W ramiku »Tyźenja Europskich mjeńšynowych rěcow«, organizěrowanego wót Instituta za sorabistiku Lipšćańskeje uniwersity a pśewjeźonego wót 3. junija do 7. junija 2024 w Lipsku a Budyšynje, jo se ako gósć na fachowych rozgronach a drugich wědomnostnych zarědowanjach mjazy drugimi wobźělił dr. Hywel Glyn Lewis wót University of Wales Trinity Saint David. Do programa tyźenja jo pśinosował ze swójeju ekspertizu wó sociolinguistiskej situaciji we Waliziskej a wó tuchylnych strategijach k rewitalizěrowanju waliziskeje rěcy.

Srjodu, 5. junija, jo se w rumnosćach Serbskego domu w Budyšynje wótměło fachowe rozgrono mjazy sobuźěłaśerjami Serbskego instituta (dr. Lutz Laschewski, dr. Fabian Jacobs, Sophie Rädel, Julija Běrinkowa, Susann Vogel) a sobuźěłaśerjami a doktorandami Instituta za sorabistiku (prof. dr. Edward Wórnaŕ, prof. dr. Sabine Asmus, Lena Krochmann, Emma Power).

Rozgronoju pśizamknuło jo se pśechójźowanje wobźělnikow pó měsće ze zgromadnym wobjedom. Zeger dweju jo było kazane na pśednosk Hywela Lewisa we Serbskem instituśe z titlom »Aspects of Language Planning in Wales«. Mjazy pśisłucharjami su byli sobuźěłaśerje Serbskego instituta a Instituta za sorabistiku kaž teke eksterne sorabisty a druge zajmce. Dalšny pśednosk wó aspektach rěcnego planowanja we Waliziskej jo Lewis źaržał w ramiku slěźaŕskego seminara Instituta za sorabistiku pód nawjedowanim prof. dr. Sabine­ Asmus 6. junija w Lipsku. Wobej pśednoska stej byłej hybridnej. Toś su teke luźe wótwenka mógli pśedno­skoma digitalnje slědowaś. Samyma pśednoskoma stej slědowałej wobšyrnej diskusiji, źož su se wubrane aspekty pśednoskowu dalej problematizěrowali, pśedewšym glědajucy na sociolingu­istiske pšašanja kołowokoło šulow ze serbskorěcnymi wucbnymi póbitowanjami.

Interview z Cordulu Bahro, šlodaŕku za drastwu odrinych Serbow, dnja 18.04.2024 w Cyltowje

Wšykno jo se z toś tym wobrazom zachopiło. To jo stara maś mójogo cłowjeka, kótaraž jo była roźona Aurithaŕka (nimski Auritherin). Jej jo se groniło Marie Minak. Móje prědowniki su z Kunitz. How jo Aurith, tam jo Kunitz, pótakem jadnu wjas dalej.

To pak jo był jadnučki wobraz, kenž su mógali wuchowaś we wójnje (…). Teke toś te pór źělow narodneje drastwy, kenž su byli hyšći tam, su luźe rozprojli a na pś. pókšywadła z nich šyli (…) Mója pśichodna maś jo se ten wobraz wjele razow wóglědała a zagórjona groniła: »To su byli wjelgin rědne drastwy!«

Wóna jo wopytała drastwu wopisaś, ale wóna jo była w tom casu južo śěžko chóra. Som wopytała cełu wědu wót njeje dostaś, ale pśepózdźe som zachopiła se pšašaś. Wóna njejo něga wjele wó zachadnosći wulicowała. Gaž njejsmy se pšašali, njejo nic powědała.

Ale ako su cerkwju Našeje kněni w Drježdźanach pó pśewrośe zasej natwarili, jo to było znamje za mnjo: Njejo hyšći pśepózdźe! Móje źiśi su byli pšec z domu a som se rozsuźiła, až z drastwami zachopijom. Ja zachopijom serbsku drastwu šyś! Krotko pó tom, ako som z narodneju drastwu zachopiła, jo mója pśichodna maś zemrěła. By mě źe mógała hyšći wjele pokazaś …

Historiska drastwa wobydlarjow Žywca jo se pśez někotare stolěśa wuwijała. Kak jo wuglědała, dajo se rekonstruěrowaś na zakłaźe rozpšawow južo ze 17. stolěśa.

