»Te por hriwnow bychmoj z Bibianu po swjatoku rjadowałoj«, citat Tonija Bruka, 1999

Kaž husto w žiwjenju stawaja so wosebje zrudne wěcy we wokomikach, w kotrychž z nimi njeliču. Bych ze smjerću swojeje 100lětneje wowki ličił, kotraž je so z koronu inficěrowała, jako we Wojerowskej chorowni jeje tumor operowachu. Nic zo njeby mje smjerć mojeje wowki hnuła, ale naše wuměranje započina so z dnjom našeho poroda. Po dołhim žiwjenju z wjele dźěćimi, wnučkami a prawnučkami by směła w měrje woteńć. Wona pak, moja wowka, je wirus a tumor přetrała. W lěću budźe 101 lět stara.

Ze smjerću mojeho pućrubarja dr. Tonija Bruka njejsym ličił. A wona zlemi mje ćim bóle, dokelž sej myslu, zo bychmoj tutón puć dale hromadźe kročić móhłoj. Toni by mi hišće wjele powědać, rozkłasć a pokazać móhł. Młodźina pak chce samostatnje za pućemi pytać a ignoruje, zo su ći »stari« wjetšinu hižo dožiwili, zo móhli jej puće přikrótšić, jeli by jim młodźina kedźbliwišo připosłuchała.

Toni Bruk přistaji mje 1998 jako kameroweho asistenta, zamołwiteho za zwuk, techniku (wot bjezwědnych zwysoka jako nošer kablow pomjenowany), šofera, potajkim jako »hólca za wšitko« w filmowym studiju SORABIA. Běch wukubłany ćěsla, nachwatach runje maturu na wječornym gymnaziju a běch tohodla wšědnje wječor wot napoł šesćich do napoł jědnaćich w šuli, přetož mój cil běše medicinu studować. Jako ćěsla bě rozdźěl temperatury wot 40 stopjenjow mjez třěchu a šulskej ławku njeznjesliwy. Wusnych sej w běhu někotrych mjeńšin, tohodla so powołanja ćěsle wzdach.

Wjetšina čitarstwa znaje Marju Młynkowu (1934–1971), kotraž je před połsta lětami zemrěła, předewšěm jako prozaistku zběrkow kaž »Dny w dalinje« (1967) abo »Za płotom« (1977). Wona pak je tež serbsku literarnu kritiku na nowy schodźenk pozběhnyła. Franc Šěn je so w dosłowje druheho zwjazka Zhromadźenych spisow Marje Młynkoweje w lěće 1994 tež z jeje skutkowanjom jako literarna kritikarka rozestajił. Wurězk tule podamy:

