chronika / wopominanje

Na pohrjebnišću w Małej Nydeji na kromje Wojerec bu 10. žnjenca prěni profesionalny serbski dudak Korla Tilich pochowany, kotryž bě 33 lět wuběrny instrumentalist a solist Serbskeho ludoweho ansambla. Wón zemrě 15. julija w 83. žiwjenskim lěće. Zasłužbny serbski herc narodźi so 1. nalětnika 1936 w Spalach do dźěłaćerskeje swójby. Jeho mać Hana Tilichowa bě pozdźišo jara znata a wulce česćena serbska ludowa wuměłča, jejkadebjerka a wušiwarka. Ota Garten sportretowa ju we wulkej wolijowej mólbje, kotraž wisa w Budyskim Serbskim muzeju. Jeho nan bě železnicar a wjele razow wuznamjenjeny plahowar pjerizny. Wón pochadźeše z lěta 1931 wotbagrowaneje wsy Bukojny, něhdy wosrjedź nětčišeho Hórnikečanskeho jězora pola Wulkich Ždźar ležaceje. W samsnej swójbje narodźi so tež dźěd bywšeho sakskeho ministerskeho prezidenta Stanisława Tilicha.

Korla Tilich Foto: Maćij BulankKorla Tilich nawukny powołanje twarskeho zamkarja, při čimž horješe so jara za hudźbu. Młodźenc je zahoriće piskał w Jurja Njekelowej Kulowskej kapale. Po zakónčenju wučby bu w SLA přistajeny a studowaše na Drježdźanskej wysokej šuli za hudźbu. Wukubła so tam na klarineće, trubce, pozawnje a na huslach. W orchestrje SLA je hłownje na klarineće a bórze tež na dudach hrał. Jeho foto jako serbski herc widźachmy dobre 30 lět na plakatach a programowych zešiwkach SLA, tak bě wón sobu symbol serbskeho powołanskeho ansambla. Z nim poda so na turneje po mnohich europskich, aziskich a sewjeroafriskich krajach a je tamniši publikum ze swojimi solemi na klarineće a na měchawce (dudach) zawjeselił. Jara zrudźace bě tuž za njeho, jako dyrbješe 1993 w SLA, na swojim jeničkim dźěłowym městnje, dźěłać přestać. »Za mnje njebě to lochko, hdyž dyrbjach po 33 lětach 1993 naraz w SLA přestać a so do předrenty podać, dokelž trjebachu dźěłowe městna za čłonow orchestra NSLDź.«

Tilich bě sej kmanosće hraća na dudach pola pólskich a čěskich dudakow přiswojił, pozdźišo tež twar tutoho staroserbskeho instrumenta. Jeho zamkarska rjemjeslniska wušiknosć jemu při tym jara pomhaše. Zarjadowa sej doma w Małej Nydeji dźěłarnju, w kotrejž wosebje rady dudowu měchawu twarješe a ju ze serbskim lipowym łopješkom a z běłymaj swinjacymaj torhakomaj pyšeše. Njeboćički je wjace hač 30 serbskich dudow zhotowił a hišće wjace wuporjedźił.

K smjerći serbskeho molerja Jana Buka (1922–2019)

Dnja 4. jutrownika 2019 so na Njebjelčanskim wosadnym kěrchowje swójbni, wjesnjenjo, wuměłcy, přećeljo a zastupjerjo zjawneho žiwjenja ze serbskim molerjom Janom Bukom rozžohnowachu, kotryž bě 1. jutrownika we wysokej starobje 96 lět w Chróšćanskej starowni zemrěł. Zo pochowa so najwuznamniši serbski moler přitomnosće, kotrehož tworjenje je daloko za mjezami kraja znate, bě drje wšěm wědome, kotřiž jeho na swojim poslednim zemskim puću přewodźachu a jemu poslednju česć wopokazachu. Symbolisce steješe při marach njeboho jeho wobraz »Rozžohnowanje«, temperowa wersija wolijoweje mólby z lěta 1981, kiž předstaja žarowace žony w serbskej katolskej drasće. Wobraz skutkowaše kaž poslednje wotkazanje molerja, kotryž bě čas žiwjenja w nabožnosći a narodnosći kruće zakótwjeny, nam žiwym.

