Aby wěc měła wuspěch, musyš teke na wen­kowne wuměnjenja glědaś. Za wustup Nimsko-Serbskego ludowego źiwadła w Dešnje 5. rožownika njejsu take optimalne byli, dokulaž jo było wjele paralelnych zarědowanjow, pśed gósćeńcom »Serbski dwór« njejo žeden plakat pokazał na wustup źiwadła a mimo togo jo se kjarcmaŕ ze zachopjeńkom pśedstajenja mólił. Weto jo mógało něźi šesćźaset pśiglědarjow dypkownje do zala. Jano 15% z nich jo trjebało simultane pśełožowanje, dokulaž wětšyna luźi su byli Słowaki z Bratisławy. Źiwa­dłowe graśe »Łapanje šefa« Thomasa Steinkego ma tśi akty bźez pśestawki. To jo mě było wjelgin lubo, dokulaž wobsejźaŕ gósćeńca jo swójim swójźbnym piwko pśinjasł, ale jogo kjarcmaŕ njejo pšašał za łacnymi gjargawami dalšnych pśiglědarjow. Serbske wuměłce a jich publikum su pak we Łužycy južo spokojom, gaž něchten jim zal wótwórijo.

Jadnanje graśa »Łapanje šefa« wzejo pśiglědarje sobu do hobbyjoweje piw­nice Kowalkojc Uschi a Harryja (Anna-Maria Brankačkec a István Kobjela). Strowoty dla njamóžo wóna wěcej ako chórobna sotša źěłaś. Jogo su pušćili ze šesć tysac dalšnymi ze zawoda a pśekubłuju jogo něnto na konditarja. To njama perspektiwu a se jomu njoco, ale jo spěchowane wukubłanje. K tomu pśiźo, až jima grozy tšach, swójo bydlenje zgubiś,­ dokulaž njamóžotej dalej najm za pśebytk zapłaśiś. Togodla stej na mysl pśišłej, žeńsku Harryjowego něgajšnego šefa Ludwiga Stromppa (Jan Mikan) wuwjasć a za jeje pušćenje milion eurow se pominaś. Ale z njedoglědanim łapjo Harry město teje žeńskeje Stromppa same­go. Mimo togo jo Harry pśi tom njestatku Opel Uschinego bratša Lea Zippela (Tomaš Cyž) wobškóźił. Nje­gluka bywa hyšći wětša, dokulaž žeńska Stromppa groni Zippeloju telefoniski, až njebuźo milion za swójogo manźelskego płaśiś, ale by tśi miliony dała, joli by trijo jogo zamordowało, dokulaž ako wudowa by derbnuła sto milionow eurow. Teke zastupny šef Stromppowego koncerna njama zajm Stromppa wulichowaś, dokulaž jo něnto sam ze šefom.

kótara warstwa mójogo wobraza

jo gótowa, jo dopołna?

póglědnjenje njedobywa se

pśez dłymi studnje, wóneje

nimeje studnje znamjenjow

bźez dna, bźez źaržawow

zacuwam proznosć, dal a dłym

w graśu z rědnym a tym žadliwym,

źož jo městno, kenž jo njeměstno,

zwenka casa, źož drje něco jo,

což łaka, grozy, póžera

słowa, crjowa, njesłowa

warstwy wobraza su zmjerwjone

wóznam něźi zwenka chowa se,

lěbda pśistupny dla sprošenja,

kenž se skšajźu rozwija

weto pišom, stajam znamjenja,

ak som w mjazybyśu pócrěła

ŹILKA

Něgajšne funkcije, zawiny zachadanja a pśikłady něntejšnych kontekstow wustupowanja

