Prof. dr. Christian Voß je profesor za južnosłowjanske rěče při Humboldtowej uniwersiće w Berlinje a zaběra so wosebje ze słowjanskimi mjeńšinami w sewjernej Grjekskej, kotrež ze strony grjekskeho stata jako tajke připóznate njejsu. Ze studentami slawistiki poby nimo toho w zašłych lětach wjacekróć w serbskej Łužicy a přewjedźe z nimi mjeńše naprašowanja a slědźenja na serbskich wsach. Składnostnje 200. róčnicy grjekskeho zběžka přećiwo osmaniskemu knjejstwu, kotryž wjedźeše 1830 k připóznaću njewotwisneje Grjekskeje, sym so z nim wo połoženju słowjanskich mjeńšin rozmołwjał.

W kónčinje, wo kotrejž rěčimy, rěča so hižo znajmjeńša ze 7. lětstotka słowjanske dialekty. Něhdy rozpřestrěwaše so rěčny teritorij tutych skupin wo wjele dale do juha, hač na połkupu Peloponnes, kaž widźimy na přikład z mjenowědnych přepytowanjow. Słowjenjo su potajkim domoródni w tutych kónčinach, najznaćiši zastupjerjo su drje swj. Cyril a Metod, kotrajž pochadźeštaj ze Soluna (Thessaloniki). Dźensa rěčimy dohromady wo někak 150.000 domoródnych rěčnikach słowjanskich dialektow w Grjekskej, při čimž njejsu dokładne ličby znate. K nim słušeja na jednym boku křesćanska ludnosć na sewjerozapadźe, wosebje we wokolinje města Florina (Lerin), na tamnym boku muslimscy Słowjenjo w zapadnej Thrakskej, tak mjenowani Pomakojo.

»To, což sy w źiśetstwje wót starjejšeju a stareju starjejšeju sobu dostała, až do­mownja ma něco cyniś z wutšobnosću, tebje pregujo«

Rozgrono z wjednicu Domowniskego muzeja Dešno Babette Zenkeroweju wó pśedstajenju domownje w muzeju, wuznamje stawiznow a nałogow a źo se doma cujo

Ze wšakimi projektami ako z pśigótowanim butry abo pjaconych jabłukow, z mólowanim serbskich jatšownych jajow wopytujomy źiśi a dorosćonych naglědniwje ze žywjenim prědownikow našogo regiona wopóznawaś. Rozmjej jo to teke rozestajenje z temu domownja a póchad. Zajm woglědowarjow, nawuknuś jatšowne jaja pó serbskem nałogu mólowaś, jo wjeliki. Za mnjo jo to było motiwacija, wótpowědne kurse do programa muzeja pśiwześ. Ja som južo ako góle jajkamólarjam pśez ramje glědała na tradicionalnych wikach jatšownych jajow w Slěpem a Wórjejcach. Se wě, až som doma to teke sama wuproběrowała. Rezultaty pak su tegdy žałosne wuglědali. Myslim se, až źo se luźam źinsa wěsće pódobnje. Togodla som sebje groniła, až cu móju naźěłanu wědu našym woglědowarjam dalej dawaś.

»Potom je wójna wudyriła a je jasnje było, zo njezměju žanu domiznu, do kotre­jež móhł so nawróćić.«

Rozmołwa z lektorom za bosnišćinu, chorwatšćinu a serbišćinu na uniwersitomaj w Lipsku a Halle-Wittenbergu, spisowaćelom, přełožowarjom a tołmačerjom Dušanom Hajdukom-Veljkovićom wo pochadźe, cuzbje a hdźe so doma čuje

Jenož w Lipsku.

Wona hraje jara wulku rólu, ale jenož jako rjana dopomnjenka. Je to tajki reservoir, z kotrehož swoje ideje za literaturu wozmu. Žiwjenje w Juhosłowjanskej je za mnje hižo lětdźesatki nimo.

Dlěje hač tři lětdźesatki wozjewja Róža Domašcyna (*1951) swoje basnje, eseje a přebasnjenja. Rozmołwa z poetku, kotraž eksperimenty lubuje.

Jara zahe. Na započatku njebě to pisane słowo, ale rěčane. Moja wowka je bajki bała, a te běchu to prěnje, štož sym wo literaturje sobu dóstała. Pozdźišo, hdyž móžach pisać a čitać, sym wězo knihi čitała. Móžu so dopomnić, zo běše moja prěnja serbskorěčna dźěćaca kniha »Směj so!« wot Josefa Lady. Sym wšě štučki z hłowy znała a mojej wowce stej mi je stajnje znowa předčitałoj. Někotre strony knihi hišće wobsedźu.