Foto: Maćij BulankJan Buk narodźi so 2. awgusta 1922 w Njebjelčicach jako syn dźěłaćerja. Jako starc, mjeztym 75lětny, nawróći so do wsy, zo by w swojim ródnym domje wuměnk wužił a dale tworił. Wjac hač štyrceći lět bě ze swojej swójbu w Budyšinje bydlił a tam skutkował. Hižo w šulskim času zaběraše so často z rysowanjom a molowanjom. Ze zahoritosću přihladowaše, kak fachowcy pomolowanja w Njebjelčanskej cyrkwi w bjezposrědnim susodstwje staršiskeho domu wobnowichu. Pochadźejo z jednorych socialnych poměrow njemóžeše sej předstajić, zo móhł něhdy jónu wuměłstwo studować. Nawukny tuž powołanje dekoraciskeho molerja, štož jemu žiwjenski zakład zaruči. Za čas Druheje swětoweje wójny bu do wojerskeje słužby powołany, kotruž wukonješe pola mariny. Wobšudźeny wo swoju młodosć – kaž miliony jeho rowjenkow – nawróći so domoj, na zbožo njezranjeny na ćěle a duši. Lubosć k wuměłstwu njebě zhubił. Kaž wotbłyšćuje slědowaca epizoda, bě zbožowne wjedźenje na spočatku jeho puća do směra wuměłstwa. Jako swjećeše tehdomniši Njebjelčan farar Jurij Handrik nalěto 1947 swoje 50. narodniny, dósta Buk wot fararjoweje hospozy Cecilije Nawkec nadawk, jemu wobraz namolować. Běše to małe ćišno z kwětku. Jubilarej gratulowaštaj tež předsyda Domowiny Pawoł Nedo a krajny rada dr. Jan Cyž. Jako wuhladaštaj wobraz a zhoništaj, štó bě jón namolował, běštaj sej wěstaj: »Trjebamy młodych wuměłcow. Tón ma na studij hić!« Dźakowano spěchowanju předewšěm dr. Jana Cyža dósta so Buk na studij wuměłstwa na Wyšu šulu tworjaceho wuměłstwa do Wrócławja, hdźež najprjedy na Statnej wyšej šuli za tworjace wuměłstwo swoju maturu złoži. Cyle wědomje sćelechu so po wójnje nadarjeni serbscy młodostni do susodnych słowjanskich krajow na studije, z wotpohladom zaměrneho kubłanja přichodneje serbskeje inteligency. Skutkowanje kulturnych prócowarjow wokoło Cyža a Neda měješe takrjec dwójne dno: Nimo spěchowanja nadarjenych serbskich młodostnych běše jich zaměr, młodym Serbam a Serbowkam po času nacionalsocialistiskeje demagogije swójsku identitu wuwědomić, ju w słowjanskim wobswěće zesylnić. Jan Buk słušeše k najlěpšim studentam wuměłstwoweje akademije. Studijny čas w Pólskej měješe za jeho wosobinske a wuměłske wuwiće signifikantny wuznam. Profesorojo wotewrichu młodemu łužiskemu studentej wuměłstwa swět klasiskeje moderny a pozbudźowachu jeho k stilistiskim eksperimentam a doslědźenju molerskich dimensijow. Wosebje mištrojo klasiskeje moderny kaž Pablo Picasso, Paul Cezanne, Henry Matisse abo Marc Chagall, z kotrychž tworjenjom so za čas studija intensiwnje rozestaješe a kotrychž pozdźišo husto jich wuměłskich nahladow dla citowaše, běchu jemu z wulkim přikładom. Runje tak zajimowachu Buka pólscy kolorisća mjezywójnskeje doby. Najbóle rozestaješe so z dźěłom Jana Cybisa, kotrehož nahlady nastupajo wuměłstwo Buk zasadnje dźěleše. Runja jemu njewidźeše w mólbje dokument podobnosće přirody, ale hru wuměłskich poćahow a jednanjow, kotrež přiroda hakle zmóžnja zrozumić a dodnić.

