»Domownja móžo byś wěcej nježli jano meštno«

Rozgrono z wuměłcowku a muzikaŕku Marion Kwicojc wó domowni, póchadu a móžnosćach we wuměłstwje se zwurazniś

Pópšawem cujom se na wobyma městnoma doma. Doma, to jo teke we Łužycy pla starjejšeju, rowno tak ako how w Lipsku. Njeby pak kśěła bydliś w Chóśebuzu, how w Lipsku se wěcej tšoj. How mam teke tśi muzikowe projekty z tudejšymi muzikarjami, źož irsku, šotisku, amerikańsku pśewažnje koncertantnu folkmuziku grajomy ze žeńskecym trio »Isle of Sounds«, rusku a serbsku rejowańsku muziku z trio »Kupazukow« a srjejźowěkowu rockowu muziku z band »Ohrenpeyn« na jawišćo spórajomy. W toś tom nastupanju w Błotach tak derje njewuglěda, rownož jo teke tam móžno, we wěstem ramiku muziku gótowaś. Tak som cesto we Łužycy, źož grajom teke solistiski na akordeonje a gitarje pśi cołnowanjach abo mjeńšych zarědowanjach. Pśi tom profitěrujom teke wót serbskich spiwow. Ja znajom pśisamem wšykne spiwy, kenž tam raźi spiwaju. Mimo togo som za Rěcny centrum Witaj pšawidłownje we Łužycy, aby na se wótměnjajucych městnach ze źiśimi muzikopedagogiski źěłała a gromaźe muzicěrowała.

Interview z Cathy Petersen, spěchowarku serbskeho namrěwstwa mjez potomnikami Serbow w Iowje

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa, kotrež je Trudla Malinkowa w zašłych čisłach Rozhlada z interviewami z předsydkomaj Jan Slack a Betty Huf kaž tež z předsydu Lyall Kupke předstajiła. Rjad wotzamknje rozmołwa z Cathy Petersen z Kaliforniskeje, spěchowarku serbskeho namrěwstwa mjez potomnikami Serbow w US-staće Iowa.

Jako započach za stawiznami swojeje swójby slědźić, njewědźach ničo wo tym serbskim. Hdyž běch dwanaće lět stara, bě mje mój dźěd napominał, spominać na jeho swójbu, a wón přistaji: »Nichtó druhi to njebudźe činić.« Zdaše so jemu to jara wažne być. Tohodla započach, jako běch 40 lět stara, za stawiznami swojeje swójby slědźić. Hakle při tym sej to serbske wotkrych. Hdyž běch 1990 prěni raz na wopyće w Hochozy, mje wjacori ludźo korigowachu, hdyž rjeknych, zo sym němska, a prajachu mi, zo sym we woprawdźitosći serbska. Dźiwach so, ale njewěrjach jim. Zaso doma, prašach so swojeje maćerje a wona wotmołwi: »Haj, to je prawje, mój nan běše serbski.«

»Tuta zwjazanosć je přez wšitke lěta wostała«

Rozmołwa z dr. Hyncom Rychtarjom, bywšim wědomostnym sobudźěłaćerjom sorabistiki Lipšćanskeje uniwersity, wo pochadźe, hódnoće serbšćiny a hdźe so doma čuje.