Kritisku literarnu debatu je Marja Młynkowa sama wjacore lěta sobu postajowała. Wot spočatka lěta 1961 recensowaše wona z wobdźiwajomnej konsekwencu prawidłownje nimale wšě nowowudaća hornjoserbskeje prozy. Přeco hišće swojemu pedagogiskemu započatkej zawjazana pisaše najprjedy jenož do časopisa Serbska šula. Jeje prěnje kritiki běchu móhłrjec analytiska pomoc za wučerjow a pokazki za wužiće wobjednanych knihow w šulskej wučbje. Wotpowědujo tehdyšemu ideologiskemu zwužiwanju literatury w šuli wobchadźa tež wona spočatnje z wuměłskim słowom kaž z ilustraciju historiskich a aktualnych towaršnostnych podawkow, problemow, zjawow a procesow. Njehladajo na to rozeznawaja so hižo jeje prěnje recensije napadnje wot dotalneje literarnokritiskeje praksy, kiž wšitko serbsce pisane chwalobnje witaše. Ze swojim swědomitym a kritiskim wobjednanjom literarnowědnych prašenjow pokazowaše chětro strózbje na poradźene a na po jeje měritkach słabe stronki nowinkow serbskeje prozy, je měrjo na dotal docpětym a na přikładach z druhich literaturow. Serbscy spisowaćeljo pak njemějachu jeje ćichi hłós hišće kedźbu; wučerka a spisowaćelka Marja Kubašec skoržeše na 11. zeńdźenju Zwjazkoweho předsydstwa Domowiny znowa, zo nimamy serbsku literarnu kritiku. To bě w septembrje lěta 1963. Marja Młynkowa, kiž bě z dopisanjom wobšěrneju powědančkow mjeztym wažne nazhonjenja w spisowaćelenju nazběrała, reagowaše na tajku ignorancu z wěcownym, ale zdobom sebjewědomje-energiskim přinoškom »Wo wužitku literarneje kritiki za wuwiće serbskeje literatury přitomnosće« na awtorskim schadźowanju serbskeho nakładnistwa. Wuchadźejo z trochu přeabsolutnje zrozumjeneje predestinowanosće spisowaćela za wědomostnje fundowanu literarnu kritiku chcyše rozputać »hibanje literarneho analyzowanja našich dotalnych knihow«: »Literarna kritika z wjacorych pjerow, njebojazna a sprawna we wotkrywanju sylnosćow a słabosćow, kotraž ma zdobom podźěl na přemyslowanju awtora, wučisći atmosferu, wukristalizuje jadrowe problemy, pozitiwne a negatiwne strony noweho dźěła, wona twori sobu objektiwne měnjenje wo towaršnosći a wuměłskej hódnoće knihi.« Swoju rěč, złožowacu so na »hišće na započatku wuwića« stejacu marxistisku literarnu wědomosć, zakónči z citatom wo imaginarnym we wuměłstwje z knihi »Von der Notwendigkeit der Kunst« awstriskeho spisaćela a politikarja Ernsta Fischera, wažneho rozmołwneho partnera kritiskeje čěskeje inteligency w 1960tych lětach. W Serbach bě z Fischerom lěto prjedy argumentował Jan Rawp w swojim pledoajeju za profesionalnu serbsku wuměłsku kulturu »Wo problematice serbskeho kulturneho wuwića«. Młynkoweje pospyt, »budźić zjawne literarne žiwjenje«, bě – móže być – jenička reakcija na Rawpowe rozpominanja wo dialektice kulturneho wuwića: »Mjez konkretnym spisowaćelowym dźěłom a kritikarjowej analyzu wobsteji dialektiski poměr wotwisnosće. Bjez woprawdźiteje eksaktneje analyzy spisowaćeloweho dźěła njebudźe kontinuowaceho wuwića literatury. Tohodla dźě njeje njeznaty w Serbach tamny njespokojacy zaćišć, zo tón abo tamny spisowaćel na blaku tepta, zo so prawje njewuwiwa k přeco wyšim wukonam. Runje w nětčišim stadiju literarneho wuwića, hdyž je telko młodych, kiž su startowali abo hišće chcedźa startować, je trjeba literarneje kritiki.« a »Kritika a sebjekritika stej wobstatk w produkciji, stej motor we wuwiću cyłeje towaršnosće ...«

Přećel a podpěraćel Serbow w Pólskej Janusz Wójcik je njeboh. Žaruju wo wurjadneho basnika, kulturnika a politikarja, kiž bě w 59. žiwjenskim lěće 28. awgusta 2020 po dołhej ćežkej chorosći w Brzegu zemrěł. Jeho mandźelskej a swójbje słuša sprawna sobuželnosć.

Janusza sym zeznał spočatk noweho lěttysaca. Tehdy běch šefredaktor Serbskich Nowin a předsyda Zwjazka serbskich wuměłcow, w kotrymž so wjacori z nas hižo wot přewróta wo womłodźenje a zesylnjenje literarnych a kulturnych stykow k swojim słowjanskim susodam prócowachu.

Na popołdnju w lěću 2003 so muž w dobrych třicetych lětach a swětłym wobleku a kłobuku w redakciji našeho dźenika zjewi a so jako »direktor departementa za kulturu, sport a turizm« wojewódstwa Opola předstaji. Rjekny, zo je jemu wopyt pola mje Jurij Łušćanski, referent za kulturu a wukraj w Domowinje, doporučił. Zdobom přepoda mi zběrku basnjow ze swojeho pjera. Z nich wučitach, zo tematizuje zahubne wójnske a powójnske časy, sćěhi etniskich wuhnaćow, lubosć k Adamej Mickiewiczej a k swojej pólskej a šleskej domiznje, w kotrejž so zetkawaja a tež kusaja njeličomne narodne a nabožne prudy.