Znowa a znowa nawróći so wón w swojim pozdźišim tworjenju k wuměłskim principam wonych wuměłcow. Ryzy »molerske rozrisanje« wobraza bjez dominowaceho a nadiktowaneho politiskeho, towaršnostneho abo nabožneho konteksta sta so z wuměłskej maksimu Jana Buka. Bě přeswědčeny wo tym, zo eksistuja na płatnje kóždeje mólby barby jeničce w zwisku z druhimi barbami, zo tworja mjez sobu kontrasty abo zo spletu so do wuwaženosće a harmonije. Barbu wobhladowaše Buk jako nošny, wšo rjadowacy element molerstwa, kotryž podleži cyle swójskim zakonitosćam. Kruće wěrješe do bjezčasnosće wuměłstwa. Ćim bolostnišo začuwaše wón w lěće 1950 přikaz k nawrótej wšitkich serbskich studentow ze słowjanskeho wukraja. Dyrbjachu ze swojim studijom na znowawotewrjenych uniwersitach a wysokich šulach mjeztym załoženeje Němskeje demokratiskeje republiki pokročować. Poprawom měješe Buk wotpohlad, so podać na dalši studij grafiki do Krakowa. W lěće 1950 přeńdźe tuž na Drježdźansku Wysoku šulu za tworjace wuměłstwo, hdźež 1953 swój studij z diplomom zakónči. Tu pak začuwaše Buk lědma něšto wot woneje fascinacije a swětawotewrjenosće, kotruž bě za čas přebywanja we Wrócławju dožiwił. Přišedši do Drježdźan běše jeho dalše wukubłanje w molerstwje na tworjenje swojeho profesora Rudolfa Bergandera wusměrjene. Přiběraca ideologiska wuskosć doby formalizma a socialistiskeho realizma, kotraž Bukej po swojim přesydlenju z Drježdźan do Budyšina tež w formje prowincielneje a narodneje małomyslnosće napřećo biješe, woznamjenješe za młodeho wuměłca tež stajnje zaso wusprawnjenje swojich wuměłskich nahladow dla. Kaž wón pozdźišo husćišo wuzběhny, namaka hižo tehdy zakład za duchowne rozestajenja a přistup k nabožno-filozofiskim prašenjam w přirodźe. To njerěkaše pak, zo widźeše swoje twórby jako bjezposrědni wotsćin přirody, jako ilustraciju, špihelowanje abo episke wopisowanje, ale ćim bóle jako duchownje zhustnjenu přirodu. Wón zamó woprawdźitosć z wuměłskimi srědkami tak forměrować, zo skutkuje kaž realna materija, byrnjež žana njebyła. Tuta zamóžnosć transformacije realneje materije do abstraktnosće běše za Buka wuraz najwyšeho schodźenka zdokonjanosće we wuměłstwje. Swojemu widej na wuměłstwo wosta čas žiwjenja swěrny – přeco pak znowa pytacy, dwělowacy, pruwowacy, zapopadnjeny w tworićelskej njespokojnosći. W interviewje zwurazni tole raz takle: »Wuměłstwo ma wotewrjene być. Jako wuměłc maš so stajnje sam měnjeć, zo by móhł tež swoje wobrazy měnjeć. Cil nihdy njedocpěješ. Kóždy wobraz je nowy započatk.«

 

Zrudna powěsć dóńdźe do Łužicy, zo je dr. Alfred Krawc-Dźěwinski 15. decembra 2018 po dlěšej chorosći doma w Berlinje zemrěł. Jako připóznaty filmowy wědomostnik a diplomowy wuměłstwowy stawiznar je wón spomóžnje a wulce wuspěšnje za swój serbski narod skutkował. Njeje lochko jeho wobšěrne skutkowanje we wšelakich wobłukach hódnoćić, po času hakle zwěsćimy, hdźe nam jeho dobre słowo, jeho wšelakore ideje a dźěło faluja.

 

 

Alfred Krawc Foto: Joris Krautz

Dnja 7. februara 1934 je so wón na »połburskim statoku« w Dźěwinje jako syn domjacneje a hórnika, kotryž dźěłaše w brunicowni, narodźił. We wójnskim času wopyta dwurjadownisku wjesnu šulu. Hižo jako hólčec rysowaše rady na kromach nowin »Grüne Post«, kotrež Krawcec abonowachu. To běše snano přičina, zo da mać jeho na molerja na škleńcu w bliskim Derbnje wukubłać. Nan je w poslednich dnjach wójny zahinył, tak zo měješe mać Alfreda a młódšeju dźowku a syna sama wobstarać. Po lětomaj wukubłanje jako škleńcowy moler 1951 wotzamkny. Dokelž jemu molowanje jednorych smužkow na palencowe škleńčki hižo wužadanje njebě, wjeseleše so, jako »Domowinski funkcionar« jeho na ABF (Dźěłaćersku a bursku fakultu) do Lipska nawabi. Wone tři lěta mjez serbskimi studentami w Sorabiji dožiwi to nawopačne, štož jako wudmo doma na wsy słyšeše: »Die Wend’schen sind keene Menschen.« Tu sej swój serbski pochad wuwědomi a so zahorjeny na studentskim žiwjenju wobdźěli. Serbsce je hižo doma nawuknył a pola Jura Hantša w Slepom, kiž swobodnu ewangelsku wosadu nawjedowaše, kotrejž Krawcec přisłušachu. Pozdźišo tež wučer Hanzo Kulink »spytaše nam město rušćiny slepjanšćinu do mozow zašćěpić«, so Krawc dopomni. »Hišće wjetši wliw na mnje měješe burski misionar Lobo Kowal z Brězowki, kotryž we wosadźe nabožinu podawaše.«

