Wó wukładowanju zwěrjecych głowow ako wupyšnjenje pókóń­cow a ortgangow na dolnołužyskich bolanych domach

W Błotach a šyršej wokolnosći zda se byś konsens, až wupyšnjenje pókóńcow jo wósebnje typiske za region a zasadnje pśedstajijo wužowego krala, kenž jo był starym Słowjanam swěty. Stakim se tuchylnje ortgangi (bocne kšomy kšywa pśi padorownych pókóńcach) wobnowjonych a nowych twarjenjow, jo samo domcyki na busowych wustanišćach, z tym symbolom wudopołniju. Ewentuelny historiski zmysł se pak rědko diskutěrujo. Na zwěrjece głowy dopominajuce wupyšnjenja pókóńcow a swislow pak su akle relatiwnje pózdźe zajm ludowědnikow zbuźili; tak póchadaju prědne wopisowanja z lěta 1880 wót Willibalda von Schulenburga. W tom casu pak su wupyšnjenja južo kradu dłujku tradiciju měli, bźez togo až mógali se jasne pomjenjenja motiwow dopokazaś. Slěźenja wokoło burskich domow pak pokazuju na to, až njejadna se wó lěttysace stare, ale wó relatiwnje młode motiwy, dokulaž swisle wustupuju w našom rumje někak wót póznego 16. resp. ranego 17. stolěśa. To zwisujo z notnymi změnami, kótarež su nastali pśi stajanju walmowych abo połwalmowych kšywow (ze styrimi schylonymi płonjami): Móžne druge zakóńcenja kšywa su sebje pominali spušćobny šćit za ortgangi, to groni za bocne kšomy pókóńcow.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

4. Serbski Brahms – Bjarnat Krawc

Bjarnat Krawc, narodźeny 1861 w Jitru, njebě jenož­­ legitimny potomnik Kocora a Pilka, ale zdobom prěni hudźbnje wobšěrnje wukubłany serbski komponist. Po započatkarskich lětach na Bu­dyskim wučerskim seminarje dźěše do Drježdźan a wopytowaše konserwatorij, hdźež bě šuler Felixa Draeseke. 1918 bu na Kralowsko-sakskeho hudźbneho direktora pomjenowany, 1923 załoži wón Zwjazk serbskich spěwarskich towarstwow a wot 1926 do 1928 redigowaše prěnju­ serbsku hudźbnu nowinu »Škowrončk ze serb­skich honow«, přiłohu Łužicy. Załoženje Serbskeho sinfoniskeho orchestra, wo kotrež so Krawc prócowaše, so z financielnych přičin njeporadźi. Krawc wjele pućowaše, wosebje do słowjanskeho wukraja, ale tež po Němskej. Z jeho zaměrom bě, serbski ludowy spěw tež do cyłoněmskeje šul­skeje hudźby zapřijeć. Tak wuda tež spěwniki, kiž rozšěrichu so po cyłym němskim mócnarstwje.

Jako komponist stwori Krawc klawěrnu hudźbu­ a komornohudźbne dźěła, nimo toho oratorij »Wójna a měr«. Najwažniša kompozicija z dźens­nišeho wida pak je wobšěrny cyklus wobdźěłanjow serbskich ludowych spěwow za spěwarski hłós a klawěr. Tute »33 serbskich ludowych spěwow« su za artificielnu hudźbu Serbow runje tajki měznik kaž Kocorowy oratorijowy cyklus­ »Počasy«. Jeho přikład při tutej kompo­ziciji bě bjezdwěla Johannes Brahms, kotryž bě ze­ swojimi »Němskimi ludowymi spěwami za spěwarski hłós a klawěr« měritka sadźił. Přez Krawca bě so nětko tež serbski ludowy spěw doskónč­nje do koncertneje žurle dóstał.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

3. Pućrubar serbskeje romantiki – Jurij Pilk

Zašły raz zaběrachmy so z Korlu Awgustom Koco­rom, kotryž je z oratorijowym cyklusom »Počasy«, inspirěrowany wot zynkoweje rěče Haydna, samostatnu serbsku wuměłsku hudźbu stworił. Na tute pioněrske dźěło móžeše Jurij Pilk natwarjeć.

Uwertěra k Shakespearowej dramje »Són lětnje­je nocy« sčini 17lětneho Felixa Mendels­sohna-Bartholdyja přez nóc sławneho. Z njej njeje­ jenož swój zahe zrały talent dopokazał, ale tež­ žanr uwertěry jako tajki rewolucionował, jón do hudźbneje epochi romantiki zwjedł.

