»Křinja« 1976 do 2005 (11/11)

Njezadźiwa, zo su tute lěta moje dźěło jako fotograf wobwliwowali. Najrjeńšo pak běše, zo mějach začuće, moje dźěło je trěbne a so waži. To njebě a njeje w našej branši samozrozumliwe.

Muzeje, priwatnicy, archiwy, hrody abo pokładownje zmóžnichu mi přistup do swojich magacinow a schowanych zběrkow, zdźěla bjez dowolnosće, dokelž chcychu rady ze swojimi eksponatami w nasćěnowej protyce »Křinja« zastupjeni być. Někotre wěcy, kiž smědźach z ćmowych regalow wzać, běchu pozdźišo tón »hit« we wustajeńcach a so wědomostnje wobdźěłachu.

Tu zwobraznjena postawa swjateje Hany samotřećeje słuša do stareje cyrkwički w Radworju a je jedyn z pokładow, kotrež buchu w 1960tych lětach z wěstotnych přičin přeměstnjene a zdźěla w njedosahacej měrje dokumentowane. W fundusu tachantskeje pokładownje pod dohladom dr. Siegfrieda Seiferta smědźach postawu 1989 fotografować. Šćěpan Delan, pozdźišo farar w Radworju, je na zakładźe přirunanja čornoběłych fotow a mojich fotow za dokumentaciju wo starej cyrkwičce w lěće 2000 postawu spóznał a swjata Hana so do Radworja nawróći.

W běhu časa sym wjele wo swojej łužiskej domiznje a jeje pokładach nawuknył. Při tym dyrbju přiznać, zo naby někotryžkuliž eksponat přez moje wašnje fotografowanja wuznam »drohoćinki«, byrnjež poprawom žana njebě. Přiwobroćich so na přikład narodnym drastam, kotrež so wjace njenoša. Na to je mje dr. Lotar Balke storčił a mi wotpowědne eksponaty z křinjow spřistupnił resp. wobstarał.

Wot nadawka k wobskóržbje (10/11)

Wšědny dźeń w fotografiji njeje jenož lute tworićelstwo, ale ma wjele z organizaciju, jězdźenjom, wadźenjom, wězo z dobrymi idejemi a podpěraćelemi činić.

K mojim najlěpšim pomocnicam we wobłuku łužiskeje fotografije słušeše wjednica muzeja »Alte Pfefferküchlerei« we Wósporku, Irmgard Wenzelowa. Wona je mje při patentnym sudnistwje NDR wobskoržiła. Sudnistwo je skóržbu přećiwo priwatnej wosobje wotpokazało a na LND přepodało. Njewěm, kak je to tehdom wušło. Nimale zmužiće sym skóržbu jako nastork wzał, zo bych so k njej na puć podał. To je so wupłaćiło, wona je mje pozdźišo husto podpěrała. Běše z wašnjom, zo na dnju załoženja NDR wokrjesy a organizacije zbožopřeća a małe dary do Berlina sposrědkowachu. Za Budyski wokrjes abo Domowinu je knjeni Wenzelowa wuměłsce napodobnjene nowolětki zhotowiła, kotrež sym jako kalendrowy wobraz wužiwał.

Ćeže pak mějach z načolnikom Budyskeho Měšćanskeho muzeja w lěće 1987, kiž nochcyše mi eksponaty wupožčić. Nochcyše wěrić, zo so wone jednorje přez škleńcu witriny fotografować njehodźa. Hakle po wobšěrnym listowanju z ministrom za kulturu so hara skónči.

Bjez prócy – žane foto (9/11)

W zwisku z festiwalom 1972 měješe LND wotpohlad, portret Měrćina Nowaka-Njechorńskeho we wulkim formaće wozjewić. To běše za mnje dobra přiležnosć so ze zajimawej wosobu do zwiska stajić. Nochcyše so w swojim ateljeju fotografować dać, ale radšo na zahrodźe w Njechornju, štož njebě žadyn problem. Krótko po tym je so moler na Domowinu abo nakładnistwo hóršił a wozjewjenje fota najprjedy zakazał.

Při swojim wopyće běchu mi tehdom durje do ateljeja napadnyli. Běše to wulkotny drjewjany wudźěłk a srjedźa běše znamjo Nowaka-Njechorńskeho: rězbarjene lipowe łopješko. Dokelž lubuju detaile w fotografiji, chcych »něšto z toho činić«. Ale wón měješe něšto přećiwo tomu.

