacija wuhnancow woprawdźe katastrofalna: Woni běchu w cuzym kraju, jich stat zhubi politisku njewotwisnosć, měšćanska murja Jerusalema bu zničena a Jerusalemski templ ležeše w rozpadankach. To bě zdobom wulka teologiska kriza: Wuzwoleny lud bě wójnu přěhrał. To rěkaše, zo je jich Bóh Jahwe słaby, babylonski přibóh Marduk pak sylny. Jeho lud bě dźě dobył. Z archeologiskeje perspektiwy pak situacija wuzwoleneho ludu tak bjezwuhladna njebě. Z namakanych tekstow wuchadźa, zo su so Israelića w Babylonje poměrnje derje zažiwili. Woni bydlachu předewšěm we hłownym měsće a wokolinje, mějachu swoje dźěłowe městna a załožowachu firmy a samo banki. Tohodla njejsu so wšitcy do domizny wróćili, jako su jim to dowolili. Tak nasta jedna z najwažnišich židowskich diasporow. Jedyn z najwjetšich přinoškow tuteje k wuwiću judaizma je Babylonski talmud kaž tež institucija Synagogi.2

Motiwy na jutrownych jejkach a na dalšich objektach ludoweho­ wuměłstwa

Wone su wšudźe: so wospjetowace geometriske mustry abo floralne wudebjenja na starych domach, meblach, sudobjach a dźěłowych gratach, na serbskej narodnej drasće a jutrownych jejkach. Druhdy wuhladaš tež ptački abo jelenje. Ludowe wuměłstwo je indiwiduelne a regionalne, a tola wužiwa mustry, kiž su po wšej Europje a tež dale rozšěrjene. Štož je za jednoho připad abo ryzy estetika, wuchadźejo z materiala, techniki a słoda, w tym widźi druhi system so wospjetowacych mustrow z něhdy jasnym woznamom a funkciju. Smy wobdaći wot archaiskich symbolow, kiž jenož wjac čitać njemóžemy?

Něgajšne funkcije, zawiny zachadanja a pśikłady něntejšnych kontekstow wustupowanja

Narodna drastwa wulicujo wó swójom nosarju – cłowjeku z wěstymi ekonomiskimi móžnosćami, socialneju poziciju a zacuśim estetiki, wó cłowjeku, kótaryž jo był źěl we wšakich nastupanjach wjelerakego zgromaźeństwa. Njedejali pak zabyś, až jo była tradicionalna narodna drastwa praktiski wužywana, a dla togo jo musała byś wužytna, jo była pśedewšym woblekanje, nic kostim. Jo spokojła wšak pótrjebu, abo samo notnosć, se z kupku identificěrowaś a jo wuzwignuła zwězanosć cłowjeka z lokalnym zgromaźeństwom, ale rownocasnje jo była na wěsty part awtoprezentacija, wašnja zwuraznjenja bogatstwa, ekonomiskeje njewótwisnosći, socialneje pozicije, proce wó estetiku, sprocniwosći, kradosćiwosći, šykownosći. Narodnu drastwu su mody wobliwowali, lěcrownož su faze mody, wósebnje we wejsnej kulturje, něga radnje dlej trali nježli źinsa. Zawěsće su to ekonomiske wobstojnosći zawinowali, ale teke konserwatizm wejsanarjow.1 Rownocasnje jo narodna drastwa nosaŕ materielneje kultury, wón statkujo naměsće, wót prědnego póglědnjenja. Woblekanje wótcerjujo granice.2 Su to granice na dwójaki part. Na woblekanju su spóznali, chto jo swój a chto cuzy a teke z kótareje wokoliny kraja jo pśišeł. Drugi part su za cłowjeske woko njewidne, ale w mentaliśe wejsanarjow pśibytne granice, kótarež su byli źěl njematerielneje kultury našych prědownikow. Na tom městnje góźe se pomjeniś někotare pśikłady, kenž pśedstajaju, kak jo we wejsnej towarišnosći narodna drastwa cłowjeka wopisowała: Jo na jogo zamóžeństwo, familijowy staw, starstwo, pówołanje, regionalnu, etnisku a narodnu pśisłušnosć pokazowała, jo měła funkcije we wěrje a magiji, to groni, jo definěrowała pśi familijowych a cerkwinych tradicijach a w socialnem wejsnem žywjenju wugbanu rolu jadnotliwca, a drastwa jo měła teke wěste detaile, kótarež su cłowjeka pśed škódnymi statkami demonow, pśed złymi luźimi abo chórosćami šćitali, na pś. cerwjene parlickowe rjeśazki, casy jo to był symbol wugbanego pówołanja, na pś. pastyŕske pase pla wójcarjow.

