Přednošk na Hłownej zhromadźiznje Maćicy Serbskeje 18. měrca 2023

Stawizny Maćicy Serbskeje su wusko zwjazane ze stawiznami serbskeho pomnikarstwa. W sydom dypkach chcu skrótka pokazać na započatk pomnikoweje dźěławosće Maćicy, nadrobnišo předstajić maja so potom jeje prócowanja a jich wuslědki w minjenych třoch lětdźesatkach.

Inowatiwny započatk w lěće 1867

Prěni pomnik, kotryž Serbja serbskej wosobinje stajichu, bě 1867 kubus na row dobroćela Serbow Jana Michała Budarja w Budestecach. Iniciator bě jurist Herman Ferdinand Wjela, sobustaw Maćicy wot jeje załoženja a spěchowar jeje starožitnych zběrkow. Nošerstwo přewza Maćica, kotraž wutwori za to wuběrk a přewjedźe po Serbach pjenježnu zběrku. Wotkryće pomnika zańdźe do stawiznow jako »prěnja politiske, geografiske, konfesionelne a socialne hranicy přesahowaca zjawna demonstracija jednoty serbskeho naroda«1. Zbytk nahromadźenych pjenjez słužeše hladanju pomnika. Tak zahaji Maćica 1867 z Budarjowym pomnikom tradiciju stworjenja a hladanja serbskich wopomnišćow.

Započatkej w Budestecach sćěhowachu dalše aktiwity. W běhu přichodnych lět wobnowi so rjad narownych pomnikow zasłužbnych duchownych kaž Michała Wałdy w Radworju, Michała Frencela w Budestecach a Mateja Šołty w Ketlicach. Přichodny nowy pomnik serbskej wosobinje postaji so 18 lět po Budarjowym 1885 Bosćanej Tecelinej Mětej w Kukowje. Iniciatorojo tutych naprawow běchu duchowni a Maćicarjo, jich nošerjo pak wosady a cyrkwinske zjednoćenstwa. W dalšich lětdźesatkach přeńdźe pomnikarska iniciatiwa wot Maćicy na tamne towaršnostne skupiny a institucije.

Runja wosom dalšim wsam w Budyskim kraju wopominaja lětsa Poršicy 800. róčnicu swojeho prěnjeho naspomnjenja ­w ­lěće 1222. Składnostnje jubileja předstaja so serbske ­stawizny wsy a wosady.

 

 

Narodne wuwiće wobydlerstwa

Z dawnych časow sem ležeše kónčina wokoło Poršic wosrjedź serbskeho sydlenskeho teritorija. Hišće w 19. lětstotku bě němsko-serbska rěčna hranica poměrnje zdalena: we wuchodźe pola Wósporka, Ketlic a Lubija, w juhu podłu rjećaza Łužiskich horow, w zapadźe wokoło Biskopic a Kamjenca a w sewjeru hakle za Błótami. W Poršiskich wsach so žana industrija njezałoži, kotraž by němsku ludnosć přiwabiła. W ratarskej kónčinje wostachu Serbja w dalokej měrje mjez sobu, a jeli tola raz cuzy přićahny, so wón spěšnje tudyšim wobstejnosćam přiměri. W sebjewědomym burstwje so namrěte wjesne, křesćanske a serbske tradicije wot generacije ke generaciji dale dawachu. Tak móžachu socialne, rěčne a kulturne poměry na dołhu dobu konstantne wostać.

 

Wołtarna płachta z wěnowanjom »Psches / Lubosz teje Woßady / ton 4.te Octobera / 1840.«, darjena składnostnje zapokazanja fararja Hendricha Awgusta Krygarja, je dźensa po cyłej Łužicy najstarši parament ze serbskim napisom. Foto: zběrka Trudla Malinkowa

W lěće 1840 so wo Poršiskej wosadźe pisaše: »Ackerbau ist die Hauptbeschäftigung der tätigen Parochianen, welche bis auf sehr wenige Seelen der wendischen Nation angehören.«1

Runja wosom dalšim wsam w Budyskim kraju wopominaja lětsa Bukecy 800. róčnicu swojeho prěnjeho naspomnjeja w lěće­ 1222. Składnostnje jubileja předstaja so serbske stawizny­ wsy a dźensnišeje gmejny.

 

 

Narodne wuwiće wobydlerstwa

Kónčina wokoło Bukec słuša k staroserbskemu sydlenskemu teritorijej. Přez lětstotki mjezowachu wsy nětčišeje Bukečanskeje gmejny na wuchod, zapad a sewjer ze serbskimi kónčinami. Jenož na juh wobsteješe rěčna hranica k němskemu teritorijej, wutworjena wot Čornoboha a susodnych horow. Kaž přirodny ryhel poćežowaše hórski rjećaz zwisk mjez woběmaj bokomaj a zadźěwaše z tym asimilaciji Serbow.