Lětsa 15. septembra bě tomu 20 lět, zo zemrě w Praze horliwy a jara aktiwny přećel Serbow Bohumil Malotín. Zeznach jeho w lěće 1958 w Praze. Studowach tehdy na filologiskej fakulće Karloweje uniwersity, jako wón wo mni zhoni. Bórze smój so spřećeliłoj. Jeho zajimowaše wšo we Łužicy. Wosebje horliwje lubowaše Delnju Łužicu, delnjoserbski narod a jeho rěč. Tutu rěč sam nawukny. Zawěsće pohonjowachu k tomu tež styki z fararjom Herbertom Nowakom a jeho dźěćimi, kotrež přebywachu husćišo pola njeho na Nerudowej w Praze. Bohumil Malotín njewotpokaza ženje Serba, kotryž w Praze nóclěh pytaše, hačrunjež měješe na Małej Stronje jenož małe bydlenčko pod třěchu. Naju přećelstwo so ani po studiju slawistiki w Praze njepřetorhny. Často sym jeho z mandźelskej do Łužicy přeprosył. Tu zeznajomi so tež z druhimi Serbami kaž z Jurjom Młynkom, Janom Rawpom, Janom Pawołom Nagelom a dalšimi w Delnjej Łužicy.

Jako horliwy přećel Serbow hromadźeše wšo, štož ze serbskej rěču zwisowaše. Tak móžeše hač do lěta 2000 někak 1.170 serbsce spisanych eksemplarow knižkow, brošurkow a dokumentow ze swojeho zawostajenstwa měšćanskemu muzejej w Čěskej Lípje přewostajić, wšako běše tuta institucija po přewróće jeho najwažniše skutkowanišćo. Tak je tójšto skupinow Serbow, dźěći z prózdninskich lěhwow w Kytlicach, wučerske kolektiwy abo kulturne skupiny po Praze přewodźał a jim rozkładował a pokazał historisce sławne Praske pomniki a městna. Je so nimale na wšěch zarjadowanjach Towaršnosće přećelow Serbow we hłownym měsće wobdźělił. W 1990tych lětach dopisowaše tež pilnje do »Čěsko-lužického věstnika«, wosebje wo Delnjej Łužicy.

Tworjacy wuměłcy mějachu w NDRskim času swoje lěpšiny w tym, zo dóstawachu nadawki a projekty wot komunow resp. wot zarjadow poskićene a zapłaćene. Dźakowano tajkemu postajenju je so molerka Priscilla Ann Siebert do Serbow dóstała. Wuměłči namjetowachu w swojim času w někajkim Drježdźanskim zawodźe socialistiskich dźěłaćerjow při mašinach zwobraznić a z tym nic naposled zwjazanosć inteligency z dźěławym ludom wuměłsce dokumentować. Molować w industriji wona wotpokaza a prašeše so za nadawkom druhdźe, na přikład na wsy, hdźež je při dźěle wjac pohiba. A čehodla nic pola Serbow. Sposrědkowany přez Zwjazk tworjacych wuměłcow NDR dósta potom 1975 druhi poskitk a to do Worklec, zo by so tam w nadawku Domowiny ze socialistiskim ratarstwom a z tam dźěławymi rozestajiła. We wosobje Jurja Handrika, wjelestronsce zdźěłaneho wjesnjana, mulerja, prodrustwoweho brigaděra, předsydy Domowinskeje skupiny, braški a kantora Worklečanskich křižerjow, njeběše ćežko nadawkej wotpowědować. Wot prěnjeho dnja wjesnjenjo wuměłču derje přiwzachu a do jich žiwjenja zapřijachu, na to so wona hač do wysokeje staroby rady dopominaše. Rady a derje je dźěło a žiwjenje Jurja Handrika w cyklusu pjeć barbnych litografijow předstajiła. Byrnjež je z tym poprawom swój nadawk spjelniła, běše to hakle spočatk jeje »lubosće k Serbam«. Priscilla Ann Siebert horješe so dale a bóle za wšědny dźeń serbskeho luda na wsy, běše wćipna na rěč a kulturu, prašeše so za nałožkami a wobdźiwaše narodnu drastu, kotraž tehdom hišće do wjesneho wobraza jako dźěłanska a njedźelska drasta słušeše. We Worklecach, Wudworju, w Nowej Wjesce a druhdźe čuješe so »kaž doma«. Tutón wutrobity poćah k ludźom, tale lubosć k tomu, štož widźeše, słyšeše a dožiwješe, wotbłyšćuje so tež w jeje wobrazach, skicach, rysowankach a mólbach. Nimo wjele studijow, rysowankow wo katolskej narodnej drasće, zwobraznjenju hotowanja družkow, procesiony na Bože ćěło a někotre podobizny jimaše a zaběraše wuměłču najbóle jutrowny nałožk: křižerske procesiony.