To je jara wulku hódnotu měło. Smy wšak z tym wotrostli, jako dźěći smy kóždy dźeń žony w serbskej drasće widźeli a słyšeli, kak wone a wězo tež mužojo mjez sobu serbuja. A serbske tradicije kaž molowanje jutrownych jejkow a serbske swjedźenje ze serbskim spěwom běchu tež w našej swójbje z wašnjom. Wot wowki sym slepjanšćinu nawuknył, jeje powědanje na paski nahrawał a sej słowa, wobroty a gramatiske formy zapisował. Wosebity wliw měješe na mnje to, štož je mi wona ze swojeho žiwjenja powědała, z młodych lět a kajke je žiwjenje tehdy w Slepom było. Wona wšak bě so spočatk 20. lětstotka narodźiła a wysoku starobu 90 lět docpěła. Pola njeje běštej husto tež susodka a wowcyna sotra a stej runje tak rady powědałoj. Sym hodźiny dołho pola nich sedźał z pomazkami, tykancom, palencom a piwom. A sym wjele žiwjenskich mudrosćow wot nich nazhonił, wo ratarskim žiwjenju a wašnjach, serbske zapřijeća za wšě móžne graty, dźěła a zela, a tohorunja mnohe moraliske pokiwy. Tak je ćichi pjatk woprawdźe ćichi pjatk, tež dźensa hišće za mnje w Lipsku. Serbske tradicije a serbske jědźe warić – to sym sej wot nich wotposłuchał a wothladał. Tak je pozdźišo k tomu dóšło, zo sym hromadźe z Iris Brankačkowej a Manfredom Starostu knihu »Naš dom hostliwe blido« napisał. A jěm tež dźensa hišće twaroh z lanym wolijom, prampany kał a kisałe běrny po našim wašnju. Hdyž přijědu domoj, da mi mój bratr přeco něšto dobre po maćernym wašnju nawari.

Interview z Jan Slack, předsydku towarstwa Texas Wendish Heritage Society

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa: Texas Wendish Heritage Society (Texaske towarstwo serbskeho herbstwa) w USA kaž tež Wendish Heritage Society Australia (Towarstwo serbskeho herbstwa w Awstralskej) a Wend/Sorb Society of South Australia (Serbske towarstwo w Južnej Awstralskej) w Awstralskej. Trudla Malinkowa je so předsydkow Jan Slack a Betty Huf kaž tež předsydu Lyall Kupke za skutkowanjom towarstwow prašała.

W lěće 1971 chcyše pjeć serbskich žonow z kónčiny wokoło Giddingsa zarjadować stejišćo na folklornym festiwalu Texas Folklife Festival w San Antonio, zo bychu móhli ludźom rozprawjeć wo swojim serbskim herbstwje a wo stawiznach Serbina. Festiwal wotměwa so kóžde lěto na teritoriju University of Texas při Institute of Texan Cultures (Institut texaskich kulturow) w San Antonio. Skupiny, kiž chcedźa so na festiwalu wobdźělić, dyrbja formelnje organizowanu etnisku skupinu abo towarstwo reprezentować. Naše pjeć žonow njesmědźachu so 1971 wobdźělić, dokelž tajku skupinu njereprezentowachu. Tak załožichu 1972 Wendish Culture Club (Serbski kulturny klub), zo bychu so samsne lěto na festiwalu wobdźělić móhli – a wuzwolichu sebje samych jako zastojnicy młodeje organizacije: Lillie Moerbe Caldwell, předsydka; Emma Wuensche, městopředsydka; Frieda Wendland, zapisowarka; Laura Zoch, druha zapisowarka; a Gertrude Mitschke, pokładnica.

Pśed krotkim jo Norbert Christoph Eckstein ze Schnaittacha w Bayerskej na woglěźe w Budyšynje był. Katrin Čornakec jo se ze za serbsku rěc se górjecym rozgranjała.

Dobry źeń! Mě se groni Norbert Christoph Eckstein. Bydlim něźi pěśnasćo lět w małej wjasce blisko Nürnberga a źěłam na wušem krajnem sudnistwje. Lěcrownož som se w Pólskej naroźił, lažy mója domownja wšak w měsće Regensburg, źož som swójo źiśetstwo a młoźinski cas pśežywił.