Pozdźišo, jako dźěłachmy na Křini dopomnichmoj so z Geratom Hendrichom zaso na wone durje. Hendrich je so ze sotru Nowaka-Njechorńskeho rozmołwjał, kotraž při nim přebywaše. Wona měješe zakaz za přehnaty. Přeradźi nam dźeń, na kotrymž so jeje bratr do Budyšina poda a so hakle z poslednim busom nawróći. To smój sej tam dojěłoj, techniku natwariłoj a durje fotografowałoj. Cyle derje mi při tym njebě.

Znamjenja časa (8/11)

Poprawom by derje było, titul rjada wo zhladowanju na wobrazy raz wobroćić. Potajkim by rěkał: Wobrazy mojeho puća. Wjace hač połsta lět sym časy a podawki ze swojimi wobrazami přewodźał. Wosebje napadnje, zo maja wěcy, kotrež njejsym w 1960tych a 1970tych lětach jako hłowne temy fotografował (prajachmy tež: »To njeje zwobraznjenja hódne.«), dźensa jako dokumenty a napohlady swoju woprawnjenu hódnotu a kedźbnosć zbudźeja.

1950 je znaty łužiski fotograf Kurt Hajna prezidenta Wilhelma Piecka z holcu w katolskej narodnej drasće na rukomaj fotografował. Holca bě dźowka hibićiweho redaktora Noweje doby a woblubowaneho braški při programach Serbskeho ludoweho ansambla Bena Šołty. W lěće 1980 wopyta prěni němski kosmonawt Sigmund Jähn Budyšin a Beno Šołta běše měnjenja, zo měła so nětko jeho wnučka w samsnej drasće a w samsnej pozy z wysokim hosćom fotografować dać. Tole je woprawdźe přikładnje organizował. Fotografojo su poprawom jara dźakowni za tajke »organizaciske wukony«.

Dóńty (7/11)

Jürgen Maćij pisa jako wudawaćel knihi »Wobrazy z Łužicy« (LND, 2016) k mojim wobrazam: »Wón chce swoje wobrazy ćišćane widźeć.« Tole trjechi a je mi pohon.

1978 sym foto kanony z běłym hołbjom (jako symbol měra po Pable Picassu) na twjerdźiznje Wartburg pola Eisenacha fotografował, štož so ći takle wšědnje njeporadźi. Wo wobrazu so diskutowaše a wobhladowaše so jako symbolowy wobraz, ale njebu ženje wozjewjeny. Wulke wobrazowe agentury njemějachu žadyn zajim na nim.

We wěstych wotstawkach organizowaše DEWAG (wabjenska agentura NDR) wubědźowanje za fotografiju. Mytowane fotografije wužiwachu so za ćišć plakatow a dobre fotowe mapy abo tež za statne wuměłske wikowanje. K tomu přeprosychu někotrych fotografow a kóždy měješe tři dźěła zapodać. Za to sy sto hriwnow dźěłoweho honorara dóstał a 500 hriwnow při přiwzaću wobraza, štož běše za swobodnje tworjacych tehdom cyle šwarny pjenjez. Wone wubědźowanje wotmě so 1983, w času, hdyž rozsudźi NATO wo dalšim brónjenju a hdyž zaměstnichu so sowjetske rakety w lěsu blisko Hornjeho Wujězda. Z mojej fotografiju »Wójna a měr« chcych trochu na tajke zjawy skedźbnić. Jury pak njeje foto přiwzała, za to pak wone wo ptačim kwasu we Wotrowje 1979. Snano k změrowanju mojeje łužiskeje duše. Motiw bu ćišćany a přez wuměłske wikowanje rozšěrjeny. Lěta po tym sym jón pola nowinskeho swjedźenja w Florenzu wuhladał. Hesło »ptači kwas« přełožowar po zdaću w italskim słowniku našoł njeje. Tam steješe »Póstniski přećah w Sakskej pola Budyšina«.

Zmylki (6/11)

Něhdźe kónc 1970tych lět dósta so swět pisanych wobrazow tež do wuchoda, do telewizije abo jako barbna fotografija do wobrazowych zwjazkow, štož bě tehdom za nas komplikowane a drohe.

