Rěc jo poměrnje derje wuslěźona, co něnto dalej?

Pśi mimo cwiblowanja wjelgin zasłužbnem wědomnostnem slěźenju a wobźěłanju rěcneje maśizny njejo se nejskerjej na to mysliło, až by mógała se na zakłaźe nagromaźoneje wědy wuwijaś wucba drjewjańšćiny za zajmowanych luźi. Woglědajo-li Słowjan do Wendlanda, ga co tež rady wěźeś, kaka jo drjewjańšćina była a lěc by ju sam rozměł abo nic, kake wósebnosći jo měła a co jo wót njeje snaź zwóstało. Tež praktiske wužywanje smějomy how a tam a pśichodnje wócakowaś. Za to su ze zajźonych tśich lětźasetkow žedne drobne pśikłady znate. Powšyknje póbrachuju wšak kontinuita a zaměrnjejše statkowanje a spěchowanje. Ale toś te pśikłady pokazuju, až wužywanje drjewjańskeje rěcy a zmysłapołna zaběra z njeju njejstej wótwisnej wót licby luźi, kótarež ju rozměju abo wuměju. Wó tom som pśeznanjony. Cu je howko raz nalicyś, dalokož mě znate su:

1994 wótwórjony Serbski muzej w Chóśebuzu jo w swójej prědnej stawnej, až do 31. decembra 2015 prezentěrowanej wustajeńcy měł mały wótrězk, kótaryž jo był pósćony Obodritam a Hannoverskemu Wendlandoju, we njom jo była mała pokazka teke na drjewjańsku rěc. Pśi tom jo šło wó to, woglědarjam znate cyniś, až to słowjańske w Nimskej njejo, abo něga njejo było, wobgranicowane na serbsku Łužycu, ale jo se wupśestrěło pśez nanejmjenjej tśeśinu teritorija źinsajšneje Zwězkoweje republiki Nimskeje. Spomnjejom se na woglěd kupki žeńskich z Wendlanda krotko pó wótwórjenju Serbskego muzeja, kenž su byli zaźiwane a zwjaselone, wu nas teke něco z dolnosakskeje domownje namakaś. Ako se jich wopšašach, lěc su drjewjańšćinu gdy raz sami słyšali, ga njeběchu. Su pak byli śim wěcej pśechwatane, až su to w Chóśebuzu mógali. Som jim ned z głowy nawuknjonu módlitwu »Wóścenaš« w drjewjańšćinje pśednjasł. Toś to bjatowanje słuša k pórědkim, w 17. stolěśu zapisanym a zachowanym drjewjańskim tekstam, źěkowano procowanjam wuconego G. W. Leibniza w lěśe 1691, wó tom buźo hyšći grono. Mjaztym eksistěrujo nacasna wudopołnjona wersija.

W juliju 2021 planujo se tśeśi raz jaden »Wendentag« w kuloj­cowem­ muzeju w Lübelnje, źož ma se na słowjaństwo we Wendlanźe spominaś. To jo witana góźba se w seriji bližej z drjewjańšćinu zaběraś.

 

Dajo se źinsa zwenka linguistiki hyšći něco zachopiś z rěcu, kótaraž jo pśisamem tśi stolěśa njaboga?

Pód titlom »Proces reaktywacji języka połabskiego oraz słowiańskich tradycji i folkloru w Wendlandzie. Wyzwania i perspektywy« jo se w decembrje 2020 na uniwersiśe w Lublinje pśednjasł referat we wobłuku mjazynarodneje wědomnostneje konference »Folk – Folklor – Folkloryzm«. We njom jo se wobtwarźił žywy zajm za drjewjańšćinu a za pśikłady wobgranicowanego, ale zmysłapołnego nałožowanja teje rěcy w zajźonych lětach.

Až do 18. stolěśa jo se we Wendlanźe w Dolnej Sakskej powědała awtochtona pódwjacornosłowjańska rěc. 1756 jo w měsće Wustrowje pśi rěce Jeetzel wumrěła 88-lětna wudowa, Emerentz Schultze (1668–1756) ze jsy Dolgen, ako slědna, kótaraž jo drjewjańšćinu ako maminu rěc wobkněžyła. Wó njej jo w zastojnskich aktach zapisane: »Toś ta stara wudowa jo slědna z tych, kótarež su perfektnje wuměli drjewjański wulicowaś a spiwaś, togodla jo derbjała tež pśiś pśed jogo kralojsku majestosć našogo nejgnadnjejšego krajnego kněza do Göhrde, aby wón toś tu rěc słyšał ze jeje wust.«1