Wót 19. stolěśa až do 1930tych lět 20. stolěśa jo se toś ta drastwa cesto nosyła. Źinsa móžomy ju wiźeś pśi nabóžnych ceremonijach, na pśikład pśi procesionje Bóžego śěła, na reprezentatiwnych pósejźenjach, na kótarychž se wobźěliju cłonki měsćańskeje rady Žywca, abo na zarědowanjach pśi góźbje woglěda wuznamnych wósobinow w tom měsće. Bergaŕska drastwa Žywca jo se nazymu 2023 pśiwzeła do lisćiny derbstwa UNESCO. Wuměłska zamóžnosć, drastwu zgótowiś, pšawje woblac a nosyś, bóžko pómałem wóteměra1.

Rowno toś ta drastwa jo pólsku designerku Zofiju Chylak inspirěrowała za jeje nowu kolekciju tašow.

Chylak jo studěrowała design pla Proenza Schouler w New Yorku a jo źěłała w ateljeju Nicolasa Caito, kótaryž płaśi ako nejlěpšy designer New Yorka. Ako wukubłana wuměłstwowa historikaŕka jo se specializěrowała na studium symboliki drastwow we wuměłstwje pódpołnocneje renesanse. Jeje label Chylak bu 2014 załožony2.

Dnja 21.03.2024 w slěpjańskej cerkwi jo był wósebny wjacor za Elwiru Hančowu, Towaristwo Kólesko a za wšyknych, kótarež su sobu statkowali na tych južo 3. knigłach z rěda drastwowych knigłow »Gładźarnica« kołowokoło slěpjańskeje drastwy. Knigły »Gładźarnica – Slěpjańska drastwa: III. swaŕba« su se zjawnje we wósadnej cerkwi pśedstajili. Wěcej ako 40 zajmcow jo se zgromaźiło ku tej góźbje, aby wěcej wó knigłach zgóniło. Ako prědna jo slěpjańska faraŕka Jadwiga Malinkowa powědała, knigły wuchwaliła a wó minutu śišyny za dušu njabogeje Hany Kowaloweje pšosyła. Njedawno zamrěta Hana Kowalowa z Brězowki jo była slědna ze slěpjańskeje wósady, kótaraž jo wót casa źiśetstwa až do kóńca žywjenja wšednje serbska burska chójźiła. Pó tom jo slědowała Elwira Hančowa, kótaraž jo knigłowe teksty, nastupajuce źěle drastwy, rozsudnje wuźěłała. Wóna jo se źěkowała swójomu bratšoju Hartmutoju Hančoju, kenž jo był zagronity za historiske teksty a bildki do knigłow.

Pó rědnem spiwanju Towaristwa Kólesko jo slědowała lawdacija dr. Justyny Michniuk, kótaraž źěli z Elwiru Hančoweju lubosć k narodnej drastwje a jo z njeju wót lěta 2020 spśijaśelona.

Nacasna žeńska

Som moderna žeńska

Ja se njesromam swójogo roda

Som gjarda na swój słowjański póchad

Z Pólakami powědam pólski

Z Nimcami nimski

A ze Serbami serbski

A powědam głosnje

a w zjawnosći móju maśeršćinu

Nješepocu ako někotare

Dokulaž to jo mójo pšawo

A pšawo wšyknych luźi se w maśernej rěcy rozgranjaś

Gaž woblacom se pólsku bursku drastwu

z regiona Žywiec

Njok se pśewoblekaś

To njejo žeden kostim

To som ja: sebje wědobna słowjańskich tradicijow

Gaž gronim «ně» pótom njok

Gaž «jo» pón cu

Gaž mjenam som zła

A gaž mjelcym cu měś swój měr

W Pólskej som »ta w Nimskej bydleca«

W Nimskej som »ta z Pólskeje póchadajuca«

W Serbach som »ta, kótaraž jo serbsku rěc nawuknuła«

W dowolu som »ta z Chóśebuza«

Chto ja som?