W serbskej komornej hudźbje ma Pilk po­dobny wuznam kaž Mendelssohn-Bartholdy w němskej: Jeho uwertěra k spěwohrě »Smjert­nica« je romantiske klučowe dźěło za orchester.

Zajimawe je, zo w Hodźiju jako syn policista rodźeny Pilk – hinak hač Kocor – w prěnim rje­dźe­ njebě hudźbnik, ale stawiznar a ludowědnik. Ale hižo na Budyskim wučerskim seminarje poka­za so jeho talent při klawěrje. Tola rozsudźi so za powołanski puć wědomostnika a promowowaše na Rostockskej uniwersiće z historiskej temu. Přeslědźi situaciju Wjazońčanskeje gmejny za čas wuswobodźenskich wójnow. We Wjazońcy móžeše tež prěnje powołanske nazhonjenja jako pedagoga zběrać.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

2. Serbski Haydn – Korla Awgust Kocor

Po tym zo sym w poslednim wudaću korjenje serbskeje artificielneje hudźbneje kultury wobjednał, dźe tule wo jeje prěni wjeršk: tworjenje Korle Awgusta Kocora, kotrehož móžemy bjez přehnawanja »nana serbskeje wuměłskeje hudźby« mjenować.

Jako prěnja wusahowaca wosoba w němskej hudźbnej tradiciji płaći Heinrich Schütz. W ćmowym času Třicećilětneje wójny rozšěrješe ze swojimi­ twór­bami tróšt a nadźiju a bu tohodla »Lumen­ Germaniae« (»swětło Němskeje«) mje­nowany. Přez wukubłanje w Italskej bě hudźbnje na wyšinje časa a jako dwórski kapałnik w Drježdźanach je twórby stworił, kotrež němsku hudź­bnu kulturu trajnje formowachu a płódnu pódu tworjachu, na kotrejž móžeše na př. Bach rosć.

Serbja, kiž žanu aristokratiju njemějachu a połnje pod němskim knjejstwom stejachu, njemóžachu dwórsku hudźbnu kulturu wuwić. Hakle w 19. lětstotku běchu wuměnjenja za samostatnu wu­měłsku hudźbu date, wurosćace přez nastawace narodne wědomje a na zakładźe poměrnje liberalneje kulturneje politiki w sakskim dźělu Łužicy. Krajno­­staw­ske wučerske seminary postarachu so wo rozmach kubłanskeho niwowa a přićahowachu młodych muži, kiž chcychu wjace­ hač status »chudeho wjesneho wučerja«. W Budyskim seminarje hromadźeše so »serbska awantgarda«, prócujo so po přikładźe młodych čěskich a pólskich intelektualnych wo narodne zbudźenje we wuměłstwje. Mjez nimi běše K. A. Kocor, pochadźacy ze Zahorja pola Budestec.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

1. Spočatki

»Słowo ›serbski‹ dźe wróćo, štož budźe filologa wědźeć, na zapřijeće ›srěbać‹. Potajkim kohož maćerje spěw, lěpje prajene, mloko ja srěbam, toho tež sym. Potajkim zhromadnosć starych Słowjanow so w tym wotbłyšćuje. My wšitcy słušamy do zhromadnosće, kotraž samsne maćerne mloko srěba.«

Takle rozłoži 2007 zemrěty muzikologa Jan Rawp, jedyn z najwažnišich znajerjow serbskeje hudźby, w interviewje ze sćelakom Deutschlandfunk pochad mjena swojeho luda. A njeje žadyn připad, zo je so při tym skrótka zaprajił a zapřijeći »maćerne mloko« a »spěw« rěčnje jedne z druhim zwjazał. Přetož spěwy, kotrež su serbske ma­će­rje přez generacije dale dawali, tworja hudźbny pomjatk serbskeho naroda, su zarodk wuměłskeje hudźby.

W běhu křižneje wójny přećiwo Serbam wokoło lěta 1000 sej němscy kejžorojo poněčim słowjanske kmjeny podćisnychu. W dźensnišej Před­pomorskej eksistowaše pak tež potym »słowjanska hudźba«. Ryćer a pozdźiši lubosćinski spěwar Wiclaw Rujan­ski, zemrěty wokoło 1325, je 17 melodijow zawostajił. Namakamy je w »Jenaskim rukopisu spěwow«. Tutón codex je jedna z najwažnišich zběrkow swětnych spěwow wysokeho srjedźowěka. Wiclaw słušeše drje k Rujanjanam, druhemu słowjanskemu kmjenej hač dźensniši Serbja we Łužicy, a tola su jeho spěwy za mnohe lětstotki posledni dopokaz zapadosłowjanskeje wuměłskeje hudźby. Spěwany ludowy spěw sta so ze zakładom wšěch hudźbnych aktiwitow.