Tak nasta ideja, mapu z barbnymi plakatami serbskeje Łužicy nadźěłać. Měnjachu, zo njetrjeba wšo tak »šikwane« a ludowe być. A ja mějach tež swoje naroki na tute wašnje fotografowanja.

Tak nastachu ideje a so fotografowachu. K tomu słušeše zerzawjene lipowe łopješko z rozpušćeneho železa, kotrež bu we wuměłskej kowarni w Židźinom ekstra za foto zhotowjene. Chcych ze symboliku lipoweho łopješka, z kotrehož staroba a žiwjenje hladatej, k přemyslowanju pohnuć.

A tak móžeš jako »naškarak« tež zmylki worać. Dokelž běch wot zerzawjeneho lipoweho łopješka tak zahorjeny, sym je na spodobne kalendrowe łopjeno přeměnił, štož bu w nakładźe wjacorych dźesać tysac eksemplarach ćišćane a mój poprawny wotmysł dospołnje na hłowu staji. Tak so nětko nadźijam, zo to w 30 wudaćach »Křinje« nichtó njenańdźe. Ale to je wosud abo tež zbožo tajkich wudaćow, zo so će po lětdźesatkach prašeja: »Čehodla sy to tehdom takle fotografował?« Tomu přeco hišće tak je.

Zajimy (5/11)

Za 1981 přihotowaše Institut Goetheho w Parisu wustajeńcu wo ludowym wuměłstwje w Němskej. Za to mějachu so šěsć fotografijow z dotal wušłych Křinje-kalendrow jako přikład serbskeho ludoweho wuměłstwa wužiwać, mjez nimi foto knjeni Tilichoweje. Wot originalnych diasow dyrbjachu so papjerjane kopije 80 × 80 cm zhotowić. Šwarna wěc! Při tej składnosći zhonich, zo kupuje Institut Goetheho kóždolětnje cyły retomas Křinjow ze sortimenta tworow němskeho knihikupstwa a je po cyłym swěće rozdźěluje.

Skeptiske optimisty (4/11)

Se wě, až smy wuźěłali za naš kalendaŕ koncepciju a plany. Chylu smy pśi tom woplěwali wěstu směšnu strategiju: W LND ga su měli (a snaź maju tam źinsa hyšći) tak pomjenjonu »radu słoda«. Gremijoju som musał eksponaty pśedstajiś, aby cłonki je mógali pógódnośiś ako gódne za fotografěrowanje. To njejo nic za mnjo było.

Z Geratom Hendrichom smej wjelgin malsnje wupytnułej, až buźomej pśez lěta trjebaś zwězkarjow w muzejach, archiwach abo priwatnych zběrkach, kótarež pokazuju nam wobstatk łužyskich drogotkow a wupóžycuju nam eksponaty za fotografěrowanje. To pak jo rowno na zachopjeńku śěžko było, wótergi su to wótpokazali. Pśicyna: Prědny kalendaŕ njejo hyšći pśedlažał a njejsu se našo pśedewześe mógali pśedstajiś. Pó 1976 jo to bywało wjele lěpjej. Tegdy njejsmy ale žeden cas měli, dokulaž jo se śišćaŕnja pśedłogi z pśedběgom pśisamem tśich lět pominała.

Pódobnje njejsom w 1970tych lětach měł žednu gluku z tachańskeju pókładownju sw. Pětša w Budyšynje. Njejsu mě kśěli tam fotografěrowaś daś a teke njejsu kśěli nic wupóžycaś – z wěstotnych pśicynow, ako su gronili. Tegdejšy tachański faraŕ dr. Rudolf Kilank jo rad kśěł, aby w Křini wujšeł pśinosk wó biskupje Wóskem (1692–1771). Ale wuměłski kalendaŕ bźez fota njejo móžny! Stakim jo Kilank ako priwatna wósoba w pókładowni drogotne wopismo wót 1744 wupóžycył a do swójogo bydlenja pśinjasł. Tam som natwarił swóju techniku. Wobraz jo musał nastaś w dopołnje śamnem rumje, dokulaž su błyskowe aparaty jano mału kapacitu měli. Daś to źinsa hyšći něchten rozmějo! Myslim se, až jo se dr. Kilank cuł ako w krimiju, źož njeknicomniki we jśmě originalne wuměłstwo wuměniju.