Wurědna publikacija wó žywjenju dolnoserbskego procowarja

Skóńcnje som je docytał: Tłuste, ale mimo měry zajmawe knigły »Christian Schwela. Wendischer Lehrer, Kantor und Redakteur. Eine Biografie« z rownogódnym serbskim titlom »Kito Šwjela. Serbski šulaŕ, kantor a redaktor. Biografija«. Mógu napšawdu wjelgin pórucyś, wósebnje wšak wucabnikam, duchownym, žurnalistam, stawiznarjam, což jo z Kamjenice póchadajucy nimski publicist Dietmar Schulze (*1947) na 540 bokach z wěcywuznaśim, ze sympatiju za Serbow a tež howacej derje naźěłał. Knigły se daju derje cytaś. Wón staja žywjenje a statkowanje Kita Šwjele (1836–1922) do zwiska z regionalnymi wobstojnosćami kaž tež z nimskimi a tam a zas ze swětowymi stawiznami, źož lěpšemu rozměśu słužy.

Pó tom, až su wósadne w Skjarbošcu w lěśe 2018 – z naglědneju pódpěru dalšnych luźi, zastojnstwow a towaristwow – swójomu kantoroju a wucabnikoju stajili z betonowego kamjenja stwórjony pomnik z jogo bistu (tśasaŕ Hans-Georg Wagner z Chóśebuza, *1962), su nastali knigły, kótarež su pśisamem něco kaž serbski stawizniski roman w nimskej rěcy. Kaka gluka, až su se dnjownikowe zapiski Kita Šwjele a jogo syna Bogumiła (1873–1948) zachowali, z kótarychž jo awtor mógał teliko awtentiskich faktow póceraś. Pśez to cytaju se žedne wótrězki, kaž by tej łužyskej procowarja žedne tšojenja tomu biografoju samej do pisańskeje mašiny wulicowałej.

Wót 22. do 24. oktobra 2019 jo se w měsće Oldenburg/Starigard (Holsteinska) wótměło mjaztym pěte zmakanje słowjańskich muzejow Nimskeje. Něźi 30 wobźělnikow jo dožywiło wurědnje organizěrowane zarědowanje. Mjazy nimi jo była kupka »Wendenfreunde« z Wendlanda, kótaraž jo take zmakanja pśed tśimi lětami póstarcyła. Z Łužyce su se wobźělili Andrea Pawlikowa ze Serbskego muzeja w Budyšynje, Torben Schmeiduch z Domowniskego muzeja w Dešnje a Werner Měškank z chóśebuskego Serbskego muzeja. Śěžyšćo zmakanja jo była archeologija srjejźowěka. Na to jo wusměrjona wětšyna fachowych pśednoskow na tych zmakanjach. Dr. Matthias Maluck wót Archeologiskego krajnego zastojnstwa Schleswig-Holstein jo pśednosował wó wurywanjach w muzejowej jsy Wikingow w Haithabu, kótaraž jo dostała 2018 pśipóznaśe ako swětowe kulturne derbstwo UNESCO. Dr. Sönke Hartz, zagronity za dokumentowy archiw Muzeja za archeologiju w groźe Gottorf, jo pśedstajił nejnowše slěźeńske wunoski wó tak pomjenjonej Oldenburgskej grobli. Direktor Muzeja za archeologiju w groźe Gottorf, dr. Ralf Bleile, jo zgromadnje z wědomnostneju radu Załožby oldenburgskego groźišća pśewjadł workshop na temu »Mjazy wědomnostnym pominanim a muzealnym pósrědnjenim. Kak zwěžomy wědomnosć a nosarjow muzealnych institucijow?«

W Serbskej kulturnej informaciji LODKA w Choćebuskim Serbskim domje je poskitk dobry a poradźowanje přećelne a serbske, jelizo chceš so serbsce posłužować dać. Wjace městna za spisane a spěwane słowo a za wjetši poskitk dalšich wudźěłkow by za kupcow kaž tež za tu dźěłacych lěpje było. Delni Serbja w Choćebuzu měli tola zasadnje přibližnje telko kaž w Budyšinje Horni Serbja dóstać. Ale tole njeje problem, kiž by sej něchtó z wodźacych srjedźodobnje na blido sćahnył, dołhož dźěło pod skromnišimi wuměnjenjemi někak běži. Mi so zda a tež njelubi, zo so přez lěta nimale jenož hišće wo kubłanskich problemach rěči a pisa. Kaž zo njebychmy měli tež hdys a hdys na druhe pohórški a brachi pohladać, wo změnach a polěpšenjach přemyslować a skónčnje znajmjeńša někotre z hrubych zmylkow poprawić.