Haha! Něnto sćo tšochu spśegnawali, ale źěkuju se Wam za kompliment. W běgu žywjenja som młoge metody wopytał. Gramatiku dejm faktiski zaměrnje wuknuś, ale słowa mógu sebje nejlěpjej markowaś, gaž cytam kniglicki a casopise za źiśi. Z barwojtymi a wjasołymi wobrazkami mógu wjelgin spěšnje a efektiwnje asociacije twóriś. W rěcach som južo pśecej dobry był, som pak matematiski njewobdarjony. Licby a licenje su za mnjo pšawy horor! Matematiki dla njamam abituru. Som se pótakem rozsuźił za wukubłanje ako korespondent za engelšćinu a francojšćinu. Tegdy jo to za mnjo jadnučka alternatiwa była.

Interview z Betty Huf, předsydku towarstwa Wendish Heritage Society Australia

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa: Texas Wendish Heritage Society (Texaske towarstwo serbskeho herbstwa) w USA kaž tež Wendish Heritage Society Australia (Towarstwo serbskeho herbstwa w Awstralskej) a Wend/Sorb Society of South Australia (Serbske towarstwo w Južnej Awstralskej) w Awstralskej. Trudla Malinkowa je so předsydkow Jan Slack a Betty Huf kaž tež předsydu Lyall Kupke za skutkowanjom towarstwow prašała.

Naše towarstwo je so 1986 załožiło jako Sorb Committee in Victoria (Serbski komitej we Victoriji). Bě to wotnožka cyłoawstralskeho serbskeho komiteja, kotrehož prezident bě Paul Noack a kiž skutkowaše we wobłuku GDR Friendship Society (Towarstwo přećelstwa z NDR). Wotnožku serbskeho komiteja za stat Victoria nawjedowaštaj farar Kevin Zwar jako předsyda a John Noack jako zapisowar a pokładnik. Zaměr załožićelow bě spěchować wědomje wo serbskich stawiznach, serbskej kulturje a serbskim herbstwje. Što wšo k tomu słuša, je w našich wustawkach z lěta 1995 zapisane, na přikład: spěchowanje publikacijow wo Serbach a stawiznach serbskich swójbow, pytanje a zawěsćenje historiskich fotow a dokumentow, wuwiwanje wuměny ze serbskimi kónčinami w Awstralskej, Texasu a Łužicy, spěchowanje serbskeho kulturneho turizma.

Interview z Lyall Kupke, předsydu towarstwa Wend/Sorb Society of South Australia

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa: Texas Wendish Heritage Society (Texaske towarstwo serbskeho herbstwa) w USA kaž tež Wendish Heritage Society Australia (Towarstwo serbskeho herbstwa w Awstralskej) a Wend/Sorb Society of South Australia (Serbske towarstwo w Južnej Awstralskej) w Awstralskej. Trudla Malinkowa je so předsydkow Jan Slack a Betty Huf kaž tež předsydu Lyall Kupke za skutkowanjom towarstwow prašała.

Towarstwo staj załožiłoj Bev Hall a Paul Noack w lěće 1986 w Adelaide. Bev bě wučerka a Paul zastupjer dźěłarnistwa. Wonaj wutworištaj serbski podkomitej w towarstwje GDR Friendship Society (Towarstwo přećelstwa z NDR). Tutón komitej njebě jenož zajimowany na lokalnych serbskich stawiznach, ale tež na serbskej kulturje a na wuwiwanju poćahow ze serbskej domiznu a z Domowinu. Dźensa wobhladujemy jako swój nadawk, podpěrać Awstralčanow nastupajo serbske herbstwo, zo bychu wjace zhonili wo swojej kulturje, swojich korjenjach a swojich stawiznach w Europje a w Awstralskej.

Pó wobšyrnych twaŕskich źěłach we wustajaŕnjach jo se Słowjańske groźišćo Raduš kóńc awgusta 2020 nowo wótwóriło. Archeologowka Katharina Schmeiduch jo wót julija wědom­nostna sobuźěłaśeŕka w muzeumje, kótaryž do města Wěto­šowa słuša. Katrin Čornakec jo se z njeju rozgranjała wó jeje wuwi­śu, wó archeologiji a nadawkach na jeje nowem měsće statkowanja.