Lětsa wopominamy 25. posmjertniny kubłarja generacijow serbskich wučerjow, wyšeho wučerja, ludowědnika a domiznowědnika Ericha Krawca. Wón słušeše k tym kubłarjam, kotrehož skutkowanje studentow wučerstwa sobu najbóle motiwowaše. Jeho wurunanosć charaktera a jeho stajnje z praksu zwjazana zajimawa wučba wo łužiskej domiznje bě jim najwjetši dobytk. Wot lěta 1958, jako běch po studiju na tutym wustawje přistajeny, bě mi jako nowačkej wulki přikład a přeco z pomocu a dobrej radu poboku.

Zahori so tak jara za wuznamneju ludowědnikow Adolfa Spamera a Oskara Seyfferta, zo jeho slědźerske a zběraćelske dźěło na polu serbskeje ludowědy hižo njepušći. W lěće 1933 přeswědči eksaminand Krawc ze swojim eksamenskim dźěłom wo drjewjanych serbskich narownych křižach na kěrchowach sewjerneje Hornjeje Łužicy. Wone bu potom 1983 w Lětopisu wozjewjene. Dalšemu studijej pak nacionalsocialisća dla jeho skutkowanja w Serbskim akademiskim towarstwje zadźěwachu. Wón smědźeše hišće krótke lěta na ludowych šulach we Wjelećinje, w Hućinje a Poršicach wuwučować. Wottam zwołachu jeho bórze do wojakow na wuchod, hdźež bu jako infanterist w sowjetskej Ruskej zranjeny. Wot 1943 bě we Veronje w sewjernej Italskej zamołwity za transport. Na kóncu wójny dósta so do ameriskeje jatbje w Bozenje, z kotrejež so 1946 domoj nawróći.

My wuprajamy swójbnym našu nutrnu sobuželnosć.

Čłowjek kaž Jurij Grós, a nic mjenje tež wšitcy, kotřiž su za čas zańdźeneho stata prawdźepodobnje na dobro serbskeho ludu skutkowali, su husto njewoprawnjenym wumjetowanjam abo podsunjenjam wustajani. W telewizijnym wusyłanju Wuhladko rěkaše po smjerći Jurja Grósa němsce, zo bě zemrěty »dwělomna wosobina«, w serbskim originalu so »kontrowersna« mjenowaše. Runje pola Jurja Grósa je dowolene so prašeć, kajke su měritka za skutk Serba, hdy je prawy, hdy dobry, hdy dwělomny Serb? Z Ćišinskim mamy pak wysoke a stajnje płaćiwe měritko: pozitiwne dźěło.