Za spočatk 19. lětstotka hodźi so narodna situacija wokoło Bukec někak takle wopisać: Wjesnjenjo su Serbja, chodźa w tradicionelnej drasće, su žiwi po starodawnych wašnjach a haja namrěte nałožki. Wobchadna rěč je serbska, wjetšina wobydlerjow němsce ani njerozumi. Je-li Němc přićahnył, wuknje spěšnje serbsce, zo by so scyła dorozumić móhł. Hdyž je we wsy ryćerkubło, su knježa a słužowni zwjetša Němcy, kotřiž maja pak husto tež znajomosće serbskeje rěče.

Wurjadny dokument stawiznow lutherskeho hibanja, zamórskeje­ emigracije a započatkow fotografije w Serbach

W Serbskim kulturnym archiwje chowa so fotografija,1 na kotrejž je zwobraznjenych šěsć mužow srěnjeje staroby. Za »wotmolowanje« je jich fotograf symetrisce do skupiny zestajił. Štyrjo sedźa na stólcach, dwaj za nimi stejitaj. Sebjewědomje hladaja fotografej do kamery. Nažel su mjezwoča njejasne, jenož pola naprawo sedźaceho muža su kontury de­rje spóznać. Wšitcy su njedźelsce zdra­sćeni: Maja kabat zwoblěkany a škórnje wobute. Jednorosć drasty na to pokazuje, zo njesłušeja k bohačkam. Mozlate ruki – wosebje napadnje pola naprawo sedźaceho – wo tym swědča, zo su z dźě­ćacych lět na ćežke ručne dźěło zwučeni. Stejacaj mužej so zepěrataj, lěwy na kij, prawy na ramjeni před nim sedźaceju, zo njebyštaj so při wjacore sekundy trajacym wobswětlenju pohibowałoj. Skupina je zwobraznjena před płotom z drjewjanych łatow, kiž kónča deleka nad kamjentnymi prohami. Woknje w pozadku nam přeradźitej, zo steji tam domske. Dale je spóznać štom, kiž móhł po lisće sudźo lipa abo brěza być. Ha­łuzy leža na konstrukciji ze žerdźow, kotraž­ je z kolikami podeprěta, abo su samo na nju splećene, tak zo šěroku třěchu­ tworja. Připrawa dopomina na chłódnicu w piwowej zahrodźe, kotraž hosćom w lěću přijomne městno skići. Tołsta žerdź pódla naprawo stejaceho muža zda so kaž z banderolu wobwita być a móhła słužić jako sćežor za chorhoj. Wšo na to pokazuje, zo jedna so při twarjenju w pozadku wo zjawnu korčmu, před kotrejž su so mužojo k fotografowanju zešli.

Interview z Cathy Petersen, spěchowarku serbskeho namrěwstwa mjez potomnikami Serbow w Iowje

 

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa, kotrež je Trudla Malinkowa w zašłych čisłach Rozhlada z interviewami z předsydkomaj Jan Slack a Betty Huf kaž tež z předsydu Lyall Kupke předstajiła. Rjad wotzamknje rozmołwa z Cathy Petersen z Kaliforniskeje, spěchowarku serbskeho namrěwstwa mjez potomnikami Serbow w US-staće Iowa.

 

Sće potomnica delnjoserbskich zapućowarjow 19. lětstotka do Iowy. Kak sće wo swojich serbskich korjenjach zhoniła – ze swójbneje tradicije abo ze swójskeho slědźenja?

 

Cathy Petersen, potomnica delnjoserbskich wupućowarjow do Iowy a spěchowarka jich serbskeho namrěwstwa. Zmij na wjertawce pokaza jeje zwjazanosć z Hochozu (Drachhausen), ródnej wsu jeje swójby. Foto: priwatne

Jako započach za stawiznami swojeje swójby slědźić, njewědźach ničo wo tym serbskim. Hdyž běch dwanaće lět stara, bě mje mój dźěd napominał, spominać na jeho swójbu, a wón přistaji: »Nichtó druhi to njebudźe činić.« Zdaše so jemu to jara wažne być. Tohodla započach, jako běch 40 lět stara, za stawiznami swojeje swójby slědźić. Hakle při tym sej to serbske wotkrych. Hdyž běch 1990 prěni raz na wopyće w Hochozy, mje wjacori ludźo korigowachu, hdyž rjeknych, zo sym němska, a prajachu mi, zo sym we woprawdźitosći serbska. Dźiwach so, ale njewěrjach jim. Zaso doma, prašach so swojeje maćerje a wona wotmołwi: »Haj, to je prawje, mój nan běše serbski.«

Interview z Jan Slack, předsydku towarstwa Texas Wendish Heritage Society

 

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa: Texas Wendish Heritage Society (Texaske towarstwo serbskeho herbstwa) w USA kaž tež Wendish Heritage Society Australia (Towarstwo serbskeho herbstwa w Awstralskej) a Wend/Sorb Society of South Australia (Serbske towarstwo w Južnej Awstralskej) w Awstralskej. Trudla Malinkowa je so předsydkow Jan Slack a Betty Huf kaž tež předsydu Lyall Kupke za skutkowanjom towarstwow prašała.