»Serbska rěč je mi při pisanju bóle domizna hač němska«

Rozmołwa ze spisowaćelku Měrku Mětowej wo Budyšinje a literaturje jako domizna

Cyle spontanje bych prajiła, zo je to město Budyšin. Lubuju je a sym tajke prawe Budyske dźěćo. Sym přeco z městom zwjazana była. Narodźiła sym so na zapadźe, w nowym měsće. Potom smy wjace hač dwaceći lět w starym měsće bydlili a nětko, trochu do wuměnkoweho časa, smy takrjec do wuchodneho dźěla města ćahnyli. Cyły Budyšin je za mnje domizna. Lubuju tohorunja Łužiske hory. Tohodla so wjeselu, zo w nowym bydlenju tute hory widźimy, kaž Čornobóh abo Pichow. Hdyž tam pućuju, mam začuće, zo sym w domiznje po puću. A pućowanje tam mje tež za nowe spisowaćelske ideje inspirěruje. A potom mamy hišće zahrodu w Smochćicach, kotraž je tež tajke něšto kaž doma za mnje, dokelž sym tam jako dźěćo wotrostła. Mój nan je ju za swój čas kupił a wobhospodarił. Lubuju tež wid z Mosta měra. Jeli z dowola abo zwotkel tež přeco přijědu, přez móst jědu a nalěwo Budyske wěže widźu, mam hłuboke začuće domizny. Domizna je za mnje na kóždy pad geografisce wjazana. To je jedyn dźěl domizny.

Rozgrono z kuratorku chóśebuskego Serbskego muzeja Martinu Nowakoweju wó zmodernizěrowanem muzeju

Serbski muzej ga jo se južo w lěśe 1994 wótwórił. Za to jo se na zachopjeńku 1990tych lět dom na Młyńskej droze 12 ako muzej wutwarił a w samskem casu jo se teke stawna wustajeńca k stawiznam a kulturje Serbow w Dolnej Łužycy koncipěrowała.

Pó někak 25 lětach jo něnto notne było dom z twaŕskich aspektow saněrowaś a renowěrowaś. Dalej jo se dejało twarjenje teke tak pśetwariś, až jo za zbrašnych lěpjej pśistupne.

Nejwažnjejša pśicyna pak jo była, až smy kśěli muzej modernizěrowaś. Pó tak dłujkem casu njedajo jano drugich srědkow, aby se woglědarjam wěda pósrědniła, na pśikład moderne medije, ale dajo teke wjele nowych wědomnostnych dopóznaśow. W minjonych lětach ga smy mógali wjele zajmnych objektow za muzej nakupiś, žedne smy dostali darjone. Tak su se muzejowe zběrki zaměrnje rozšyrjali. Z kuždym objektom, kenž smy wobźěłali, smy mógali se teke nowu wědu pśiswójś abo druge wědomnostne zwiski dopóznaś. Wjele tych informacijow smy woglědarjam we wósebnych wustajeńcach dalej dawali abo w publikacijach wózjawili. Něnto smy kśěli nowe dopóznaśa teke we wobnowjonej stawnej wustajeńcy prezentěrowaś, a to teke z nacasnymi technikami a medijami. Comy ga z casom hyś a na pśikład teke młody publikum dojśpiś. A nowe medije su rowno teke za Serbski muzej wažne, dokulaž muse wšykne woglědarje a woglědaŕki muzeja teke móžnosć měś dolnoserbsku rěc abo muziku słyšaś.

»Za naju je domizna tež tam, hdźež bychmoj so pochować dałoj. ­Hdźe to je, pak njewěmoj.«

Rozmołwa z fararjom dr. Robertom Malinkom a wědomostnicu dr. Lubinu Malinkowej wo wuznamje domizny a serbskeje rěče a žiwjenju jako ewangelska farska swójba

Robert Malink: Haj, na kóždy pad. Za Lubinu běše to wažne. Wona je přeco prajiła, kak rjenje by było, hdy bychu naju dźěći na Serbski gymnazij chodźić móhli. Jej je to serbske w Spitzkunnersdorfje falowało. A potom běše to tajke wjedźenje, zo smy telefonat dóstali, hdźež smy zhonili, zo pyta Rakečanska wosada serbskeho fararja respektiwnje serbsku farsku swójbu. Tu su ludźo, kotrymž je to serbske cyle wažne.