Mójej starjejšej w Barlinju stej měłej stare wěcy a meble. Z nima som teke pśecej rada do muzejow šła, wónej pak njejstej žednogo archeologiju-spleena měłej. Weto smy byli na pśikład w Prignicy, aby sebje woglědali ten kralojski row wót Seddina. Abo dopomnjejom se na bagnowe śěła w Dolnosakskem krajnem muzeju w Hannoverje. Mimo togo som z nima cesćej była na srjejźowěkowych markach a stakim pśistup do toś teje sceny dostała. Mój zajm za starodawne wěcy njejo žednje pópušćił. Togodla som se rozsuźiła za studium archeologije na Lichej uniwersiśe w Barlinju. Pópšawem som kśěła pśecej wence źěłaś, sama pytaś za namakankami a je na swětło pśinjasć, dokumentěrowaś a wó tom pśemyslowaś. A pśez wurywanja za cas mójogo studiuma, źož som źěłała we wuglowych jamach a we wobceŕku nastawajuceje trase za płun OPAL a Łužycu bližej zeznawała, som starcyła na temu zukowe šćerkotawy (Tonrasseln). Wóni su byli pón teke tema mójogo magisterskego a mójogo doktorskego źěła, kótarež něnto pišom.

8. oktobra 2020 wotewri so w Oblastní galerie Liberec wustajeńca z twórbami Maje Nageloweje. Katrin Čornakec je so z njej do toho wo wustajeńcy a wo jeje wuměłskim tworjenju docyła rozmołwjała.

Christina Boguszowa ze Serbskeho muzeja ja namjetowała, we wobłuku »Serbskeho lěta w Liberecu« tež serbske načasne tworjace wuměłstwo prezentować a mje tamnišemu direktorej oblastni galerie LAZNĚ Janej Randáčekej jako wuměłču namjetowała. Poprawom běše za měrc, apryl zetkanje na městnje planowane, zo bych sej rumnosće wobhladała. Koronoweje krizy dla pak dotal tomu dóšło njeje. Wopyt na městnje pak je wažny za mnje, zo bych ideju za rumnostny koncept konkretizowała.

W januarje přednošowaše Leoš Šatava w Budyskim Serbskim instituće wo noworěčnikach w konteksće mjeńšinowych rěčow a rewitalizaciskich hibanjow. Wo tym bě Šatava tež w Rozhledźe 6/2018 pisał. Tu slěduja někotre dodatne prašenja.

Hłowna dichotomija, kotraž płaći mjenje abo bóle powšitkownje, je, zo wužiwaja ći tak mjenowani tradicionelni abo stari maćernorěčni rěčnicy husto wobchadne abo dialektalne formy, kotrež su často přez majoritnu rěč wob­wliwowane. Nawopak je rěč noworěč­nikow, kotřiž su rěč w šuli nawuknyli, z linguistiskeho stejišća bóle čista, ale tež kusk sterilna a nima duch we sebi, kajkiž ma stara rěč. Rěč rozeznawa so tež po słowoskładźe. Tradicionelni rěčnicy wužiwaja husto požčonki abo kalki z majoritneje rěče a nawopak su nowi wužiwarjo husto purisća. Druha wěc je, zo sej tradicionelni husto njewaža, zo rěč wobknježa abo so samo za nju hańbuja; noworěčnicy su husto hordźi a samo trochu militantni rěč nastupajo. A hišće něšto třeće: Teritorialnje mó­žemy tradicionelnych rěčnikow husto na wěsty region wobmjezować. Noworěčnicy njejsu tak z wěstym regionom abo městnom zwjazani, su wšudźe žiwi.