Rozsud (3/11)

Hižo w adwentnym času 1973 mějachmy zaso zetkanje w zwisku z »Łužiskej fotografiju« w Budyšinje. Ja běch spěchowanske pjenjezy we wysokosći 1.500 hriwnow do techniki a njesměrnje drohich wulkoformatowych ORWO-filmow inwestował. Wo mojej lubosći za ORWO napisam hišće pozdźišo. Za swoje snadź wosom probowych fotografijow běch sej znate eksponaty kaž wušiwanki, Róžeńčansku architekturu, wězo jutrowne jejka a nowolětki wupytał. Wšako chcych přewšo łužisku dušu šefow narěčeć. Z dźensnišeho wida sej myslu, zo běchu z mojim fotografiskim wašnjom wěcneje fotografije dosć spokojom a snano samo překwapjeni. Tež pódla wotćišćanu fotografiju starych myšacych paslow z měšćanskeho muzeja w Lubiju (tule znowa fotografowane) mějach při sebi. Ale z nim nochcychu so spřećelić. W foće zbasnichu sej na Łužicu poćahowanu symboliku »pasle, połć a zabiće«, štož njewostaji mi a wobrazej žanu šansu. Přiwšěm namaka foto swój puć a bu 2002 samo kalendrowy wobraz w nakładnistwje Lusatia.

Dopominam so hišće dokładnje na naše zetkanje. Šeflektor dr. Pawoł Völkel jimaše so – nimale kaž w referaće – słowa a rozkładźe, zo wuda LND wuměłski kalendar z łužiskimi fotografijemi. Změje titul »Meine Heimat – Moja domizna« a podtitul »Křinja – Drohoćinki z Łužicy«. Z titulom »Moja domizna« móžachu zakaz ministerstwa za kulturu za nowe kalendrowe titule hač do 1976 a 1977 wobeńć. Hnydom jewješe so prašenje, hač drje »drohoćinki« za pjeć lětnikow dosahaja? Beno Kućank sonješe wo nakładźe 5.000 eksemplarow. Wšitcy běchu wćipni, što drje budu knižne wiki wo nowej serbskej ediciji rjec. Za mnje bě to naraz wulke wužadanje a wjeselo.

Budyšyńske iniciatiwy (2/11)

Ako su mě w ranej nazymje 1973 do Ludowego nakładnistwa Domowina kazali, som był narski: Za blidom na Sukelnskej su sejźeli Beno Kućank z rozšyrjenja nakładnistwa, dr. Pawoł Völkel ako šeflektor a wjednik nakładnistwa Měrćin Benada.

Mimo komuźenja jo šef wózjawił, až co LND naźěłaś kwalitatiwnu publikaciju wó serbsko-­łu­žyskich temach a až smějom a mam wugótowaś wobraze za nju. Pópšawem jo to gwězdna góźina za fotografa. Ale ned jo se zachopiło za nas styrjoch wjelike gódańkowanje wó tom, kak by deja­ła ta publikacija wuglědaś. Jo to měł byś wo­brazowy zwězk, fotowa mapa abo snaź kalendaŕ? Smy pak wšykne wěźeli, až jo tegdy ministaŕstwo za kulturu (Ministerium für Kultur HV Verlage) z pśicyn žarjabnosći zakazało, nowe kalendarjowe title na wiki daś. Ja sam som był cele nje­pśigótowany a som wopytał naraźiś wudawanje mapy­ z carnoběłymi originalnymi fotografijami. Z tym njejsom scełego wuspěšny był. Beno Kućank jo ako pśikład měł sobu wabjeński kalendaŕ ansambla SLUK z Bratislavy z rědnymi Słowa­ckami w słowakskich drastwach. Mě su se pó­pšawem jano te źowća spódobali, taki kalendaŕ njejsom kśěł fotografěrowaś.

Putace lěta (1/11)

Derje ćišćana fotografija nazhoni w 1960tych a 1970tych lětach prawy rozkćěw. Běše to čas hoberskich fotowych posterow, dobrych wobrazowych zwjazkow a mnohich nowych kalendrow. Tež zběraćelske mapy z originalnymi fotami buchu znowa wunamakane.