Korla Awgust Kocor komponowaše wšelakore hudźbne twórby. Jedna z nich je oratorij »Israelowa zrudoba a tróšt«, kiž nasta w lěće 18611. W nim so jedna wo někotre podawki ze sta­wiznow wuzwoleneho ludu a jeho tekst so zepěra nimale dospołnje na perikopach Swjateho pisma, kotrež su z wěstym teologiskim wotpohladom zestajene. Wo kajke podawizny dźe a kajke teologiske ideje so tule zwuraznja? Na tutej prašeni ma wotmołwić předležacy nastawk. W prěnim dźělu póńdźe wo historiske fakty, na kotrež so oratorij poćahuje a w druhim spytamy wuslědźić w nim zapřijate teologiske ideje.

Stawizniski pozadk oratorija

Oratorij »Israelowa zrudoba a tróšt« wobsteji z třoch dźělow, kotrež poća­huja so na bibliske stawizny wuzwole­neho ludu. Prěni dźěl wěšći Israelej nje­zbožo – jeho hrěcha a njeposłušnosće dla. Druhi dźěl wopisuje njezbožo same a třeći dźěl předstaja sluby Bože na lěpše časy. Wo kotre bibliske stawizny wu­zwoleneho ludu so tu jedna? Poprawom wo te, kotrež wothrawachu so w 6. lětstotku do našeho ličenja časa. W lěće 605 do Chr. wotmě so bitwa pola města Karkemiša, ležaceho w bliskosći rěki Eufrata. Egyptowčenjo wojowachu přećiwo Babylonjanam. Tehdom běštej to dwě najsylnišej mócnarstwje swěta. Kóž­­de z njeju chcyše dominować, wo­sebje w Lewanće, potajkim tež na teri­toriju, kiž słušeše k Israelej (2 Kral 23, 31–35). Naspomnjenu bitwu přěhra Egyp­tow­ska a Lewanta přeńdźe pod knjejstwo Babylonskeje. Za wuzwoleny lud to rěkaše, zo dyrbješe wotnětka wyso­ke dawki płaćić. Dołhož to činješe, knježeštej měr a pokoj. Hdyž pak to wot­pokazo­waše, nastawachu hnydom pro­blemy. Babylonske wójsko interweněrowaše a nuzowaše k »porjadej«. W padźe wu­zwoleneho ludu sta so to samo trójce: 597, 587 a 582. Po tutych zachadźenjach njezhubi Israel jeno swoje slěbro a złoto, ale tež swojich staćanow. Po přikładźe Asyriskeje Babylonska ludźi jenož njemorješe, ale ćěrješe tež wěsty dźěl do wuhnanstwa. To potrjechi wosebje rjemjeslnikow a elitu ludu. W kraju wo­sta­chu jeno rólnicy, kotřiž dyr­bjachu wěsty podźěl swojich płodow okupantej wo­tedawać (2 Kral 24, 1 – 25, 30). W babylonskim wuhnanstwje přebywachu Židźa hač do lěta 539, doniž njepřemó persiski kral Kyrus II. Wulki (539–530) Babylonske mócnarstwo. Wón da Israelej swobodu, tak zo móžeše wróćo do swojeho kraja ćahnyć a tam Jerusalemski templ zaso natwarić, kotryž běchu Babylonjenjo zničili. Templ so něhdźe w lěće 516 woswjeći. Čas persi­ske­ho knjejstwa bě čas wulkeje nabož­neje, nic pak politiskeje swobody (Esra 1, 1–4; 3, 1–4, 5; 5, 1–6, 22). Tutu mějachu Israe­lića hakle srjedź druheho lětstot­ka do našeho ličenja časa (1 a 2 Makk)2. Prěni dźěl Kocoroweho oratorija poćahuje so na podawki wot bitwy pola Karkemiša do wuhnaća israelskeho ludu do Babylonskeje. Druhi dźěl oratorija wobsa­huje dobu Babylonskeho wuhnanstwa hač k ediktej krala Kyrusa II. Wulkeho, kiž zmóžni israelskemu ludej nawrót do domizny. A třeći dźěl jedna runje w času wróćenja z Babylonskeho eksila do slubjeneho kraja.