Jurij Grós, Nowe lěto 1931 jako syn serbskeje skałarskeje swójby narodźeny, zastupi połdra lětdźesatka po tym do Noweho časa, do časa serbskeho wozrodźenja a serbskeje zahoritosće. Zahoriće wobdźěli so na brigadowanju na twarnišću Serbskeho domu pod nawodom swojeho wjesnjana, legendarneho Pawoła Šenkerja. A hdyž dóńdźe do Łužicy z Juhosłowjanskeje přeprošenje na brigadowanje we wukraju – prěni raz w serbskich stawiznach –, poda so wón z 44 dalšimi młodostnymi na brigadowanje při twarje awtodróhi »Bratrowstwojednota«. Połsta lět pozdźišo wopyta wón z dalšimi Serbami skutkowanišća młodeho časa. Spisowaćel Křesćan Krawc bě jězbu do mjeztym wot wójny krjudowaneho kraja organizował. Na moje prašenje na juhosłowjanskej zemi, kak so čłowjek čuje, hdyž wopyta městna produktiwneje młodosće, mi rjekny: »Njewěm, hač bych telko mocy a mysli w pozdźišim žiwjenju měł, hdyž njebych tu začuwał, što wuska bratrowska zhromadnosć zdokonja.« Powědaše hnujace epizodki, sposrědkowa dožiwjenja. Njeběch Jurja Grósa tajkeho hdy zeznał.

Zemrěł je dnja 10. nazymnika 2019 w starobje 91 lět wučer a komponist Hinc Roj z Klětnoho. Nawróćiwši so hnydom po skónčenju Druheje swětoweje wójny domoj, do kotrejež běchu jeho jako 17lětneho gymnaziasta sćahnyli, sta so wón z nowowučerjom. W tym powołanju kubłaše so z wjele energiju zaměrnje dale a wuwučowaše wšelake předmjety. Na uniwersiće w Halle nad Solawu docpě kwalifikaciju jako wučer hudźby za wyši schodźenk. Po politiskej změnje bě hišće štyri lěta nawoda Klětnjanskeje šule.

Wučerstwo bě potajkim jeho prěnje a hłowne powołanje wot młodosće hač do wuměnko­weje staroby. Tola ćěrješe jeho tohorunja ke komponowanju. Priwatnje wukmanjowaše so wón, kiž bě hižo jako šuler swoju prěničku předpołožił a kotraž so tehdy tež zjawnje předstaji, w pjećlětnym studiju wuspěšnje pola renoměrowa­neho komponista a wysokošulskeho wučerja Fritza Reutera w Drježdźanach a Berlinje. Tež w tym nastupanju bě wón nimoměry agilny. Spisa přibližnje 200 twórbow wšelakich žanrow. Tak wopřija jeho tworjenje nimo komorneje hudźby, wuměłskich spěwow a chóroweje hudźby tež sinfoniku.

Klětnjan jako agilny serbski komponist

Wulki dźěl Hinca Rojowych kompozicijow je Budyski Serbski ludowy ansambl prěni króć předstajił. Hižo z jeho załoži­ćelom Jurjom Winarjom je so wón, kiž bě sej jako wnuk wjesneho herca Jana Wujca z Cympla swojeho serbskeho pochada jara wědomy, hižo w młodych lětach spřećelił. Jako čłon Koła serbskich hudźbnikow a pozdźišeho Zwjazka serbskich wuměłcow přiličowaše so kruhej serbskich hudźbytwórcow

Mój nan jo zemrěł. Wón jo był pśecej tudy – něnto wěcej nic. Njok to za wěrno měś, pak musym. Wón ga jo pśecej hyšći pśibytny. W źěłańskej śpě na stołowem jabriku wisy jogo źata jaka, na pisańskem bliźe notice, pisak bźez kapki, škla z wórjechami. Jogo njelicobne manuskripty rozłožone pó cełem rumje, kótarež jano na to cakaju, až zachopijo na nich zasej dalej źěłaś. W kuchni – jogo městno. Do myslow zanurjony – kaž samorozmějucy – stoj za njogo talaŕ, kótaryž wóstanjo prozny. Wón ga jo pśecej tudy był – něnto pak wěcej nic.

Myslim se, jo trjeba wjele casa, aby wurozměł, což njamógu zapśimjeś.

