Ako glucne zmakanje wopokažo se wusta­jeńca z wobrazami serbskego wuměłca Fryca Latka (1895–1980), kótaruž stej zarědowałej na nowem chóśebuskem kulturnem městnje »Wósekojske dwórnišćo« w tam zaměstnjonej »Galerija Bramborska« a »Galerija Pěś« w zgromadnem źěle ze Serbskim mu­zejom a Spěchowańskim towaristwom Serbskego muzeja. Wusoke sćěny nowo saně­rowanego historiskego twarjenja w radnej cerwjenej a mechzelenej barwje su idealna slězyna za śiche a pó źělach­ małe wobraze. W głownem jo jadnab 40 krajinowych mólbow k wobźiwowanju. Mimo togo se pokažo teke na Latkowu źěłabnosć ako ilustrator a na jogo twóŕby pó skazanju, z kóta­rymiž jo swójo wužywjenje (»źěło za klěb«) zasłužył. Ekspozicija zjadnośijo někotare wobraze z priwatneje zběrki z twóŕbami z wobsejźeństwa Serbskego muzeja Chóśebuz, tak ako někotare twóŕby, ako stoje na lisćinje žycenjow muzeja. Zwjaselece jo, až su mj. dr. někotare mólby z krejza pótomnikow na swětło pśišli; stakim se zjadnośijo how tšocha wólejowych wobrazow, kenž dotych­měst w zjawnosći žednje hyšći wiźeś njejsu byli.

Cas swójogo žywjenja běšo droga Latka k wuměłstwu widobnje ze śěžkosćami wuflastrowana, což móžo se jano krotko naspomnjeś. Tak chapjašo pó wokołodrogach akle 1921 we Weimarje študěrowaś. Malsnje pak wuwijašo swójo kreslaŕske wobdarjenje, rozmógnuch bogate ilustraciske wuměłstwo a twó­rjašo rowno tak wobrazowe tšojenja, kenž ako knigły wudachu.

Skeptiske optimisty (4/11)

Se wě, až smy wuźěłali za naš kalendaŕ koncepciju a plany. Chylu smy pśi tom woplěwali wěstu směšnu strategiju: W LND ga su měli (a snaź maju tam źinsa hyšći) tak pomjenjonu »radu słoda«. Gremijoju som musał eksponaty pśedstajiś, aby cłonki je mógali pógódnośiś ako gódne za fotografěrowanje. To njejo nic za mnjo było.

Z Geratom Hendrichom smej wjelgin malsnje wupytnułej, až buźomej pśez lěta trjebaś zwězkarjow w muzejach, archiwach abo priwatnych zběrkach, kótarež pokazuju nam wobstatk łužyskich drogotkow a wupóžycuju nam eksponaty za fotografěrowanje. To pak jo rowno na zachopjeńku śěžko było, wótergi su to wótpokazali. Pśicyna: Prědny kalendaŕ njejo hyšći pśedlažał a njejsu se našo pśedewześe mógali pśedstajiś. Pó 1976 jo to bywało wjele lěpjej. Tegdy njejsmy ale žeden cas měli, dokulaž jo se śišćaŕnja pśedłogi z pśedběgom pśisamem tśich lět pominała.

Arnošt Kowar, nawjedowaŕ Wórjejskego Serbskego muzeja, lěta 1971 w Židźinom Foto: Gerald GroßeArnošt Kowar wót Serbskego muzeja jo mě ned z radu pó boku był a pomagał. Teke ceptaŕ a awtor Alfons Frencl z Róžanta jo pomagał a mě do kloštarja Marijina gwězda pósłał a tam teke pśipowěźeł, až pśidu. Som měł póglědaś, lěc by mógał z bogaśe wupyšnjoneje pratyjownje, zgótowana wokoło lěta 1200, kalenderowe łopjeno wugótowaś. Abatisa jo to pśijaśelnje wótpokazała. Lěta pózdźej jo mě pomagał Pawoł Kmjeć z Chrósćic a jo w kloštarju pšosył wó wupóžycenje wósebneje šabraki za jatšownych rejtarjow. Dokulaž njejo měł žedno awto, som musał transport pśewześ. Ja pak, nic wó tej małej łdžy njewěźecy, som za abatisu spšawne dogrono wó wupóžycenju pśigótował. Wóna jo to z wjelikomyslneju gestu akceptěrowała. A katolik Kmjeć?