»Druhdy wobžaruju, zo serbšćinu tak derje njewobknježu, zo móhł w tutej rěči­ sonić«

Rozmołwa z etnologom dr. Robertom Lorencom wo pochadźe, krajinje dźěćatstwa a dwurěčnosći

Rozsud za Zhorjelc měješe hłownje swójbne přičiny. Wotnajimane bydlenje při Čornobohu bu přewuske a běchmy tež pytnyli, zo so to z cyle zanjesenej wjesku tohorunja stajnje njehodźi. Potom bě jasne, zo ma to tola měšćanska kónčina być, hdźež móžeš lóšo kontakt k druhim ludźom nawjazać. A Zhorjelc bě za nas najzajimawši. Mamy pak we Wuježku hišće zahrodu z dowolnosću za twarjenje, njebě to potajkim doskónčne rozžohnowanje.

Mějach tam rjane dźěćatstwo. Husto słyšiš, zo chcedźa ludźo preč do města a žiwjensku staciju za sobu wostajić, dokeIž jim druzy na čuwy du. To wšak su zwučene naratiwy. Pola mje to tak njebě. Dźěch studija dla a njejsym zwisk k nakrajnej kónčinje abo do Wuježka přetorhnył. Mějach pozitiwne začuća za wjesku a mam je přeco hišće. Tež swoje magisterske dźěło sym wo Łužicy pisał. Bě přeco jasne, zo mje tema kónčiny dale zaběra.

Rozmołwa ze skupinu »kolektiw klanki« wo hudźbje, twórbje »Družki« a žonach w serbskej towaršnosći

Chcemy jenož telko přeradźić, zo smy hižo někotre lěta dołho spřećelene. Poprawom znajemy so z internata Serbskeho gymnazija w Budyšinje.

Mějachmy hižo dołho lóšt zhromadnje něšto na nohi stajić. Dokelž maja někotři z nas hižo pozadk w elektroniskej hudźbje, hłubše znajomosće na tutym polu a wotpowědnu techniku, je so w lěću ideja hiphop skupiny zwoprawdźić móhła.

Hiphop běše za nas wosebje zajimawy, dokelž skići žanr wjele ruma za słowo a rěč. Nimo toho móžemy wobsahi wurjekować, kiž nam na wutrobje leža, a so raznje a wótrje wuprajić. Tež estetisce je nas hiphop jara přićahował.

Kóžda z nas je na přikład pola »Družki« njewotwisnje wot druhich swójske linki napisała, kiž smy potom kaž kolažu hromadźili a zestajili. Tak mějachmy fundament za flow. Rym smy potom wězo hišće připodobnili a skrućili. Teksty su samo na sebi skerje mozaik našich wšelakorych perspektiwow.

»Tutu swobodu nochcych spušćić«

Rozmołwa z w Eula pola Nossena bydlacej wuměłču Maju Nagelowej wo pochadźe, distancy a hdźe so doma čuje

Hola a tamniši ludźo su mi jara bliscy. Sym so jako dźěćo kóžde lěćo w šulskich prózdninach do Złyčina nawróćiła, dokelž staj dźěd a wowka tam bydliłoj. A přez zwjazanosć z mojej swójbu běchu Łužica, Budyšin a Złyčin wažne, rum mjez tutymaj městnomaj, hdźež běchmy husto z kolesom po puću. To je so zašćěpiło, to bě kontinuita.

Haj, to hodźi so bjezdwěla takle rjec. Na tamnym boku sym tež rady w Berlinje, dokelž sym jako dźěćo w Berlinje žiwa była. Tež tam čuju so doma, toho sym so jako dźěćo tež nasrěbała. Sym rady w Berlinje a tohodla sym tam tež wěsty čas po studiju bydliła.

Za mnje je distanca poprawom cyle dobra. W Berlinje sym zwisk k serbsce rěčenju zhubiła, ale nic k serbskemu docyła. Tam běchu knihi, tam bu spěwane, dawachu zapřijeća, rěčne wobroty, nałožki, swójbne rituale, kiž mějachu z tym serbskim činić. Jako so jako młodostna do Budyšina nawróćich, běše to, dokelž bě to serbske stajnje prezentne, kaž nawrót domoj. Mějach pak hinaši wid, wěsty wotstawk. Za wuměłske tworjenje je to cyle derje, přinjese wěstu njewotwisnosć, njeběch dźě nihdźe zawjazana. Njezačuwach žadyn ćišć – njeje snano cyle prawe słowo za to –, tohodla móžach lochce z tym wobchadźeć. To je bohatstwo za mnje, bjez toho zo čuju so někomu winowata. Móžu swobodnje z tym wobchadźeć. To je moja lěpšina, při čimž móže zwjazanosć tež rjana być. To wšak je wotwisne wot toho, što z toho činiš.