Mój nan wšuźi pśibytny, jogo slědy, jogo drogi. Zacynijom wócy a wiźim jogo pśiźecego mě napśeśiwo, malsnje hyšći pśed slědnym wuproznjenim listowego kašćika listy wótpósłaś. Skóro kuždy wjacor. Wón jo był njewomucny, do pózneje nocy som jogo wiźeł w jogo źěłańskej śpě spózy swětła lampy, pśi njewopśestajucem klapotanju pisańskeje mašiny. Pótom jo wuśěgnuł łopjeno, se za pisańske blido sednuł a z ruku diakritiske znamuška pśipisał, kótarež su byli wósebne wupominanje. Pón malsnje na post. Casy jo testował z kamuškom, kótaryž jo do listowego kašćika chyśił, lěc njejo juž pśepózdźe był.

Zachopjeńk decembra 2019 jo w Barlinju do nimjernosći wujšeł Měto Pernak, luź, ako jo z njewšednym angažementom se zasłužył nejwušu cesćownosć a toś su jogo w casnikach a casopisach južo słušnje wopomnjeli. Pśi tom su znosyli radnu licbu kamuškow do mozaika žywjenja, kótarež jo se zachopiło 1938 a jo wóstało do kóńca połne dožywjenjow a njewomucnego źěła. Kśěł tomu wobrazoju dodaś někotare wósobinske dopomnjeśa.

Zamrěty pak njejo se zaběrał jano z kulturu a stawiznami, ale teke z rěcu. Swóju wědu wó serbšćinje, wósebnje wó tej pódwjacornej, błotojskej, jo mjazy drugim ako pśedsedaŕ Maśice Serbskeje, cłonk źěłoweje kupki »Serbske perikopy« a Dolnoserbskeje rěcneje komisije dalej dawał. Ako źinsajšny powědaŕ togo slědnego gremiuma som jomu za to z cełeju wutšobu źěkowny. Pódla teoretiskego źěła z rěcu pak jo Měto Pernak, laureat myta Ćišinskego, lubował kreatiwne wobchadanje z njeju. 1966 jo chapjał swětowu poeziju do dolnoserbšćiny pśestajaś: Rutebeufoju a Baudelairoju jo rowno tak ako Žukowskemu a Puškinoju serbski jězyk pśispórał. A kaki ten jo był lasny, wiselny a chytšy! Wó tom znanje młoge wudaśa casnikow a casopisow a wót Kita Lorenca zestajony zešywk rěda Serbska poezija.

Ze smjerću Hinca Roja, kotryž je po dołhej chorosći w starobje 91 lět njedźelu, 10. nowembra 2019, doma w Klětnom ze žiwjenja wotešoł, je Serbstwo zhubiło wuznamneho a přewšo produktiwneho komponista. Wón załoži 1957 z dalšimi komponistami Koło serbskich wuměłcow a bě pozdźišo tež čłon Zwjazka serbskich wuměłcow, kotryž wón hdys a hdys z přidatnymi srědkami financielnje podpěrowaše. Byrnjež so wjele lět bědźił z ćežkej chorosću, je wón hač do kónca swojeho žiwjenja dale pilnje hudźbnje tworił a tak zawostajił w cyłku 188 sinfoniskich, komornohudźbnych, chórowych a sakralnohudźbnych twórbow. Do tutych je wón často zapřijał motiwy serbskeje hudźbneje folklory, zwuraznjejo z tym swoju krutu serbsku identitu a zwjazanosć ze swojim serbskim ludom.

Syły ludźi, mjez nimi tež skupinka Serbow, přewodźeše sobotu, 16. nowembra 2019, Hinca Roja k rowej na kěrchowje ewangelsko-lutherskeje wosady w Klětnom. Do toho bě na žarowanskej swjatočnosći w cyrkwi skupina hudźbnikow Serbskeho ludoweho ansambla zahrała jednu z jeho twórbow, dźakujo so z tym komponistej za jeho wjelelětne wuske zhromadne dźěło z powołanskim wuměłskim ćělesom. Farar Daniel Jordanow hódnoćeše płódne žiwjenje zemrěteho. W mjenje Zwjazka serbskich wuměłcow počesći naměstnik předsydy Bosćan Nawka z krótkimi a jadriwymi słowami zasłužbne skutkowanje Hinca Roja na dobro serbskeho hudźbneho tworjenja.