Z wustajeńcu pokazuje w Halle rodźena fotografowka Yvonne Most, wnučka Sudetoněmki, foto-esejej ze serijow »Łužica« (2014) a »Dopomnjenja druhich« (2018). Twórby wobjednawaja koncept »domizna« a zhubjenje domizny přez brunicowu industriju abo jako dóńt Sudetskich Němcow.

Spočatna ideja bě ta, w mojej swójbje wo tehdyšim dóńće a z nim zwisowacymi sćěhami wućěrjenja slědźić. Po někotrych rozmołwach pak pytnych, zo sćěhuju dopomnjenja druhich a zo je z wěstym wotstawkom wobhladuju. Dokelž njejsym tute ćělne a psychiske dožiwjenja sama na sebi nazhoniła, někotražkuli błuzna pak so přez generacije dale dawa, rěču wo dopomnjenjach druhich a spytam z wobrazami na nje pokazać.

Njemějach tón znaty »wěsty wokomik«. Běše to lěpje prajene žadosć, wjele lět po smjerći mojeje wowki chcyć wědźeć, kak a hdźe je wona žiwa była. Tak dojědźech sej prěni raz do jeje ródneje wsy. Jako před jeje tehdyšej chěžku stejach, so kruh začini. Jako loni 2019 moja fotowa kniha »Dopomnjenja druhich« wuńdźe, by wona swoje stote narodniny měła. Tutón připad njebě planowany, ale začuwam to jako magiski čas.

Loni w lěću je w Ludowym nakładnistwje Domowina wušła zhromadna kniha Měrany Cušcyneje (MC), Róže Domašcy­­neje (RD) a Měrki Mětoweje (MM) z rjećazowej basnju »znaki pominaki kopolaki«. Kóžda awtorka je za nju třinaće třinaćelinkowych tekstow lyriskeje prozy napisała.

RD: Najskerje zwisuje to z tym, zo započnjemy z pućowanjom w słónčnym Budyšinje a tam našu kołojězbu tež zaso skónčimy. A tute słónco maš potom w pomjatku, štož so najskerje přez cyłu knihu ćehnje.

MM: Za sebje bych wšak prajiła, zo njejsym swoje teksty w žanej atmosferje melancholije pisała. Tohodla je tajka słónčna atmosfera poprawom wot samo nutřka.

MC: Mi so porno tomu njezda tajka słónčna atmosfera w mojich tekstach być. W nich jewja so wěste werby, kotrež so na ćopłotu poćahuja, kaž na přikład ›wohrěwachu poslešća‹. Ale zo słónco dominuje, njebych rjekła.

Tute »rasowědne« přepytowanja wotměwachu so w 1920tych a 1930tych lětach we Łužicy. Započachu so hižo do přewzaća mocy přez nacionalsocialistow a wotpowědowachu tehdyšemu duchej časa w antropologisko-medicinskim slědźenju. Rasowa teorija bě jedna z teorijow, z kotrymiž wědomosć tehdy dźěłaše. Započinaše so hižo w 19. lětstotku a mjez wědomostnikami jewi so tež wulke mjeno Rudolf Virchow. Znaty medicinar je rasowědne přepytowanja přewjedł a hižo Łužicu sobu wobkedźbował. Hladajo na přiběracy nacionalsocializm dóstachu přepytowanja w mjenowanych lětach přidatnu politisku dimensiju.

Lětsa so Arnošta Mukowa »Statistika Łužiskich Serbow« prěni raz­ w němskej rěči spřistupni – a to w digitalnej formje kaž tež jako kniha. Wo tym smój so z přełožerjom-wobdźěłarjom Rober­tom Lorencom z Wuježka rozmołwjałoj.

Ličby same běchu hižo w Černikowej studiji z 1950tych lět čitać. Nimo toho so přeco zaso wurězki němsce wozjewichu, na př. wot Marka Grojlicha abo wot Měrćina Wałdy. Tež Frank Förster je material tu a tam za knihu wo brunicowej kónčinje wužił. Ale dospołnje přełožiła so dotal njebě. Sym to we wobłuku wědomostneho projekta »Sorbenwissen« přewzał a zwoprědka bě tež ćišćane wudaće planowane.