Som moderna žeńska

          JUSTYNA MICHNIUK

W zajźonych lětach su se wudali w Slěpjańskej wósaźe knigły, spiwniki, wobrazowe­ zwězki, brošurki a cejdejki, jo – samo prědna pšawa wucbnica z titelom »Ho zachopjonku jo było to słowo – Slěpjański rozprajak«, w našej slěpjańskej warianśe serbšćiny.

A teke na plakatach, informaciskich toflach, (poł)amtskich wózjawjenjach a kórtach z regionalnym wuznamom cytamy pśecej zasej tu srjejźnołužysku slěpjańšćinu.

Se wě, až wužywa se teke we wustnej formje na wšakich zarědowanjach a swěźenjach, w cerkwi a pśi woplěwanju tradicionalnych nałogow. Teke we wšednem žywjenju ako rozgranjańska rěc jo hyšći k słyšanjeju, lěcrownož se to bóžko źeń a mjenjej jawi.Wšak jo licba běžnje slěpjański powědajucych źeń a mjeńša.

Gaž jo w casu mójogo źiśetstwa pśed wěcej ako 60 lětami zawěsće hyšći połojca wobydlari serbski powědała abo nanejmjenjej rozměła, jo se to, rowno ak naša drastwa, do dalokeje měry z wejsańskego wobraza zgubiło.

Weto dožywjamy wěstu renesansu a wědobne spěchowanje pśez angažěrowanych jadnotliwcow, towaristwa a organizacije. Za tym stoje zwětšego luźe, kótarymž su naša rěc, kultura a tradicije wažne a substancielne a kótarež by jich dopołne póminjenje wjelgin woblutowali. Jo to jadnorje fundamentalny wobstatk jich byśa a tyśa.

Źěkowano Tebje znajom wšykno;

drogotne a rědne wěcy, kenž njamóžoš kupiś z pjenjezami

Ty sy mě spiwała pěsni stareje mudrosći

Ty sy z njewidobneju nitku do mójeje wutšoby zašyła

lubosć k tradiciji

Ty sy – ako twóje źiśiźiśi – starym nałogam domoj kazała a je woplěwała

gaž su wótzabyte pó wejsnych drogach se šmotlili

A ty sy je mě pśidała ako pśewóźowarjow mójich wšednych graśow

Twójej włožnej ruce stej wiłej jatšowne makowe pjacywa

Tej ruce stej mě hajckałej, gaž som była chóra, a mě wucyłej girlandy plasć

z wónjatego płonjaka

Źinsa pytam pórědke zela pódermo we wudrjeńcy

pśi rěce

Su se zminuli

Ako Ty njezjapki z mójogo žywjenja sy wótejšła

Ty sy była jadnučka, kenž jo wěźeła, cogodla som płakała a cogodla som se smjała

A ako sy móje włose wuplatła, sy mě pśišepnuła

až buźomej pśecej gromaźe!

Ty a ja. Mej.

Ty sy mě pokazała, kak popjelowe kulki słoźe

A kak wuglědaju kósćiwadło a kšawnik

Z Tobu som zmakała jelenje a sarnje

Wóni su gryzali kał z našogo póla

a Ty sy jim dała mězgowate łopjena rypaś.

Žednje wěcej njebudu sejźeś na zofje w Twójej kuchni

A njebudu groniś: Wulicuj mě něco, luba Starka!

Jano zabijanje kokota jo wót 16. stolěśa ako kjarmušny a žnjowny nałog dopokazane. A w 19. stolěśu su měli w Bergiskem kraju (źinsa Nordrhein-Westfalska) teke tak pomjenjone dwórowe kjarmuše a pókjarmuše, źož su pśewjadli Hahne- a Gänseköppen w ramiku susedstwa abo wót kjarcmarjow wugótowane1.