Rozmołwa ze samostatnym poradźowarjom za IT-procesy a zamołwitym za wudźěłanje digitalineho koncepta za Załožbu za serbski lud Měrkom Šenkom

Sym diplomowy hospodarski informatikar. Hižo jako student sym jako poradźowar za firmy a organizacije dźěłał pola studentskeje poradźowarnje za předewzaća PAUL Consultants při TU w Drježdźanach.

Dźěłowe žiwjenje sym potom započinał pola wulkeje poradźowanskeje firm KPMG w Mannheimje a sym so pozdźišo zaso do Drježdźan nawróćił a za ministerstwa a zarjadnistwa kraja Sakskeje wobdźěłał temy IT, digitalizaciju a procesowy management.

Wot lěta 2018 poradźuju jako samostatny poradźowar z fokusom na digitalizaciju a management procesow předewzaća a zjawne zarjady. Přewodźuju mojich klientow při projektach we wobłukach digitalizacije a wolóženju při wužiwanju techniskich srědkow. Za mojich klientow analyzuju za to aktualny staw techniskich dźěłowych srědkow kaž ličakow a programow, ale tež kak so wokomiknje z digitalnymi srědkami dźěła. Po tym zhromadnje ze sobudźěłaćerjemi a klientami přemysluju, kotre změny móhli wšitkim we wšědnym dźěle pomhać. Na to rešeršuju programy, kotrež problemy klientow rozrisaja a pomham při tym, je instalować a sobudźěłaćerjam rozjasnić, kak maja z nowymi programami, procesami a nowej techniku wobchadźeć.

»Domownja móžo byś wěcej nježli jano meštno«

Rozgrono z wuměłcowku a muzikaŕku Marion Kwicojc wó domowni, póchadu a móžnosćach we wuměłstwje se zwurazniś

Pópšawem cujom se na wobyma městnoma doma. Doma, to jo teke we Łužycy pla starjejšeju, rowno tak ako how w Lipsku. Njeby pak kśěła bydliś w Chóśebuzu, how w Lipsku se wěcej tšoj. How mam teke tśi muzikowe projekty z tudejšymi muzikarjami, źož irsku, šotisku, amerikańsku pśewažnje koncertantnu folkmuziku grajomy ze žeńskecym trio »Isle of Sounds«, rusku a serbsku rejowańsku muziku z trio »Kupazukow« a srjejźowěkowu rockowu muziku z band »Ohrenpeyn« na jawišćo spórajomy. W toś tom nastupanju w Błotach tak derje njewuglěda, rownož jo teke tam móžno, we wěstem ramiku muziku gótowaś. Tak som cesto we Łužycy, źož grajom teke solistiski na akordeonje a gitarje pśi cołnowanjach abo mjeńšych zarědowanjach. Pśi tom profitěrujom teke wót serbskich spiwow. Ja znajom pśisamem wšykne spiwy, kenž tam raźi spiwaju. Mimo togo som za Rěcny centrum Witaj pšawidłownje we Łužycy, aby na se wótměnjajucych městnach ze źiśimi muzikopedagogiski źěłała a gromaźe muzicěrowała.

Interview z Cathy Petersen, spěchowarku serbskeho namrěwstwa mjez potomnikami Serbow w Iowje

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa, kotrež je Trudla Malinkowa w zašłych čisłach Rozhlada z interviewami z předsydkomaj Jan Slack a Betty Huf kaž tež z předsydu Lyall Kupke předstajiła. Rjad wotzamknje rozmołwa z Cathy Petersen z Kaliforniskeje, spěchowarku serbskeho namrěwstwa mjez potomnikami Serbow w US-staće Iowa.