Hdyž so składnostnje 65. jubileja załoženja Serbskeho ludoweho ansambla třom zasłužbnym něhdyšim čłonam a čłonkam ansambla Čestne čłonstwo spožči, bě mjez nimi tež Leńka Šołćina-Winarjec. Nětkole, w juliju tutoho lěta, je wona nas na wěčnje wopušćiła, kaž mnozy wuznamni ansamblowcy njedawno: Jan Domaška, Korla Tilich, Detlef Kobjela ... Myslu husto na přijomnu rozmołwu z njej w jeje małym Budyskim bydlenju – hewak wšak hižo dołhi čas w Slepom doma –, jako jej wot Spěchowanskeho towarstwa SLA wopismo Čestneje čłonki přepodachmy. Naše towarstwo bě sej do hłowy stajiło, zo su runje ludźo, kotřiž při kolebce prěnjeho powołanskeho ansambla serbskeje ludoweje kultury stejachu, hódni počesćenja a wěčneho wopominanja. Jich žiwjenje a skutkowanje stej na wosobu zhusćene serbske kulturne a kulturnopolitiske wuwiće prěnich powójnskich lět. Na wot nich połožene zakłady so to dźensniše natwarjuje. Hinak prajene: Hdźe bychmy dźensa stali bjez natwarneho dźěła wonych muži a žonow.

Spěšnje a dźeń a husćišo měješe so SLA hotować do wukraja. Jako posoł serbskeho luda, politisce widźane zdobom jako posoł NDR, žněješe chwalbu a sławu. Hižo prěnje hóstne wustupy njezahorjachu jenož publikum, ale tež ansamblowcow samych. 1956 wustupichu na kongresu Federalistiskeje unije europskich ludowych skupin (FUEN) w Rakuskej. Zwiski Domowiny k FUEN so na ćišć z Berlina bórze přetorhnychu a so hakle po přewróće wožiwichu. »Jako před wobdźělnikami kongresa [...] wustupichmy, jich hnydom spóznachmy na zahoritosći, z kotrejž naše poskićenja sćěhowachu. Dołho smy na tutym prěnim wječorku hišće bjesadowali a spěwali.«

Na pohrjebnišću w Małej Nydeji na kromje Wojerec bu 10. žnjenca prěni profesionalny serbski dudak Korla Tilich pochowany, kotryž bě 33 lět wuběrny instrumentalist a solist Serbskeho ludoweho ansambla. Wón zemrě 15. julija w 83. žiwjenskim lěće. Zasłužbny serbski herc narodźi so 1. nalětnika 1936 w Spalach do dźěłaćerskeje swójby. Jeho mać Hana Tilichowa bě pozdźišo jara znata a wulce česćena serbska ludowa wuměłča, jejkadebjerka a wušiwarka. Ota Garten sportretowa ju we wulkej wolijowej mólbje, kotraž wisa w Budyskim Serbskim muzeju. Jeho nan bě železnicar a wjele razow wuznamjenjeny plahowar pjerizny. Wón pochadźeše z lěta 1931 wotbagrowaneje wsy Bukojny, něhdy wosrjedź nětčišeho Hórnikečanskeho jězora pola Wulkich Ždźar ležaceje. W samsnej swójbje narodźi so tež dźěd bywšeho sakskeho ministerskeho prezidenta Stanisława Tilicha.

Tilich bě sej kmanosće hraća na dudach pola pólskich a čěskich dudakow přiswojił, pozdźišo tež twar tutoho staroserbskeho instrumenta. Jeho zamkarska rjemjeslniska wušiknosć jemu při tym jara pomhaše. Zarjadowa sej doma w Małej Nydeji dźěłarnju, w kotrejž wosebje rady dudowu měchawu twarješe a ju ze serbskim lipowym łopješkom a z běłymaj swinjacymaj torhakomaj pyšeše. Njeboćički je wjace hač 30 serbskich dudow zhotowił a hišće wjace wuporjedźił.