1972 wuńdźe prěnje němskorěčne wudaće »Playboyja«. Karol Kallay z Bratisławy zamó z publikaciju »Pieseň o Slovensku« přeswědčić. Swět fotografije steješe znak, hdyž wuńdźechu hižo w 1960tych lětach nimale poetiskej fotowej knize »Five Girls« a »Cowboy Kate« Južnoafričana Sama Haskinsa. Ameriscy fotografojo zawostajichu hłuboki zaćišć z jimacymi fotami wójny USA we Vietnamje, kotrež maja dźensa hišće wšitcy před wočemi.

W tutym euforiskim času fotografije poradźi so nam w Ludowym nakładnistwje Domowina wobrazowy zwjazk »Łužiske impresije« wuwić. Teksty k tomu napisa Jurij Brězan. Jako młody fotograf a awtor sym spěšnje nawuknył, zo nimaš sej ani wot wuznamneho zwjazkarja přejara do fotografiskich naležnosćow zasahnyć dać.

W zažnej nazymje 1973 mějach zaso do nakładnistwa přińć. Myslach sej, zo chce wjednistwo ze mnu wo honorarje za runje wušły zwjazk »BUDYSSIN – Budyšin« jednać. Přeprošeny běch na Sukelnsku. Tuž špatnje wupadaše! Hdyž měješe něšto dobreho wobrěčeć, zetkawaše so nawoda nakładnistwa Měrćin Benada z ludźimi přeco w kofejowni Lehmann, dźensa Marxec kofejownja. Wćipny pak běch: Za blidom sedźachu Beno Kućank z rozšěrjenja, dr. Pawoł Völkel jako šeflektor a Měrćin Benada.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

11. Serb jako awantgardist – Juro Mětšk

»Mit groteskem Riesenbogen – Trüb. Ein Pizzicato«. Tajke a podobne titule woli wón za swoje kompozicije, kotrež so jara wot toho rozeznawaja, štož so powšitkownje »serbska hudźba« mjenuje. Pola Jura Mětška nimamy reminiscency na ludowy spěw a reju – a jeli su, jewja so wone jeno »subkutanje« a njejsu jako tajke direktnje słyšeć. Mamy činić ze zastupjerjom awantgardy, tež hdyž je zapřijeće dosć njekonkretne. Bychmy tež rjec­ móhli, zo klinči hudźba Mětška skerje tak, kaž sebi přitomnostnu hudźbu předstaješ. »Njeje ničeho, čehož móžeš so při słuchanju duchownje dźeržeć«, praji něhdyši hudźbny redaktor sćelaka Deutsch­landfunk Kultur Gerald Felber.

Mětšk pochadźa ze serbskeje intelektualneje swójby. Nan Frido Mětšk bě filologa, pedagoga a spisowaćel, hudźbny talent syna bu zahe při domja­cym klawěrje wotkryty. Wopyta specialnu šulu za hudźbu a studowaše kompoziciju na Berlinskej wysokej hudźbnej šuli »Hanns Eis­ler«. Wosebje formował je jeho wučer a komponist Günter Kochan. Po studiju dźěłaše Mětšk ja­ko wučer na hudźbnej šuli w Flöha a absolwowaše mišterski studij při Akademiji wuměłstwow NDR pola přezahe zemrěteho komponista Reinera Bredemeyera. Přizamknychu so tři lěta jako hudźbny dramaturg w NSLDź w Budyšinje, a wot lěta 1986 je swobodnje skutkowacy komponist.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

10. Submodalne stupnicy jako zakład komponowanja – Ulrich Pogoda

Ulrich Pogoda je prěni žiwy serbski komponist, kotrehož w tutym rjedźe předstajimy. A prěni, kiž twori ze swojimi twórbami mosćik wróćo do spo­čatnych lět serbskeje wuměłskeje hudźby, takrjec k lubosćinskemu spěwarjej Wiclawej Rujanskemu. Pogoda njepřewozmje wšak direktnje melodije lubosćinskeho spěwarja, ale bjerje harmoniski zakład srjedźowěkowskeje hudźby po­wšitkownje jako wuchadźišćo za swoje kompoziciske dźěło, tak mjenowane cyrkwinske toniny.

