Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

7. Ludowy ton trjechił – Jan Bulank

Atribut »ludowy« ma w scenje »wysokeje kultury« skerje negatiwny přisłód. Hač do 1980tych lět wšak bě pozitiwnje konotěrowane, jeli so kom­ponist jako »ludowy« wobhladowaše. To mjenujcy rěkaše, zo bě wón kmany, »ludowy ton« trjechić. A tón je něšto za koncertne žurle a kulturne domy.

Jan Bulank je tajki w dobrym zmysle »ludowy« komponist. Bě žiwy w tradiciji serbskeho ludoweho spěwa a dawaše tutu tradiciju na najžiwiše wašnje dale, z tym zo pisaše hudźbu, kotraž tutu tradiciju wožiwi a ju tež »modernizowaše«.

Jako dojědźech sej 1985 krótko do matury prěni króć do NDR, wudach swoje pjenjezy z nanućeneje změny za tačele. Tak přińdźech tež k swojej prěnjej tačeli ze serbskej hudźbu. Tačel »Och, rjana róža« Statneho ansambla za serbsku ludowu kulturu wotewrě mi nowy zwukowy swět. Přetož słowjanska »ludowa« hudźba za kon­cert­nu žurlu bě mi lědma znata, wothladajo wot Dvo­řakowych »Słowjanskich rejow« abo wot wěstych pasažow w Smetanowej »Předatej nje­wjesće«. Dźěl spěwnych sadźbow a rejow bě wot Bulanka w »ludowym tonje« nowy skomponowany a měješe na mnje jako njenazhoniteho, ale tež­ bjezpředsudkoweho słucharja enormny wuskutk. Ha­kle lěta pozdźišo sym zhonił, zo bě hudźba pola Serbow samsny wulki wuskutk wuwabiła ...

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

6. »Serbski Bartók« a prěni intendant Serbskeho ludoweho ansambla – Jurij Winar

Štóž chcył dušu jednoho naroda dodnić, tón dyrbi­ jeho ludowe spěwy a reje znać a přeslědźić. Po tutej maksimje jednaše madźarski komponist Béla Bartók. Wón pućowaše po juhowuchodnej Europje a nazběra při tym přez 10.000 spěwow.

Jurij Winar, 1909 w Radworju rodźeny, studowaše po maturje pedagogiku, ludowědu a hudźbu w Drježdźanach. Po tym – w času přewzaća mocy přez Hitlera – skutkowaše jako wučer a hudźbny direktor Zwjazka serbskich spěwanskich towarstwow. Móžemy za to měć, zo je wón hromadźenske a slědźenske skutkowanje Belé Bartóka na polu ludoweho spěwa sćěhował a – wotpowědujo časej dale bóle tajnje – w podobnej misiji we Łužicy po puću był.

Potłóčowanje serbskeho luda docpě za čas na­cio­nalsocialistizma swój wjeršk. Hudźbna kultura naroda hrožeše so dospołnje zhubić, powědaše Jurij Winar 1985 w rozhłosu NDR. Hižo w meji 1945 organizowaše wón prěni serbski koncert po wójnje. Na nim wustupištej mjez druhim chór Meja kaž tež chór sowjetskich oficěrow. »W tym tehdy hišće jara skóncowanym měšćanskim dźiwadle Budyšina. Škleńcy woknow šćerkotachu – a wětřik duješe ze wšěch róžkow a durjow. Ale móžachmy, bjez toho zo nas z jewišća wuhnachu – štož bě so w nacistiskim času často stało – swo­bodnje spěwać. Rjenje, wótře a jasnje, tak kaž to po tych dwanaće lětach hišće móžachmy.«

Pśechod. Přechod. Übergang. Prehod 03

W přichodnym połdra lěće budźe njewšědna wustajeńca łužiskich a korutanskich tworjacych wuměłcow w muzejach w Němskej, Słowjenskej a Awstriskej widźeć, přewodźana wot čitanjow a koncertow ze serbskej a słowjenskej literaturu a hudźbu. Z mjeztym třećim wudaćom pokročuje słowjensko-serbske zhromadne dźěło na polu wuměłstwa.

Před pjeć lětami wotměchu so na iniciatiwu korutanskeho Słowjenca Karla Vouka Serbske kulturne dny w Korutanskej w Awstriskej. Wuměłc so wobšěrnje ze serbskej a łužiskej tematiku rozestaja. Najmarkantniši drje je jeho cyklus »Satkula abo (st)wor(jen)a krajina«, kotryž bě jako druhi dźěl projekta »Přechod« na wšelakich městnach we Łužicy wustajeny.