 

W Texasu wobsteji serbske towarstwo Texas Wendish Heritage Society. Hdy je so załožiło, štó bě załožer a kajki bě zaměr?

 

Logo towarstwa Texas Wendish Heritage Society

W lěće 1971 chcyše pjeć serbskich žonow z kónčiny wokoło Giddingsa zarjadować stejišćo na folklornym festiwalu Texas Folklife Festival w San Antonio, zo bychu móhli ludźom rozprawjeć wo swojim serbskim herbstwje a wo stawiznach Serbina. Festiwal wotměwa so kóžde lěto na teritoriju University of Texas při Institute of Texan Cultures (Institut texaskich kulturow) w San Antonio. Skupiny, kiž chcedźa so na festiwalu wobdźělić, dyrbja formelnje organizowanu etnisku skupinu abo towarstwo reprezentować. Naše pjeć žonow njesmědźachu so 1971 wobdźělić, dokelž tajku skupinu njereprezentowachu. Tak załožichu 1972 Wendish Culture Club (Serbski kulturny klub), zo bychu so samsne lěto na festiwalu wobdźělić móhli – a wuzwolichu sebje samych jako zastojnicy młodeje organizacije: Lillie Moerbe Caldwell, předsydka; Emma Wuensche, městopředsydka; Frieda Wendland, zapisowarka; Laura Zoch, druha zapisowarka; a Gertrude Mitschke, pokładnica.

Interview z Betty Huf, předsydku towarstwa Wendish Heritage Society Australia

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa: Texas Wendish Heritage Society (Texaske towarstwo serbskeho herbstwa) w USA kaž tež Wendish Heritage Society Australia (Towarstwo serbskeho herbstwa w Awstralskej) a Wend/Sorb Society of South Australia (Serbske towarstwo w Južnej Awstralskej) w Awstralskej. Trudla Malinkowa je so předsydkow Jan Slack a Betty Huf kaž tež předsydu Lyall Kupke za skutkowanjom towarstwow prašała.

W zwjazkowym staće Victoria wobsteji serbske towarstwo Wendish Heritage Society Australia. Hdy je so załožiło, štó bě załožer a kajki bě zaměr?

Naše towarstwo je so 1986 załožiło jako Sorb Committee in Victoria (Serbski komitej we Victoriji). Bě to wotnožka cyłoawstralskeho serbskeho komiteja, kotrehož prezident bě Paul Noack a kiž skutkowaše we wobłuku GDR Friendship Society (Towarstwo přećelstwa z NDR). Wotnožku serbskeho komiteja za stat Victoria nawjedowaštaj farar Kevin Zwar jako předsyda a John Noack jako zapisowar a pokładnik. Zaměr załožićelow bě spěchować wědomje wo serbskich stawiznach, serbskej kulturje a serbskim herbstwje. Što wšo k tomu słuša, je w našich wustawkach z lěta 1995 zapisane, na přikład: spěchowanje publikacijow wo Serbach a stawiznach serbskich swójbow, pytanje a zawěsćenje historiskich fotow a dokumentow, wuwiwanje wuměny ze serbskimi kónčinami w Awstralskej, Texasu a Łužicy, spěchowanje serbskeho kulturneho turizma.

Interview z Lyall Kupke, předsydu towarstwa Wend/Sorb Society of South Australia

 

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa: Texas Wendish Heritage Society (Texaske towarstwo serbskeho herbstwa) w USA kaž tež Wendish Heritage Society Australia (Towarstwo serbskeho herbstwa w Awstralskej) a Wend/Sorb Society of South Australia (Serbske towarstwo w Južnej Awstralskej) w Awstralskej. Trudla Malinkowa je so předsydkow Jan Slack a Betty Huf kaž tež předsydu Lyall Kupke za skutkowanjom towarstwow prašała.

 

W zwjazkowym staće South Australia wobsteji serbske towarstwo Wend/Sorb Society of South Australia. Hdy je so załožiło, štó bě załožer a kajki bě zaměr?