Toś te »priwatne« kjarmuše su měli swój póchad drje w casu francojskego wobsajźenja wót 1806 do 1814. Tej pótom kněžecej pšuskej wušnosći w Póryńskej jo było toś to »liberalne cynjenje a wóstajenje« kjarmušow špjeńc we wócyma, togodla jo wopytała dwórskim kjarmušam (mimo wjelikego wuspěcha) zadoraś. Napśeśiwo tym wšuźi wótměwanym stśělcowym swěźenjam, kótarež su byli w zmysle wušnosći a na kótarež jo był dla wusokich zastupnych pjenjez jadnorym luźam pśistup zadorany, su se mógali na dwórowych kjarmušach teke jadnore źěłaśerje, burja, małe wikowarje, najamniki a rucnikarje wobźěliś. Nałog Hahneköppen jo był ze swójimi pseśěgami w žywnosćach, z wuzwólonym kralom a jogo insignijami – kralowy rjeśaz a kłobyk, k tomu wupyšnjony kralowy wóz – stśělcowy swěźeń jadnorego muskego. How se zmakamy zasej z módrymi kitelami a carnymi šapkami, kótarež nose źinsa hyšći pśi gusecem rejtowanju we Wattenscheid a Essen ako teke pśi Gansrijden w belgiskem Berendecht. Toś ta »drastwa źěłaśerjow« jo słužyła ako jasne wótgranicowanje ku swěźeńskim drastwam a drogim uniformam stśělcowych gildow. Na někotarych městnach su wózyli na pśikład krala abo kralowy pórik togo Hahneköppen w pśeśěgu samo na karje, což wukładujo Dagmar Thiemler ako pśekazowanje pyšnych wózow stśělcow a móžo se rownocasnje gódnośiś ako póśěg ku źěłowemu swětoju wobźělnikow na Hahneköppen. Mimo togo jo se pśi Hahneköppen ten wótpowědny městny dialekt wědobnje wuzwignuł.2

we wichorach 20. stolěśa

»Naprědk! buźi hesło našo,

za swoj lud a kraj.

Kuždy wošcync huwołašo:

Goŕej gledaj k bytšym ńebju,

słyńco kiwa žyẃeńu;

Bog se znajo k wěrnem źěłu.

Kšutym dawa razeńe.«

(Bogumił Šwjela, w swójom

dnjowniku)1

I. Cas kejžora a Weimarskeje republiki

Jadna z nejwuznamnjejšych serbskich wósobinow 20. stolěśa jo mimo cwiblowanja Krystijan Bogumił Šwjela (nimski Christian Gotthold Schwela, *5. septembra 1873 w Skjarbošcu, † 20. maja 1948 pla Naumburga).

W jogo statkowanju ako serbski procowaŕ a faraŕ, ale teke w priwatnem familijowem žywjenju su se pokazali wšykne naźeje, konflikty a katastrofy, kenž su wažne byli za serbski lud w prědnej połojcy zajźonego stolěśa.

Ako syn serbskego kantora a casnikarja Kita Šwjele (1836–1922) jo se južo ako student angažěrował w młodoserbskem gibanju, kótarež jo nastało ku kóńcoju 19. stolěśa, gromaźe ze swójim pśijaśelom Wylemom Nowym (1870–1933). Wónej stej załožyłej zwězk serbskich študańcow a zorganizěrowałej dolnoserbske schadowanki, aby zmócniłej zacuśe sebjegódnosći Serbow. Nowy a Šwjela stej pregowałej gromaźe z Matejom B. Bronišom (1868–1937) a Hajnom Rizom (1873–1917) młodoserbske gibanje w Dolnej Łužycy. Nastajenje Šwjele, až serbskosć jo wobogaśenje a njejo nic, za což se ma sromaś, jo se śěgnuło ako cerwjena nitka pśez jogo procowanje we wósadach a jo wiźeś ako jogo wótkazaństwo. Wuznamne su jogo pśinoski ako rěcywědnik, wudawaŕ casopisow a casnikow a ako iniciator załoženja Domowiny.

Knigły maju wušej togo serbsko-nimski »špikowański cedlik« za wšykne cytajuce źiśi a jich starjejšych.