Jako započach za stawiznami swojeje swójby slědźić, njewědźach ničo wo tym serbskim. Hdyž běch dwanaće lět stara, bě mje mój dźěd napominał, spominać na jeho swójbu, a wón přistaji: »Nichtó druhi to njebudźe činić.« Zdaše so jemu to jara wažne być. Tohodla započach, jako běch 40 lět stara, za stawiznami swojeje swójby slědźić. Hakle při tym sej to serbske wotkrych. Hdyž běch 1990 prěni raz na wopyće w Hochozy, mje wjacori ludźo korigowachu, hdyž rjeknych, zo sym němska, a prajachu mi, zo sym we woprawdźitosći serbska. Dźiwach so, ale njewěrjach jim. Zaso doma, prašach so swojeje maćerje a wona wotmołwi: »Haj, to je prawje, mój nan běše serbski.«

»Tuta zwjazanosć je přez wšitke lěta wostała«

Rozmołwa z dr. Hyncom Rychtarjom, bywšim wědomostnym sobudźěłaćerjom sorabistiki Lipšćanskeje uniwersity, wo pochadźe, hódnoće serbšćiny a hdźe so doma čuje.

To je jara wulku hódnotu měło. Smy wšak z tym wotrostli, jako dźěći smy kóždy dźeń žony w serbskej drasće widźeli a słyšeli, kak wone a wězo tež mužojo mjez sobu serbuja. A serbske tradicije kaž molowanje jutrownych jejkow a serbske swjedźenje ze serbskim spěwom běchu tež w našej swójbje z wašnjom. Wot wowki sym slepjanšćinu nawuknył, jeje powědanje na paski nahrawał a sej słowa, wobroty a gramatiske formy zapisował. Wosebity wliw měješe na mnje to, štož je mi wona ze swojeho žiwjenja powědała, z młodych lět a kajke je žiwjenje tehdy w Slepom było. Wona wšak bě so spočatk 20. lětstotka narodźiła a wysoku starobu 90 lět docpěła. Pola njeje běštej husto tež susodka a wowcyna sotra a stej runje tak rady powědałoj. Sym hodźiny dołho pola nich sedźał z pomazkami, tykancom, palencom a piwom. A sym wjele žiwjenskich mudrosćow wot nich nazhonił, wo ratarskim žiwjenju a wašnjach, serbske zapřijeća za wšě móžne graty, dźěła a zela, a tohorunja mnohe moraliske pokiwy. Tak je ćichi pjatk woprawdźe ćichi pjatk, tež dźensa hišće za mnje w Lipsku. Serbske tradicije a serbske jědźe warić – to sym sej wot nich wotposłuchał a wothladał. Tak je pozdźišo k tomu dóšło, zo sym hromadźe z Iris Brankačkowej a Manfredom Starostu knihu »Naš dom hostliwe blido« napisał. A jěm tež dźensa hišće twaroh z lanym wolijom, prampany kał a kisałe běrny po našim wašnju. Hdyž přijědu domoj, da mi mój bratr přeco něšto dobre po maćernym wašnju nawari.

Interview z Jan Slack, předsydku towarstwa Texas Wendish Heritage Society

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa: Texas Wendish Heritage Society (Texaske towarstwo serbskeho herbstwa) w USA kaž tež Wendish Heritage Society Australia (Towarstwo serbskeho herbstwa w Awstralskej) a Wend/Sorb Society of South Australia (Serbske towarstwo w Južnej Awstralskej) w Awstralskej. Trudla Malinkowa je so předsydkow Jan Slack a Betty Huf kaž tež předsydu Lyall Kupke za skutkowanjom towarstwow prašała.

W lěće 1971 chcyše pjeć serbskich žonow z kónčiny wokoło Giddingsa zarjadować stejišćo na folklornym festiwalu Texas Folklife Festival w San Antonio, zo bychu móhli ludźom rozprawjeć wo swojim serbskim herbstwje a wo stawiznach Serbina. Festiwal wotměwa so kóžde lěto na teritoriju University of Texas při Institute of Texan Cultures (Institut texaskich kulturow) w San Antonio. Skupiny, kiž chcedźa so na festiwalu wobdźělić, dyrbja formelnje organizowanu etnisku skupinu abo towarstwo reprezentować. Naše pjeć žonow njesmědźachu so 1971 wobdźělić, dokelž tajku skupinu njereprezentowachu. Tak załožichu 1972 Wendish Culture Club (Serbski kulturny klub), zo bychu so samsne lěto na festiwalu wobdźělić móhli – a wuzwolichu sebje samych jako zastojnicy młodeje organizacije: Lillie Moerbe Caldwell, předsydka; Emma Wuensche, městopředsydka; Frieda Wendland, zapisowarka; Laura Zoch, druha zapisowarka; a Gertrude Mitschke, pokładnica.