Towarstwo staj załožiłoj Bev Hall a Paul Noack w lěće 1986 w Adelaide. Bev bě wučerka a Paul zastupjer dźěłarnistwa. Wonaj wutworištaj serbski podkomitej w towarstwje GDR Friendship Society (Towarstwo přećelstwa z NDR). Tutón komitej njebě jenož zajimowany na lokalnych serbskich stawiznach, ale tež na serbskej kulturje a na wuwiwanju poćahow ze serbskej domiznu a z Domowinu. Dźensa wobhladujemy jako swój nadawk, podpěrać Awstralčanow nastupajo serbske herbstwo, zo bychu wjace zhonili wo swojej kulturje, swojich korjenjach a swojich stawiznach w Europje a w Awstralskej.

Prócowanja Jana Bjedricha Tešnarja wo zjawnu prezencu delnjo­serbšćiny

 

Njedźelu, 28. oktobra 1860, poswjećichu w Chmjelowje pola Choćebuza nowe šulske twarjenje. Jeho wosebitosć bě, zo bě nad zachodom připrawjeny serbski napis, wuwjedźeny w tehdyšim frakturnym pismje: »Dajſcho tym Żiſchetkam ku Mn˙o pſchiſch a n˙ehoborajſcho˙ jim, pſchėto takich jo to Kralejſtwo Boże. Markus 10,14.« Wo natwarje noweje šule a wo poswjećenskim zarjadowanju Bramborski Serski Casnik 21. nowembra nadrobnje rozprawješe:

Dokelž bě jich dotalna šula přemała a dodźeržana, běchu Chmjelowčenjo w lěće 1857 twar noweho šulskeho doma wobzamknyli. Na to kupi gmejna kóžde lěto něšto drjewa a kamjenjow, zo by financielnu ćežu rozdźěliła. Nalěto 1860 stary šulski dom srjedź wsy wottorhachu a nowy murjowany twarić započachu. Hdyž bě nazymu »nowa, rědna, pyšna šula« dotwarjena, ju na 21. njedźeli po swjatej Trojicy, potajkim 28. oktobra, poswjećichu. Na swjatočnosć zeńdźechu so wjesnjenjo we wupyšenej šuli. Po zhromadnym kěrlušu měješe niši farar Choćebuskeje serbskeje wosady Jan Bjedrich Tešnaŕ prědowanje wo 103. psalmje, w kotrymž so Bohu za dokónčeny twar dźakowaše a wo žohnowanje za dźěło wučerja prošeše. Staršich napominaše, dźěći nic wot wučby wotdźeržować, ale je swěru do šule słać. Tež měli sej wučerja wažić a jeho podpěrować, dokelž je jeho dźěło »na roli tych hutšobow« hišće ćeše a sprócniwiše hač dźěło bura na polu. Napominanje indirektnje pokaza, z kotrymi ćežemi mějachu so wučerjo na serbskich wsach tehdy bědźić. Po požohnowanju twara přepoda Tešnaŕ najlěpšim šulerjam – třom hólcam a třom holcam – serbske knihi. Najlěpšej dóstaštaj Nowy testament, tamni štyrjo pak knižku »Pojż k’Jeſußu!«. Po tym zo běchu šulske dźěći pod nawodom wučerja Hänicke kěrluš zanjesli, so swjatočnosć ze zhromadnym kěrlušom skónči.

Jeničke serbske wopomnišćo bitwy pola Sedana před 150 lětami

 

Na zapadnej kromje stareho kěrchowa, kiž so wokoło Slepjanskeje cyrkwje wupřestrěwa, stejitej pomnikaj, kiž dopominatej na Němsko-francosku wójnu w lětomaj 1870/71. Napohlad dominuje na štyri metry wysoki obelisk z pěskowca, kotryž bě zhotowił kamjenjećesar Bruno Modrack ze Słomjenja pola Grodka. Pomnik je z třomi mjedźanymi wudźěłkami wozdobjeny: deleka z medaljonom z podobiznu kejžora Wilhelma I., srjedźa ze Železnym křižom a horjeka je krónowany z worjołom. We wulkim złotym pismje steji na obelisku w němskej rěči, zo je poswjećeny dopomnjeću gloriozneju lět 1870/1871 a zo bu postajeny składnostnje 25. jubileja załoženja Slepjanskeho wojerskeho towarstwa 14. julija 1912. Z nowinskeje rozprawy wo tutym podawku wěmy, zo běštaj hrabja Arnim z Mužakowa a kejžorstwosejmski zapósłanc dr. Hegenscheidt twar pomnika spěchowałoj a zo bě jón Slepjanski farar Matej Handrik we wobłuku schadźowanja zapósłancow delnjošlesko-łužiskeho wokrjesneho wojerskeho zwjazka w přitomnosći 40 wojerskich towarstwow a mnohich wysokich hosći poswjećił.1 Zda so, zo bě runja pomnikowemu napisej tež poswjećenska swjatočnosć přezcyłnje němska.