1954 poda so na studij stawiznow wuměłstwa při Humboldtowej uniwersiće do Berlina, připódla wopytowaše wuměłstwowu šulu we Weißensee. Po diplomje přistaji so na lěto w Domizniskim muzeju we Łukowje. Po lětach jako swobodnje skutkowacy wuměłstwowy wědomostnik a přełožowar běše wot 1962 docent na Wysokej šuli za film a telewiziju w Babelsbergu, hdźež nawjedowaše sekciju za filmowe slědźenje. Na Humboldtowej uniwersiće zakitowaše 1963 wuspěšnje swoju promociju. Po dwanaće lětach přiwobroći so Krawc stawizniskemu slědźenju a přistaji so jako wotrjadnik w Statnym filmowym archiwje (SFA), zwotkel wuńdźechu wjacore publikacije wo filmach a jich stawiznach. Wusahowace je jeho dźěło jako wudawaćel wobšěrneho leksikona »International Directory of Cinematographers, Set- and Costume Designers in Film« wo filmowcach a wuhotowarjach, wušłym w 12 zwjazkach wot 1986 do 1992. W nadawku Mjezynarodneje federacije filmowych archiwow (FIAF) wuda zwjazkaj encyklopedije »Encyclopedia of film directors in the United States of America and Europe« (1993). Krawc słušeše w tutym zjednoćenstwje wot 1975 do małeje skupiny aktiwnych čłonow z NDR a bě wulce připóznaty. Jemu so samo poradźi, jedne z kóždolětnych zetkanjow 1974 do Budyšina přeprosyć a mjezynarodny kongres tule přewjesć, zo by so gremij ze Serbami zeznajomnił. SFA bu po přewróće do Zwjazkoweho filmoweho archiwa přewzaty, a tež na »přewzaću« bě Krawc wobdźěleny a wužadany.

Zapozdźena dóńdźe z Texasa powěsć do Łužicy, zo je 21. julija 2018 we Winchesteru blisko Serbina w starobje 89 lět zemrěł germanist dr. Joseph Wilson. Rodźeny 11. oktobra 1928 w Houstonje studowaše na Rice University w ródnym měsće němčinu, šwedšćinu kaž tež starogermaniske rěče a literaturu. Studij pokročowaše w Stockholmje. Po promociji na Stanford University w Kaliforniskej wučeše wot lěta 1954 do 1998 na Rice University w Houstonje rěče. K jeho wědomostnym publikacijam słušeja studije wo němskej a starogermaniskich rěčach a wo texaskej němčinje.

Joseph Wilson 1992 w swojej dźěłarni na Rice University Foto: Trudla MalinkowaZe Serbami w Texasu zezna so Joseph Wilson přez mandźelsku Adele Herbrich, kotraž bě jako potomnica serbskich wupućowarjow na farmje we Winchesteru pola Serbina wotrostła. Zajimujo so za rěč a stawizny małeho słowjanskeho luda přiswoji sej wón zakłady serbšćiny. W 1980tych lětach započa wo serbskich předmjetach slědźić a publikować. Tak spisa nastawk wo serbskimaj narownymaj kamjenjomaj w Serbinje a Starej Wardźe. Do »Dictionary of the Middle Ages«, wudateho 1982 w New Yorku, přinošowaše hesło »Wends«. Sćěhowachu dalše nastawki, mjez druhim wo dźenikomaj, kotrejž běštaj farar Jan Kilian a August Haak 1854 za čas swojeho přejězda přez Atlantik na płachtaku »Ben Nevis« pisałoj. W studiji »Wendish to German to English« z lěta 1988 rozłoži dwójnu asimilaciju, kotruž běchu Serbja w Texasu přešli. Zwěsći, zo bě so w Serbinskej cyrkwi pozdźišo hač we wokolnych němskich sydlišćach jendźelšćina z hłownej rěču stała, štož pohnu jeho k zwěsćenju, zo bě Serbin »najbóle němske město w Texasu«. 1996 wopisowaše w Rozhledźe »Dźensniše žiwjenje potomnikow Serbow w Texasu«.

Wjele lět wěnowaše so přełožowanju Serbinskich cyrkwinskich knihow. Z wědomostnej dokładnosću přenjese rukopisne němske zapiski fararjow Jana a Hermana Kiliana wo křćeńcy, konfirmaciji, zmandźelenju a smjerći wosadnych do jendźelšćiny. Křćenske a konfirmaciske registry wuda Serbinska wosada jako knihi, kotrež słuža dźensa zajimcam jako zakład za swójske slědźenja. Dale přełoži žiwjenjoběhi zemrětych wosadnych, kotrež bě Jan Kilian w prěnich lětach serbsce napisał a k wopomnjeću na kemšach přednjesł. Pokazki z nich bě Joseph Wilson 2004 w Rozhledźe wozjewił.