Wustajeńcu »Wobrazy krajiny« charakterizuje zajimawy wuběr twórbow k temje krajina. Poprosych dr. Andreju Hribernik, Noru Leitgeb a Sabrinu Kotzian, zo bychu něšto wo dwanaće wuměłskich pozicijach powědali. Andreja Hribernik nawjeduje Korutansku galeriju tworjaceho wuměłstwa (Koroška galerija likovnih umetnosti, KGLU) w Slovenj Gradecu a je zastupjerjow za słowjensku Korutansku wubrała. Nora Leitgeb dźěła w Muzeju moderneho wuměłstwa Korutanska (Museum Moderner Kunst Kärnten, MMKK) w Celovecu, kotryž je tohorunja na projekće wobdźěleny a pisa katalogowe teksty k twórbam awstriskich Korutanjanow. Wuměłska stawiznarka Sabrina Kotzian z Choćebuza dźěła za Wuměłski archiw Beeskow a pisa teksty k twórbam serbskich wuměłcow.

Twórba Handrija Dučmana a Korle Awgusta Kocora

Hdyž dóstach dźakowano swojemu přećelej a komponistej Janej Cyžej móžnosć, so z klawěrnej sadźbu Kocoroweho a Dučmanoweho »Wodźana« zeznajomić, wabješe mje šansa, kotruž twórba za dźiwadło skići. Myslu předewšěm na jara staru a přiwšěm jara modernu metodu, hdyž wustupuja postawy z chóra, kotryž jednanje předstaji a je komentuje. K twórbje dóstach so ze zajima za Kocorowu hudźbu runje tak kaž za Handrija Dučmana, kotryž w lětach 1851–1860 w Serbskim seminarje w Praze bydleše. Nic naposledk pak wabješe mje postawa wódneho muža, pola nas w Čěskej znata z balady »Vodník« Karla Jaromíra Erbena. Tuta wuńdźe 1853 w jeho zběrce »Kytice« (Kwěćel) a so prawidłownje znowa wudawa.

Powšitkownje so z toho wuchadźa, zo bě Erben Dučmanoweho »Wodźana« inspirował. To je móžne, dokelž cho­dźe­še Erben jako mentor za serbskich studentow do Serbskeho seminara a Duč­man jeho tuž wosobinsce znaješe. Myslu wězo, zo słuša Wodźan bóle do my­to­logiskeho swěta Serbow hač do čěskeho. Hdyž pohladamy do prěnjeho wudaća Dučmanoweho Wodźana 1895 we Łužicy, so w předsłowje awtora Erben njenaspomni. Jako předłohu za swoju twórbu mjenuje ludowu baladu wo wódnym mužu, kotruž bě Jan Arnošt Smoler we Ła­zu napisał a w zběrce Pěsnički hornich a delnich łužiskich Serbow (1841) wozjewił. Dale naspomni »narodnu baladu« Michała Hórnika »Wódny muž«, kotraž je adaptacija ludoweho teksta. Komponist Bjarnat Krawc pósła ju Duč­ma­nej w lěće 1877 hromadźe ze swo­jimi přispomnjenjemi a próstwu, zo by ju rozšěrił, dokelž chce ju zhudźbnić. Zdobom Dučman wuwjedźe, zo nje­znaje datum nastaća Hórnikoweje balady. Wažniše hač samy datum pak je za­ nas, zo je hižo rozšěrjena do dialogoweje formy a tuž wobsahuje zarodk libreta.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

5. Nan serbskeje hudźbneje wědomosće a »serbski Janaček« – Jan Rawp

Wědomostne wobdźěłanje hudźby jednoho naroda móže so hakle zwoprawdźić, hdyž je dosć dźěłow, kiž hodźa so historisce a stilistisce do jednoho wuwića zarjadować. Na němskej stronje běše to Hugo Riemann, kotryž ze swojim hudźbnym leksikonom w lěće 1882 jako prěni muzikologa kompendij předpołoži, kiž bě kmany, narodne hudźbne wědomje w słowach zwuraznić. Jana Rawpowa »Serbska hudźba« wuńdźe 1978, potajkim nimale 100 lět po Riemannowym leksikonje, je pak za serbski narod po wuznamje přirunajomne. Rawp analyzuje, kak sta so ludowy spěw ze zarodkom hudźbneje kultury. Zajimawy w tutym zwisku je interview, kotryž da wón jenož mało měsacow do swojeje smjerće sćelakej Deutschlandfunk. Tam praji: »Słowo ›serbski‹ dźe wróćo, štož budźe filologa wědźeć, na zapřijeće ›srěbać‹. Potajkim kohož maćerje spěw, lěpje prajene mloko ja srěbam, toho tež sym. Potajkim zhromadnosć starych Słowjanow so w tym wotbłyšćuje. My wšitcy słušamy do zhromadnosće, kotraž samsne maćerne mloko srěba.« Njebě zawěsće připad, zo je Rawp njewědomje zapřijeći »maćerne mloko« a »spěw« ze sobu zwjazał.