Pódobnje njejsom w 1970tych lětach měł žednu gluku z tachańskeju pókładownju sw. Pětša w Budyšynje. Njejsu mě kśěli tam fotografěrowaś daś a teke njejsu kśěli nic wupóžycaś – z wěstotnych pśicynow, ako su gronili. Tegdejšy tachański faraŕ dr. Rudolf Kilank jo rad kśěł, aby w Křini wujšeł pśinosk wó biskupje Wóskem (1692–1771). Ale wuměłski kalendaŕ bźez fota njejo móžny! Stakim jo Kilank ako priwatna wósoba w pókładowni drogotne wopismo wót 1744 wupóžycył a do swójogo bydlenja pśinjasł. Tam som natwarił swóju techniku. Wobraz jo musał nastaś w dopołnje śamnem rumje, dokulaž su błyskowe aparaty jano mału kapacitu měli. Daś to źinsa hyšći něchten rozmějo! Myslim se, až jo se dr. Kilank cuł ako w krimiju, źož njeknicomniki we jśmě originalne wuměłstwo wuměniju.

Choreografiju za balet Serbskego ludowego ansambla jo stwórił Kornel Kolembus. Foto: Maćij BulankGaž taka recensija wujźo, jo cas pśedstajenjow ptaškoswajźbnych programow Serbskego ludowego ansambla (SLA) za lěto 2020 mimo. Togodla njamógu za program: »Chtož se zwažyjo, tomu se raźijo« narskosć wubuźiś, ale jano drugim recensijam jajko dodaś.

Lětosna tema, pśestrukturěrowanje Łužyce, wóstanjo zawěsće hyšći tśiźasća lět aktualna, což »wuspěchy« na tom pólu w Poruhrskej pokazuju. Ale program njebudu wóspjetowaś, dokulaž serbski publikum wócakujo kužde lěto něco nowego, chóśebuska młoda generacija zazdaśim mało wócakujo. Na plakatach za program SLA jo se wabiło z fotom młodych žeńskich w pseudorebeliskich drastwach punkeroweje resp. wójarskeje mody. Weto njejo razka źaseś procentow tych wósymźaset pśiglědarjow dnja 18. januara w Komerowem jawišću młodšych ako tśiźasća lět było. Móžno jo pak teke, až młoźina źinsa njejo taka rebeliska ako młoźina něga, ale wěcej bergarska. Generacija 50+ jo se zwětšego wjaseliła na program SLA z ludowymi spiwamy a z rejowarjami w drastwach abo kostimach ptaškow. Zachopił jo se wopšawdu ze spiwom Handrija Zejlera: »Gaž bóžemje ptaški kśě dawaś«, spiwany wót chora a Johanny (Heleny Bětnarjec), kótaraž jo głowna figura programa. Toś ten spiw ma něco z ptaškami cyniś, ale chtož tekst znajo, wě, až basnikarjeju se styska pó raju na njebju, aby měł tam pokoj wót žywjenja how na swěśe. To jo zacuśe stotysacow luźi w Nimskej, kenž śerpje na depresiju, ale za dobry pśichod to njepowěda. Johanna pśiźo pak z cuzby slědk do Łužyce, aby se w domowni nowu eksistencu natwariła. How wužywa inscenacija móžnosći techniki, dokulaž witanje do starjejšynego doma pokažu na sćěnje w slězynje jawišća ako film. Tak móžo SLA teke w małych zalach wustupiś, dokulaž licba trjebnych kulisow jo minimalna. Johanna »skocyjo« ako se groni z filma do jadnanja na jawišćo, což pomina se wjelgin kradosćiwe graśe źiwadłownice. Taki efekt jo mógał publikum w běgu wjacora hyšći někotare raze wobźiwaś. Wósebna dobrota togo graśa z filmom jo była, až balet jo rejował rownocasnje na jawišću a w filmje, což dawa za choreografiju Kornela Kolembusa wjele móžnosćow za kreatiwnosć. »Carnoběła reja«, kótaraž symbolizujo konflikt neoliberalnego towaristwa mjazy profitom a šćitom pśirody, jo za to dobry pśikład. Za wideowe filmy mamy se źěkowaś Michałoju Cyžoju. Wósebnje kreatiwny jo pak libreto Wita Bejmaka. Zwětšego jomu se raźijo, kabaret z tradicionalnym źiwadłom a tradicionalnymi spiwami zgromaźiś, a mimo togo pśechwataś. Tak groni Johanna raz: »Musym bamža zazwóniś«, pón zwóni smartfon dirigenta a muzikaliskego wjednika pśedstajenja, Andreasa Pabsta, a wón se rozgranja pó nimsku z Johannu. Pśipódla: Andreas Pabst spušćijo SLA. Togodla how: Wutšobny źěk za Wašo źěło w Serbach!