Narodna drastwa wulicujo wó swójom nosarju – cłowjeku z wěstymi ekonomiskimi móžnosćami, socialneju poziciju a zacuśim estetiki, wó cłowjeku, kótaryž jo był źěl we wšakich nastupanjach wjelerakego zgromaźeństwa. Njedejali pak zabyś, až jo była tradicionalna narodna drastwa praktiski wužywana, a dla togo jo musała byś wužytna, jo była pśedewšym woblekanje, nic kostim. Jo spokojła wšak pótrjebu, abo samo notnosć, se z kupku identificěrowaś a jo wuzwignuła zwězanosć cłowjeka z lokalnym zgromaźeństwom, ale rownocasnje jo była na wěsty part awtoprezentacija, wašnja zwuraznjenja bogatstwa, ekonomiskeje njewótwisnosći, socialneje pozicije, proce wó estetiku, sprocniwosći, kradosćiwosći, šykownosći. Narodnu drastwu su mody wobliwowali, lěcrownož su faze mody, wósebnje we wejsnej kulturje, něga radnje dlej trali nježli źinsa. Zawěsće su to ekonomiske wobstojnosći zawinowali, ale teke konserwatizm wejsanarjow.1 Rownocasnje jo narodna drastwa nosaŕ materielneje kultury, wón statkujo naměsće, wót prědnego póglědnjenja. Woblekanje wótcerjujo granice.2 Su to granice na dwójaki part. Na woblekanju su spóznali, chto jo swój a chto cuzy a teke z kótareje wokoliny kraja jo pśišeł. Drugi part su za cłowjeske woko njewidne, ale w mentaliśe wejsanarjow pśibytne granice, kótarež su byli źěl njematerielneje kultury našych prědownikow. Na tom městnje góźe se pomjeniś někotare pśikłady, kenž pśedstajaju, kak jo we wejsnej towarišnosći narodna drastwa cłowjeka wopisowała: Jo na jogo zamóžeństwo, familijowy staw, starstwo, pówołanje, regionalnu, etnisku a narodnu pśisłušnosć pokazowała, jo měła funkcije we wěrje a magiji, to groni, jo definěrowała pśi familijowych a cerkwinych tradicijach a w socialnem wejsnem žywjenju wugbanu rolu jadnotliwca, a drastwa jo měła teke wěste detaile, kótarež su cłowjeka pśed škódnymi statkami demonow, pśed złymi luźimi abo chórosćami šćitali, na pś. cerwjene parlickowe rjeśazki, casy jo to był symbol wugbanego pówołanja, na pś. pastyŕske pase pla wójcarjow.

Manšćina jo wótemrěła ako prědna rěc južo w 1970tych lětach. Zachadaś jo zachopiła južo w 19. stolěśu ako »rěc głupakow«. Pśi minjenju rěcy jo nastał zwisk mjazy maminorěcnymi a aktiwistami, což jo wjadło do gibanja, kótarež jo rozkwitło w 1990tych lětach. 1992 jo był prědny manski rěcny zastojnik wumjenjony. Wón nawjedujo »wandrujuce ceptarje«, kótarež póbituju mansku rěc ako fakultatiwny pśedmjat w šulach pó cełej kupje.

Wó wukładowanju zwěrjecych głowow ako wupyšnjenje pókóń­cow a ortgangow na dolnołužyskich bolanych domach

W Błotach a šyršej wokolnosći zda se byś konsens, až wupyšnjenje pókóńcow jo wósebnje typiske za region a zasadnje pśedstajijo wužowego krala, kenž jo był starym Słowjanam swěty. Stakim se tuchylnje ortgangi (bocne kšomy kšywa pśi padorownych pókóńcach) wobnowjonych a nowych twarjenjow, jo samo domcyki na busowych wustanišćach, z tym symbolom wudopołniju. Ewentuelny historiski zmysł se pak rědko diskutěrujo. Na zwěrjece głowy dopominajuce wupyšnjenja pókóńcow a swislow pak su akle relatiwnje pózdźe zajm ludowědnikow zbuźili; tak póchadaju prědne wopisowanja z lěta 1880 wót Willibalda von Schulenburga. W tom casu pak su wupyšnjenja južo kradu dłujku tradiciju měli, bźez togo až mógali se jasne pomjenjenja motiwow dopokazaś. Slěźenja wokoło burskich domow pak pokazuju na to, až njejadna se wó lěttysace stare, ale wó relatiwnje młode motiwy, dokulaž swisle wustupuju w našom rumje někak wót póznego 16. resp. ranego 17. stolěśa. To zwisujo z notnymi změnami, kótarež su nastali pśi stajanju walmowych abo połwalmowych kšywow (ze styrimi schylonymi płonjami): Móžne druge zakóńcenja kšywa su sebje pominali spušćobny šćit za ortgangi, to groni za bocne kšomy pókóńcow.