Wó wukładowanju zwěrjecych głowow ako wupyšnjenje pókóń­cow a ortgangow na dolnołužyskich bolanych domach

W Błotach a šyršej wokolnosći zda se byś konsens, až wupyšnjenje pókóńcow jo wósebnje typiske za region a zasadnje pśedstajijo wužowego krala, kenž jo był starym Słowjanam swěty. Stakim se tuchylnje ortgangi (bocne kšomy kšywa pśi padorownych pókóńcach) wobnowjonych a nowych twarjenjow, jo samo domcyki na busowych wustanišćach, z tym symbolom wudopołniju. Ewentuelny historiski zmysł se pak rědko diskutěrujo. Na zwěrjece głowy dopominajuce wupyšnjenja pókóńcow a swislow pak su akle relatiwnje pózdźe zajm ludowědnikow zbuźili; tak póchadaju prědne wopisowanja z lěta 1880 wót Willibalda von Schulenburga. W tom casu pak su wupyšnjenja južo kradu dłujku tradiciju měli, bźez togo až mógali se jasne pomjenjenja motiwow dopokazaś. Slěźenja wokoło burskich domow pak pokazuju na to, až njejadna se wó lěttysace stare, ale wó relatiwnje młode motiwy, dokulaž swisle wustupuju w našom rumje někak wót póznego 16. resp. ranego 17. stolěśa. To zwisujo z notnymi změnami, kótarež su nastali pśi stajanju walmowych abo połwalmowych kšywow (ze styrimi schylonymi płonjami): Móžne druge zakóńcenja kšywa su sebje pominali spušćobny šćit za ortgangi, to groni za bocne kšomy pókóńcow.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

4. Serbski Brahms – Bjarnat Krawc

Bjarnat Krawc, narodźeny 1861 w Jitru, njebě jenož­­ legitimny potomnik Kocora a Pilka, ale zdobom prěni hudźbnje wobšěrnje wukubłany serbski komponist. Po započatkarskich lětach na Bu­dyskim wučerskim seminarje dźěše do Drježdźan a wopytowaše konserwatorij, hdźež bě šuler Felixa Draeseke. 1918 bu na Kralowsko-sakskeho hudźbneho direktora pomjenowany, 1923 załoži wón Zwjazk serbskich spěwarskich towarstwow a wot 1926 do 1928 redigowaše prěnju­ serbsku hudźbnu nowinu »Škowrončk ze serb­skich honow«, přiłohu Łužicy. Załoženje Serbskeho sinfoniskeho orchestra, wo kotrež so Krawc prócowaše, so z financielnych přičin njeporadźi. Krawc wjele pućowaše, wosebje do słowjanskeho wukraja, ale tež po Němskej. Z jeho zaměrom bě, serbski ludowy spěw tež do cyłoněmskeje šul­skeje hudźby zapřijeć. Tak wuda tež spěwniki, kiž rozšěrichu so po cyłym němskim mócnarstwje.

Jako komponist stwori Krawc klawěrnu hudźbu­ a komornohudźbne dźěła, nimo toho oratorij »Wójna a měr«. Najwažniša kompozicija z dźens­nišeho wida pak je wobšěrny cyklus wobdźěłanjow serbskich ludowych spěwow za spěwarski hłós a klawěr. Tute »33 serbskich ludowych spěwow« su za artificielnu hudźbu Serbow runje tajki měznik kaž Kocorowy oratorijowy cyklus­ »Počasy«. Jeho přikład při tutej kompo­ziciji bě bjezdwěla Johannes Brahms, kotryž bě ze­ swojimi »Němskimi ludowymi spěwami za spěwarski hłós a klawěr« měritka sadźił. Přez Krawca bě so nětko tež serbski ludowy spěw doskónč­nje do koncertneje žurle dóstał.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

3. Pućrubar serbskeje romantiki – Jurij Pilk

Zašły raz zaběrachmy so z Korlu Awgustom Koco­rom, kotryž je z oratorijowym cyklusom »Počasy«, inspirěrowany wot zynkoweje rěče Haydna, samostatnu serbsku wuměłsku hudźbu stworił. Na tute pioněrske dźěło móžeše Jurij Pilk natwarjeć.

Uwertěra k Shakespearowej dramje »Són lětnje­je nocy« sčini 17lětneho Felixa Mendels­sohna-Bartholdyja přez nóc sławneho. Z njej njeje­ jenož swój zahe zrały talent dopokazał, ale tež­ žanr uwertěry jako tajki rewolucionował, jón do hudźbneje epochi romantiki zwjedł.