»Su to potajkim stupnicy, kiž maja runje kaž dur a moll dwě połtonowej kročeli a pjeć cyłotonowych kročelow, su potajkim ›sedmistupnicy‹. A we wotpowědnych wučbnicach hudźby so tute jako ›modi‹ wobjednawaja. Su pak hišće dalše štyrnaće stupnicow, kiž tohorunja na samsnej bazy­ eksistuja, tak mjenowane ›submodi‹, a tute sym poprawom za swój zakład wzał«, rozkładźe wón w radijowym interviewje. Wuslědk je hudźba, kiž klinči runočasnje modernje a archaisce. Wosebje skutkowna je tuta kompoziciska tech­nika w jeho koncerće za klawěr a orchester, kiž předstaji so prěni króć 1999.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

9. Ludowa hudźba jako njewučerpajomne žórło inspiracije – Detlef Kobjela

Bě to jedyn z mojich prěnich interviewowych wopytow jako hudźbny žurnalist, jako zetkach so 1998 z Detlefom Kobjelu. Mějach za jutrowny program žołmy MDR Kultur přinošk koncipować na temu »Što je serbska wuměłska hudźba?« Z měšanymi začućemi jědźech do Budyšina, wšako běch so ze serbskej hudźbu přez tačel »Ow rjana róža« drje hižo raz zetkał, tola wo materiji lědma něšto wědźach.

Wěsty strach, so z mojimi prašenjemi bla­mo­wać, so po mało wokomikach pozhubi. Šěro­włosaty muž z impozantnej brodu a swojoraznej čapku skutkowaše mjenje kaž »šěra eminenca« hač kaž dobroćiwy starohippie. Při tykancu rěčeše měrnje a přećelnje do mikrofona – a zrazom so za mnje cyły kosmos wotewri! Njeběch tola dotal ničo wo Kocoru a jeho »Počasach« abo wo Krawcowych wobdźěłanjach ludowych spěwow słyšał. K ilustraciji agěrowaše wón z tačelakom a wuzwoli přikłady, kiž mje runje tak putachu kaž to, štož powědaše. W běhu hodźiny běch so temy dótknył, kotraž mje hižo njepušći. Wo Kobjelowe swójske kompozicije a jeho rólu w serbskej kulturje so tež dla mnóstwa historiskich informacijow, kotrež mi wón sposrědkowa, hakle wjele pozdźišo zajimowach. Tola tež tale zaběra je so absolutnje wupłaćiła ...

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

8. Přez Bacha a Šostakowiča so z komponistom stał – Jan Pawoł Nagel

Łaz ma jako skutkowanišćo Handrija Zejlerja wulki wuznam za kulturnu identitu Serbow. Tu stwori wón wone episke basnje, kotrež wuži Kocor za swoje »Počasy«. Tutón »genius loci« drje je so tež na »jednore wobydlerstwo« wuskutkował, snano móžemy wo kulturnym »zakładnym šumjenju« rěčeć. Jan Pawoł Nagel, 1934 do Łazowskeje małoburskeje swójby rodźeny, wopokaza ródnej wsy pozdźišo sylnu referencu w swojej suiće w starym stilu z titulom »Kocoriana«.

Přez klawěr, kotryž běštaj staršej zdźědźiłoj, wotkry młody Nagel swoju powołanosć. Jeho prěni wučer na klawěrje bě Łazowski farar Vogel, pozdźišo bě to wučer Alfred Schöbitz. Ze 14 lětami zastupi Nagel do Zhorjelskeje šule za cyrkwinsku hudźbu, zdobom bě hižo z kantorom we Łazu. 1950 wotewrě tam na pišćelach Serbski ewangelski cyrkwinski dźeń. Zahoritosć za J. S. Bacha, kotruž drje tehdy kóždy młody cyrkwinski hudźbnik začuwaše, dowjedźe jeho w samsnym lěće do Lipska na wulki Bachowy swjedźeń składnostnje 200. posmjertnin. Tam zetka komponista Dmitrija Šostakowiča, štož bě jemu skónčnje rozsudny nastork a pohon, komponowanje studować. Na Němskej akademiji wuměłstwa w Berlinje bě mišterski šuler pola Rudolfa Wagnera-Regenyja. Wot 1964 skutkowaše dwě lěće jako chórowy direktor SLA; po tym dźěłaše jako swobodny komponist.