Prapremjera lětosnego programa »Ptaškoweje swajźby«, kótaremuž se dolnoserbski groni »Zapust« teke bźez zapustowego pśeśěga, běšo na 18. wezymskem w chóśebuskem Komornem jawišću. Zal jo był połny, jano dobra połoj­ca pśiglědarjow jo trjebała słuchatka za simultane pśełožowanje a jadnot­liwe luźe su byli nižej 40 lět stare. To powě­da za zajm za źiwadłowu kulturu pó serbsku.

Zakładna ideja programa pód motom: »To njamóžo byś!« jo pśemyslo­wa­nja gódna. Bus z cłonkami SLA wót­jěźo 1989 z Budyšyna do Wórjejc na »Ptaškowu swajźbu«, ma pak ducy panu. Ansamblownik źo do bliskego doma wó pomoc telefonowat. W tom casu wu­wjedu zwenkazemske wót Marsa druge cłonki z busa. Źiwadłowniki mysle, až su jano 30 minutow na cerwjenej gwězdźe, wopšawdu pak su tam 30 lět. Wšy­kne se namakaju zasej na 25. wezymskem 2019 we Wórjejcach. Kšac pó kšacu rozměju, až płaśi něnto hynakšy politi­ski a góspodarski system a až lěbda něchten wót jich starjejšych jo hyšći žywy.­ Dokulaž pśedwiźony ansambel za aktualny program wupadnjo, zaskócyju a pokazuju pód nawjedowanim swójogo nowego póbratša Jana (Jakub Wowčer) program z lěta 1989. Na kóńcu pak se rozsuźiju se wrośiś do NDR togo lěta, dokulaž se jim styska za swójimi swójźbnymi. Jano Jan wiźi take 30 lět ako dar a wóstanjo w našom casu. Mimo togo jo se zalubował do Cecilije (Katharina Pöpelec), źowća jogo tegdejšeje lubki Weroniki (Alena Farkašowa).

Južo někotare lěta se w kulturnowědomnostnem wótrěźe Serbskego instituta pód glědanišćom »póśěgi a spleśonosći« mjazsobne zwiski Serbow kaž teke zwiski Serbow k Nimcam a drugim mjeńšynam wuslěźuju. Wědomnostnicy a wědomnostniki se zaběraju z temami, kenž su zwětšego desiderata w nejnowšem stawiznopisu. K tomu słušaju póśěgi mjazy Serbami Górneje a Dolneje Łužyce. Pšašanje jo tematiski wjelgin wobšyrne, dokulaž sega wót zwiskow towaristwow a institucijow k spleśonosćam zarědnistwow až k specifiskim wósobinskim kontaktam. Jo pak teke wažne, z kótareje perspektiwy se na to glěda. Njejo pótajmstwo, až perspektiwa z Górneje na Dolnu Łužycu wšuźi dominěrujo a jo cesćej samo jadnučke glědanje na historiske tšojenja. Z togo casa, až mamy wótnožku za dolnoserbske slěźenje w Chóśebuzu, móžomy se na městnje fokusěrowaś a koncentrěrowaś na stawizniske wuwiśe Dolnoserbow. Rozsudny zaměr pśi tom za mójim zdaśim jo, to produktiwne teje zwězanosći mjazy Serbami do srjejźišća stajiś. To wopśimjejo se wě kritiske glědanje na proces wuwiśa Serbow we Łužycy a zwenka njeje. A wšykne zwiski mjazy Serbami Górneje a Dolneje Łužyce su mjenjej abo wěcej wótwisne resp. wobwliwowane wót nimsko-serbskich a serbsko-słowjańskich póśěgow.