W serbskej komornej hudźbje ma Pilk po­dobny wuznam kaž Mendelssohn-Bartholdy w němskej: Jeho uwertěra k spěwohrě »Smjert­nica« je romantiske klučowe dźěło za orchester.

Zajimawe je, zo w Hodźiju jako syn policista rodźeny Pilk – hinak hač Kocor – w prěnim rje­dźe­ njebě hudźbnik, ale stawiznar a ludowědnik. Ale hižo na Budyskim wučerskim seminarje poka­za so jeho talent při klawěrje. Tola rozsudźi so za powołanski puć wědomostnika a promowowaše na Rostockskej uniwersiće z historiskej temu. Přeslědźi situaciju Wjazońčanskeje gmejny za čas wuswobodźenskich wójnow. We Wjazońcy móžeše tež prěnje powołanske nazhonjenja jako pedagoga zběrać.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

2. Serbski Haydn – Korla Awgust Kocor

Po tym zo sym w poslednim wudaću korjenje serbskeje artificielneje hudźbneje kultury wobjednał, dźe tule wo jeje prěni wjeršk: tworjenje Korle Awgusta Kocora, kotrehož móžemy bjez přehnawanja »nana serbskeje wuměłskeje hudźby« mjenować.

Jako prěnja wusahowaca wosoba w němskej hudźbnej tradiciji płaći Heinrich Schütz. W ćmowym času Třicećilětneje wójny rozšěrješe ze swojimi­ twór­bami tróšt a nadźiju a bu tohodla »Lumen­ Germaniae« (»swětło Němskeje«) mje­nowany. Přez wukubłanje w Italskej bě hudźbnje na wyšinje časa a jako dwórski kapałnik w Drježdźanach je twórby stworił, kotrež němsku hudź­bnu kulturu trajnje formowachu a płódnu pódu tworjachu, na kotrejž móžeše na př. Bach rosć.

Serbja, kiž žanu aristokratiju njemějachu a połnje pod němskim knjejstwom stejachu, njemóžachu dwórsku hudźbnu kulturu wuwić. Hakle w 19. lětstotku běchu wuměnjenja za samostatnu wu­měłsku hudźbu date, wurosćace přez nastawace narodne wědomje a na zakładźe poměrnje liberalneje kulturneje politiki w sakskim dźělu Łužicy. Krajno­­staw­ske wučerske seminary postarachu so wo rozmach kubłanskeho niwowa a přićahowachu młodych muži, kiž chcychu wjace­ hač status »chudeho wjesneho wučerja«. W Budyskim seminarje hromadźeše so »serbska awantgarda«, prócujo so po přikładźe młodych čěskich a pólskich intelektualnych wo narodne zbudźenje we wuměłstwje. Mjez nimi běše K. A. Kocor, pochadźacy ze Zahorja pola Budestec.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

1. Spočatki

»Słowo ›serbski‹ dźe wróćo, štož budźe filologa wědźeć, na zapřijeće ›srěbać‹. Potajkim kohož maćerje spěw, lěpje prajene, mloko ja srěbam, toho tež sym. Potajkim zhromadnosć starych Słowjanow so w tym wotbłyšćuje. My wšitcy słušamy do zhromadnosće, kotraž samsne maćerne mloko srěba.«

Takle rozłoži 2007 zemrěty muzikologa Jan Rawp, jedyn z najwažnišich znajerjow serbskeje hudźby, w interviewje ze sćelakom Deutschlandfunk pochad mjena swojeho luda. A njeje žadyn připad, zo je so při tym skrótka zaprajił a zapřijeći »maćerne mloko« a »spěw« rěčnje jedne z druhim zwjazał. Přetož spěwy, kotrež su serbske ma­će­rje přez generacije dale dawali, tworja hudźbny pomjatk serbskeho naroda, su zarodk wuměłskeje hudźby.

W běhu křižneje wójny přećiwo Serbam wokoło lěta 1000 sej němscy kejžorojo poněčim słowjanske kmjeny podćisnychu. W dźensnišej Před­pomorskej eksistowaše pak tež potym »słowjanska hudźba«. Ryćer a pozdźiši lubosćinski spěwar Wiclaw Rujan­ski, zemrěty wokoło 1325, je 17 melodijow zawostajił. Namakamy je w »Jenaskim rukopisu spěwow«. Tutón codex je jedna z najwažnišich zběrkow swětnych spěwow wysokeho srjedźowěka. Wiclaw słušeše drje k Rujanjanam, druhemu słowjanskemu kmjenej hač dźensniši Serbja we Łužicy, a tola su jeho spěwy za mnohe lětstotki posledni dopokaz zapadosłowjanskeje wuměłskeje hudźby. Spěwany ludowy spěw sta so ze zakładom wšěch hudźbnych aktiwitow.