Hdyž chcu sej w delnjoserbskej »Lodce« literaturu w hornjoserbskej rěči kupić, mam ju husto hakle skazać. Pódla delnjoserbskeho wšak dosć městna za cyłkowny poskitk LND njeje. Najskerje so w Delnjej Łužicy hornjoserbska kniha hižo lědma kupuje. Njewudani so wšitko poskićeć, štož w Budyšinje maja. Hornich Serbow je w Delnjej Łužicy jenož hišće mało. Z tych něhdźe 90 hornjoserbskich wučerjow a kubłarjow, kotřiž su w času NDR tule dele přišli, a jich swójbow je jenož mała horstka serbsce rěčacych potomnikow wušła abo tu w Delnjej Łužicy wostała. Kaž by čas wotběžał. Powójnski spagat mjez tudyšimi třomi rěčemi znaje dotal stajnje jenož jednoho dobyćerja: němčinu.

Žedne z husegujucych huměłcow pódwjacorneje pop-kultury su pśewjele drogow brali. Husegujuce serbske narodne procowarje pak su pokornje jano jadnu drogu wzeli. Foto: Werner MěškankSmy žywe w śěžkem casu. Hušej togo su śěže kaž rozym njerowne rozdźělone. Žedne husoke nimske zastojniki se kradu wó derjeměśe luźi starosće, aby serbskorěcne tofle jich njemuśili. Njeźěkownym, danki płaśecym Serbam wšak měło se lěpjej rozkłasć, cogodla su na łužyskich drogach dwójorěcne tofle Breslau/Wrocław něco kradu hynakšego a historiski wětšego nježli dwójorěcne tofle – hm, grońmy raz Bautzen/Budyšin abo Cottbus/Chóśebuz.

Serbske napise su zmuśece. To jo znate. Pó sobuzjadnośenju Nimskeje ze zasejźělonyma Łužycoma su njelicobne raze njewinowate kubłane pódwjacorniki tudy bywajuce se zlěknuli, měnjece, až su zamólnje pólsku statnu granicu pśejěli. Kake dłujkodobne škódy z togo změju, nicht njewě.

Pśisamem styrista cejdejkow »Sněžynka« jo w běgu zajźo­neju lětowu namakało drogu k zajmcam. Projekt bu spěchowany wót Domowiny, Załožby za serbski lud a wót RBB. Nosaŕ muzikowego projekta, Spěchowańske towaristwo za serbsku rěc w cerkwi z.t., jo projekt w nalěśu wótlicył a zwóstaty źěl nakłada pśepódał župje Domowiny Dolna Łužyca z.t.

Zukownik »Sněžynka« z 23 spiwanymi zymskimi, adwentskimi a gódow­nymi pěsnjami a pśipołožonym notowym a tek­stowym zešywkom se dalej pśedawa w serbskima kulturnyma informacijoma. Wótgłos zboka wucabnicow a wucabnikow, kubłaŕ­kow a kubłarjow jo był zwjaselecy, rowno tak statkowna pódpěra RCW, Domowiny a drugich institucijow. Bóžko njejo se našej projektowej kupce raźiło, starjejšych Witaj-źiśi direktnje dojśpiś a informěrowaś. Tak jo se dotychměst jano mały źěl nakłada dostał do toś teje ciloweje kupki. Tež mjazy dalšnymi wuknicami a wuknikami, kótarež se w měsće a wokolinje na šulskej wucbje dolnoserbšćiny wobźěluju, a jich starjejšymi jo toś hyšći wjele stow potencielnych zajmcow. Snaź by Serbske šulske towa­ristwo abo Rěcny centrum Witaj pśi góźbach direktnego kontakta mógałej Witaj-familije lětosa nazymu zawcasa na »Sněžynku« pokazaś. Kužde serbski wuknjece Witaj-góle dejało spiwy ze »Sněžynki« póznaś kaž tež cejdejku »Gwězdka« z gódownymi spiwanjami, kótarež jo towaristwo wudało južo 2013. Nanejmjenjej dwě »Sněžynce« stej se dostałej pśez wjelike mórjo do Awstralskeje ku pótomnikam wudrogowarjow. Jaden z nich jo se pisnje wuźěkował tak: »I really enjoy listening to it. We hardly ever hear any Wendish words in Australia. The words are very clearly sung. It is a big help that you sent printed copies of the words and I could see and hear the words. And the names of the songs in German helps me too. Apart from the spiritual gifts, I am sure this will be the best Christmas present I will receive this year.«