Pód glědanim pśeźěłanja a censury dotyknjo se impulsowy na­stawk Zhubjeny »Bog« w Mininych basnjach z pjera Pětša Janaša temy basniskich wersijow we wudaśu zběrki z lěta 1955 Mina Witkojc, K swětłu a słyńcu (dalej WKS). Tam jo pomjenjona mj. dr. zběrka nimskich basnjow z rěda Die sorbische Bibliothek Mina Witkojc, Echo aus dem Spreewald, LND 2001 (dalej WES), w kótarejž se pśedstajijo 76 basnjow Miny Witkojc, pśebasnjonych wót Elke­ Nagel do nimskeje rěcy. Nimska zběrka jo zapołožona ako ludowa cytanka, togodla jo se złožył wuběrk tekstow na zběrku Mina Witkojc, Nimjernosći brjogi, LND 1993 (dalej WNB). Pśebasnjenje teksta Er­furt­ske spomnjeśa, kenž se we WNB njejawi, złožujo se na wu­­daśe w Mina Witkojc, Serbska poezija 1, 4. nakład, wud. Kito Lorenc, LND 2000. Konkluzije wó zgubjonem »Bogu« kaž tež wó póznem šyrjenju socialistiskich wariantow pak wót faktow w kuždem paźe pódprěte njejsu. Wšykne pśebasnjenja we WES na zakłaźe WNB bazěruju na serbskej wersiji nastaśa resp. prědnego wudaśa, mimo jadnogo:

»Srědk pśeśiwo bójosći« / »Ein Mittel gegen die Furcht«

Toś ta baseń wšak w Ja­našowem nastawku rolu nje­grajo, njegóźi źe se do jogo tezy wó zgubjonem »Bogu«. Spóromje jěsnjejšeje wersije drje stej we WKS wušmarnjonej smužce pietistiskego duktusa »mimo za­wisći njasć chudobu / na wšo glědaś z cystej’ wutšobu«, tola stojeca wóstała jo naslědna smuž­ka »Božu stworbu we wšom poznawaś ...« (1928, WNB, 108) / »Die Schöpfung Gottes überall erkennen ...« (WES, 110).

Lońska Schadowanka 1. decembra 2018 jo był mój debit ako gósć. Som južo žedne raze dožywiła to zajmne tšojenje w Budyšynje, ale akle łoni jo se mě­ raźiło raz do Chóśebuza woglědaś. Som była narska na kulturny program a teke na rejowanje pó rytmach serbskeje muziki. Cerwjena nitka Schadowanki su ga zmakanja ze sobuwuknikami, ceptarjami, wósobami zjawnego serbskego žywje­nja – stakim woplěwanje kontaktow. Jo rědnje, schadowaś se raz wob lěto, wuměnjaś nazgónjenja, spominaś na stare case a wózjawiś pśichodne plany­. Schadowanka jo teke wita­na góź­ba serbski powědaś za wšych, kótarež howa­cej wšednje nimski powědaju.