K smjerći serbskeho molerja Jana Buka (1922–2019)

Dnja 4. jutrownika 2019 so na Njebjelčanskim wosadnym kěrchowje swójbni, wjesnjenjo, wuměłcy, přećeljo a zastupjerjo zjawneho žiwjenja ze serbskim molerjom Janom Bukom rozžohnowachu, kotryž bě 1. jutrownika we wysokej starobje 96 lět w Chróšćanskej starowni zemrěł. Zo pochowa so najwuznamniši serbski moler přitomnosće, kotrehož tworjenje je daloko za mjezami kraja znate, bě drje wšěm wědome, kotřiž jeho na swojim poslednim zemskim puću přewodźachu a jemu poslednju česć wopokazachu. Symbolisce steješe při marach njeboho jeho wobraz »Rozžohnowanje«, temperowa wersija wolijoweje mólby z lěta 1981, kiž předstaja žarowace žony w serbskej katolskej drasće. Wobraz skutkowaše kaž poslednje wotkazanje molerja, kotryž bě čas žiwjenja w nabožnosći a narodnosći kruće zakótwjeny, nam žiwym.

Znowa a znowa nawróći so wón w swojim pozdźišim tworjenju k wuměłskim principam wonych wuměłcow. Ryzy »molerske rozrisanje« wobraza bjez dominowaceho a nadiktowaneho politiskeho, towaršnostneho abo nabožneho konteksta sta so z wuměłskej maksimu Jana Buka. Bě přeswědčeny wo tym, zo eksistuja na płatnje kóždeje mólby barby jeničce w zwisku z druhimi barbami, zo tworja mjez sobu kontrasty abo zo spletu so do wuwaženosće a harmonije. Barbu wobhladowaše Buk jako nošny, wšo rjadowacy element molerstwa, kotryž podleži cyle swójskim zakonitosćam. Kruće wěrješe do bjezčasnosće wuměłstwa. Ćim bolostnišo začuwaše wón w lěće 1950 přikaz k nawrótej wšitkich serbskich studentow ze słowjanskeho wukraja. Dyrbjachu ze swojim studijom na znowawotewrjenych uniwersitach a wysokich šulach mjeztym załoženeje Němskeje demokratiskeje republiki pokročować. Poprawom měješe Buk wotpohlad, so podać na dalši studij grafiki do Krakowa. W lěće 1950 přeńdźe tuž na Drježdźansku Wysoku šulu za tworjace wuměłstwo, hdźež 1953 swój studij z diplomom zakónči. Tu pak začuwaše Buk lědma něšto wot woneje fascinacije a swětawotewrjenosće, kotruž bě za čas přebywanja we Wrócławju dožiwił. Přišedši do Drježdźan běše jeho dalše wukubłanje w molerstwje na tworjenje swojeho profesora Rudolfa Bergandera wusměrjene. Přiběraca ideologiska wuskosć doby formalizma a socialistiskeho realizma, kotraž Bukej po swojim přesydlenju z Drježdźan do Budyšina tež w formje prowincielneje a narodneje małomyslnosće napřećo biješe, woznamjenješe za młodeho wuměłca tež stajnje zaso wusprawnjenje swojich wuměłskich nahladow dla. Kaž wón pozdźišo husćišo wuzběhny, namaka hižo tehdy zakład za duchowne rozestajenja a přistup k nabožno-filozofiskim prašenjam w přirodźe. To njerěkaše pak, zo widźeše swoje twórby jako bjezposrědni wotsćin přirody, jako ilustraciju, špihelowanje abo episke wopisowanje, ale ćim bóle jako duchownje zhustnjenu přirodu. Wón zamó woprawdźitosć z wuměłskimi srědkami tak forměrować, zo skutkuje kaž realna materija, byrnjež žana njebyła. Tuta zamóžnosć transformacije realneje materije do abstraktnosće běše za Buka wuraz najwyšeho schodźenka zdokonjanosće we wuměłstwje. Swojemu widej na wuměłstwo wosta čas žiwjenja swěrny – přeco pak znowa pytacy, dwělowacy, pruwowacy, zapopadnjeny w tworićelskej njespokojnosći. W interviewje zwurazni tole raz takle: »Wuměłstwo ma wotewrjene być. Jako wuměłc maš so stajnje sam měnjeć, zo by móhł tež swoje wobrazy měnjeć. Cil nihdy njedocpěješ. Kóždy wobraz je nowy započatk.«