Před lětami mějach składnosć za krótki wopyt w Serbinje w Texasu, hdźež zetkach so z potomnikami Łužiskich Serbow k bjesadźe. Wědźo wo mojich zajimach nastupajo staru wědu, přiwěrki, powěsće, hrónčka atd. přinošowachu hłownje stari swoje dopomnjenki na wosebje wašničkojtych rowjenkow swojich staršich a prastaršich, kotřiž móžachu wjac’ »hač chlěb jěsć«, předewšěm chorosće zaprajić a hojić. Znajachu powěsće wo błudničkach a wohnjowym mužu, kotrež zdźěla němsce, zdźěla jendźelsce přednjesechu. Naraz zanjese z wotstawkom najstarša žona prěnju a druhu štučku Zejlerjoweho spěwa »Zady našej’ pjecy« w rozumliwej serbšćinje. Dopomni so, zo měješe spěw wjace štučkow, ale je hromadźe njedósta. Jenož prěnju linku dalšeho hrónčka hišće znaješe: »Zady našoh’ gumna wjelki ruja ...«. Běch překwapjena, dokelž tajku štučku ženje hišće słyšała njeběch. Woprašach so za wjelkami w Texasu, ale nichtó prawje wotmołwić njewědźeše. Płaća tam pječa jako wutupjene. Su dźensa jenož hišće w dźiwinowych parkach žiwi. Wo wulkich wojowanjach z rubježnymi zwěrjatami w času załoženja sydlišća njebě ničo znate, štož pak njerěka, zo tehdy žane wjelki njeběchu. Prašach so, hač bě štučka hižo do wupućowanja we Łužicy znata. Mnohe ze Zejlerjowych pěsničkow su so spěšnje jako ludowe spěwy rozšěrjeli a wyše toho k dalšemu rynčkowanju animěrowali. »Zady našej’ pjecy« hodźi so po formje a rytmusu jara derje jako »wuženjenje« – po Smolerju za »Rundgesang« –, při čimž kóždy spěwar swoju štučku přibasni. Jeli bychu wjelki srjedź 19. lětstotka we Łužicy wšědnje »za gumnami ruli«, by kóždy tajke přibasnjenje rozumił. Ale wosebje hladajo na dźensnišu situaciju we Łužicy dwěluju na tym, zo móža ludźo swój strach před wjelkami na tajke wašnje do lóštneho spěwa přetworić.

Sym w Poznanju, we Waršawje a w Berlinje kulturnu antropologiju a europsku etnologiju studowała. Z najwjetšim zajimom sym so z prašenjemi čłowjeskeje kultury zaběrała, to rěka z tym, na kotre wašnje su ludźo w jednej towaršnosći žiwi. Při tym je mi přeco zaso naš izolěrowacy wid na čłowječich akterow napadnył, kiž pak za wšostronske wopisowanje a dodnjenje kulturnych poměrow w towaršnosći njedosaha. Přetož čłowjek njeje jenički »agens«. Što by towaršnosć na přikład bjez zwěrjatow, rostlinow abo hribow była? Drjewjany stólc, na kotrymž doma w kuchni sedźu, jědź, kotraž mje zežiwi abo tež domjace zwěrjo, kiž mi emocionalnje tyje – naše zwiski k nas wobdawacym wěcam a bytosćam su wšelakore a husto połne přećiwkow. Europske kulturne wědomosće wěnuja so hižo tójšto lět mjezsobnemu agěrowanju čłowjeka z druhimi specijemi. Wosebity směr předmjeta mjenuje so »Multispecies Ethnography«. Z nim sym so hižo za čas swojeho studija w Berlinje rozestajała, kotryž sym z masterskim dźěłom wo předstawach Berlinskich dźěći wo pčołach wotzamknyła. Wone je wozjewjene pod titlom »Von Menschenkindern und Honigbienen. Multispecies-Perspektiven auf Begegnungen am Bienenstand« w rjedźe »Würzburger Studien zur Europäischen Ethnologie« (digitalisat hlej https://opus.bibliothek. uni-wuerzburg.de/frontdoor/index/index /docId/16707).