Sam běch na tekst storčił, jako mějach nadawk, Försterowu knihu »Verschwundene Dörfer« znowa wudać. Bohužel dyrbjach někotre wjeski dodać. Jako čitach Mukowy zapisk wo Rogowje, pytnych, kajka fascinowaca kniha to je. Myslach sej, zo dyrbjeli ju na kóždy pad tež němskorěčni Łužičenjo a fachowa zjawnosć na wědomje brać.

Hdyž woteběra ličba ludźi, kiž serbsce rěči abo znajmjeńša rozumi, što činimy z hoberskim pokładom serbskeje literatury a publicistiki? Hižo dlěje so centralne teksty tež za němskorěčne čitarstwo spřistupnjeja, na přikład w rjedźe »Serbska biblioteka«. K tutym centralnym tekstam słuša tež »Statistika«, najskerje najbytostniši tekst, kotryž je hdy něchtó wo pózdnim 19. lětstotku we Łužicy spisał. Wona słuša jako wěda a tež studija wo nastaću a přeměnjenju identity k zakładnej wědźe kóždeho, kiž so tu na wěstym niwowje ze swojimi stawiznami zaběra. Dypk. Tući čitarjo so snadź přeco jako Němcy njedefinuja, ale na př. jako Serbja, kiž krok k rěči hišće zmištrowali njejsu. Tohodla je bytostne, zo přińdźe do teje rěče, w kotrejž wjetšina dźensniši dźeń komunikuje, hačrunjež by so Muka prawdźepodobnje mjerzał, zo je to scyła trěbne. Z teksta móžeš wučitać, kak so z Mukoweje perspektiwy kultura přeměnja, kak ludźo na industrializaciju reaguja atd. To w žanym nastupanju objektiwny tekst njeje! Ale tež to je wažne, hdyž so přeco wo »lětstotki trajacym měrliwym susodstwje Němcow a Serbow« rěči, wosebje rady tež wot němskich rěčnikow.

Wot 4. do 7. julija wotměje so 13. mjezynarodny folklorny ­festiwal »Łužica« w Budyšinje, Hochozy a Chrósćicach. ­Rozhlad je so z Markom Kowarjom rozmołwjał, kotryž ­organizaciju festiwala wot spočatka w lěće 1995 nawjeduje.

Skupiny z Pólskeje, Georgiskeje, Čěskeje, ze Saratowa w Ruskej, Hrodowskich Chorwatow z Awstriskeje a prěni raz na našim festiwalu skupiny z Peruwa, Boliwiskeje, Algeriskeje a Nepala.

Haj, jich mamy přeco pódla. Pak nam skupiny pisaja, zo bychu so rady wobdźělili, pak namjetuja je naše serbske folklorne skupiny a my so zaměrnje naprašujemy. Zakładnu zestawu wudospołnjamy dale ze skupinami, kiž su z dalšeho kontinenta abo so po hudźbnej barbje a temperamenće wot zbytka rozeznawaja. Program ma być wotměnjawy a pod wuměłskim aspektom wuwaženy. Sylnje prócujemy so wo zastupjerjow mjeńšinow.

Někotre skupiny hladaja do CIOFF-protyki a naprašuja so pola zarjadowarjow wšelakich festiwalow. Hdyž so skupina do koncepta hodźi, abo hdyž ju hišće měli njejsmy, sćelemy jej naprašnik. Z nim přepruwujemy, hač wotpowěduja wuměnjenjam organizacije CIOFF: originalny hudźbny přewod, předstajenje drastowych regionow, zapřijeće spartow reje, spěw a hudźba. Nimo toho sćelu nam skupiny wobrazowy a widejowy material. Potom rozsudźimy, hač skupinu do programa přiwozmjemy.