Dwójorěcna moderacija jo wjadła gósći do swětosneje atmo­sfery. Schadowanka jo se zachopiła z wjelgin dobrym wustupom chora Dolnoserbskego gymnaziuma, kótaryž jo wabił pśiglědowarjow do zgromadnego spiwanja pěsnicki »Every­body loves­ saturday night« w něko­tarych rěcach a ze spiwanim »Serbskeje jěš­ni­ce«. Pótom jo Serbski młodźinski ansambl z Budyšyna zagrał kuse tradicionalneje serbskeje muziki z dudami, małymi a wjelikimi serbskimi guslami. Na to su wuknice DSG prezentěrowali mo­do­wu pśeglědku: elementy dolnoserbskeje drastwy, nałožowane w nacasnej moźe. Projekt jo nastał­ pó wuměnje wuknikow Erasmus-programa, ako jo mło­źina z Chó­śebuza na woglěd do Norwegskeje dojěła. Młode designerki 12. rědownje su pśiznali, až jo nadawk­ był śěžki, pśeto njejsu do togo wěźeli, kak se šyjo ze šyjarneju mašinu. Tola kóńcny wuslědk proce jo pozitiw­nje za­ła­pił a zagórił wuknikow a pu­blikum. Studenty sorabistiki z Lipska su pósłali za Schadowanku jaden wideo, kenž jo se na płachśe pokazał. Wóni su skeč pśedstajili z nadpisom: »Daj mě jadno źowćo.« To jo była parodija telewiznego programa, źož muski wubjerjo žeń­sku z tśich kandidatkow pó stajanju pšašanjow. Skeč mó­žośo se woglědaś na YouTube. Wjerašk Schadowanki jo był wu­stup młodeje kupki The Good Soul Project, kótaraž jo zagóriła z pśedstajenim nacasneju dolnoserbskeju pop-titelowu, stwórjoneju w lěśe 2015. Last but not least jo teke duo LeDazzo publikum kradu wobguslował. Studentku a jazzowu spiwarku Lenu Hauptmannojc jo na koncertowej gitarje wirtuoznje pśewóźował Dan Baron. Wónej stej mjazy drugim pśed­stajiłej nowu jazzowu kom­poziciju na baseń Miny Witkojc. Se wě, teksty móžomy cesto lěbda rozměś. Ale organizatory (DSG a Załožba za serbski lud) by pśi kon­ci­pěrowanju programa mógali na to źiwaś. Kaž pśi spiwach chora DSG, pśi pśed­stajenju modoweje pśeglědki a pśi pokazanju skeča by technika se mógała wužywaś, aby se teke druge spiwane teksty šlagrow na płachtu projicěrowali a lěpše rozměśe serbskeje poezije by toś móžne było.

Město Sighişoara (hungorski Segesvár, nimski Schäßburg) we wutšobje Sedymgórskeje, kótaregož historiski centrum wót 1999 k swětowemu kulturnemu derbstwoju UNESCO słuša, jo pla turistow znate pśedewšym ako (pózdatne) rodne městno sławnego wjercha Vlada III. Drăculea. Cłonki kulturneje kupki »Serbska reja« z Lipska/Chóśebuza – Gregor Kliem, Fabian Jacobs, Beth Fogleman, Robin Brück a Clemens Isensee, ako su ze mnu dnja 20tego awgusta z najmjetym małym busom do Sighişoara jěli – pak njejsu byli na slědach togo kšejłacnego groby Dracula. W koferowem rumje smy sobu pśiwjadli kopicu muzikowych instrumentow a samo pór głažkow z błośańskimi górkami – ale žeden kobołk. Wjeliki event, kenž jo nas dotam pśiwabił, jo był interetniski festiwal »Proetnica«, kenž jo lětosa južo k 16temu razoju w Sighişoara etnokulturnu wjelerakosć swěśił. Kulturne kupki wšyknych 20 rumuńskich mjeńšynow (mjazy nimi na pś. Hungory, Roma, Grichy, Pólaki, Ruteny a Tatary) su tam wót 22. do 26. awgusta ze spiwanim a rejowanim wustupili. A lětosa jo tam k prědnemu razoju teke kupka ze serbskeju kulturneju slězynu wustupiła: Serbska reja. Ale kak jo se to wušykowało?