Zachopjeńk decembra 2019 jo w Barlinju do nimjernosći wujšeł Měto Pernak, luź, ako jo z njewšednym angažementom se zasłužył nejwušu cesćownosć a toś su jogo w casnikach a casopisach južo słušnje wopomnjeli. Pśi tom su znosyli radnu licbu kamuškow do mozaika žywjenja, kótarež jo se zachopiło 1938 a jo wóstało do kóńca połne dožywjenjow a njewomucnego źěła. Kśěł tomu wobrazoju dodaś někotare wósobinske dopomnjeśa.

Měto Pernak Foto: Madlena NorbergowaGaž spomnjejom se slědk na rane źiśetstwo, ga myslim se wótergi na serbske ewangelske cerkwine dny. Te su byli kužde lěto w drugej górnoserbskej jsy a naša familija jo była pśipódla. Za nas źiśi jo to było něco wósebnego. Duchowne su byli hynac woblacone nježli pla nas katolskich, kjarliže su byli hynakše a samo rěc namšarjow jo pak jano se wótchyliła. My pak smy ceło wułykowali za jadnym wujkom z Barlinja ... Tomu jo se spódobało, kak smy serbski grajkali – a toś jo pak raz wuśěgnuł za kuždego z nas bananu. Jo powědał tšochu hynacej ako my Budyšynarje. Až to jo była zewšym druga rěc, dolnoserbšćina, som zbadał akle lěta pózdźej, 1996, rowno na swětego Mjertyna (pótakem Měta). Som był sedymnasćolětny kjarlik a su mě pśepšosyli na Swěźeń serbskeje poezije, kenž jo był pósćony Minje Witkojc. W pśestawce jo Měto Pernak mě a žednym bórkojskim žeńskim kazał na mlince do šenki. Tam za blidom jo se warkotało a šwarkotało, chejkało a smjejkało! Njejsom tencas hyšći wuměł dolnoserbski powědaś a som toś zaprědka jano wušy natśěgał. Pó chylce pak som jo teke wopytał. A to jo šło! Wótněnta som se cesćej wupórał do Dolneje Łužyce, aby rěc pšawje nawuknuł. Źinsa se źeńk ak źeńk z njeju zaběram a mam bejne wjasele na tom. Gaž něcht mě pšaša, ga som chopił dolnoserbski powědaś, ga mógu z cysteju wutšobu groniś, až wšo jo se zachopiło z tymi mlincami, ako jo »naš Martin« w bórkojskej kjarcmje za mnjo skazał. Jogo som pó tom cesćej zmakał: na serbskich namšach, doma pla luźi – pjerwjej na swěźenjach, pózdźej na zakopowanjach, na zarědowanjach Maśice Serbskeje w Górnej a Dolnej Łužycy. Wšuźi jo glědał za tym, aby luźe něco zgónili. Gaž som 2004 chopił w Serbskem instituśe źěłaś, som markował, kak akribiski jo se wědu naźěłał, kótaruž jo drugim pósrědnjał. Kuždycku drogu do Budyšyna jo wužył, aby w kulturnem archiwje a centralnej bibliotece rešeršěrował. Jo znał tam młogu drogotku, mjaz drugim rukopisnu agendu z Noweje Niwy, jogo rodneje jsy. Zgromaźonu wědu njejo jano w njeliconych pśednoskach dalej dawał, ale teke w knigłach a kniglickach, brošurkach a łopjenach, kótarež jo pisał, zestajał a pó źěłach sam wudawał. Jogo swěźeński spis k cesći Jana Bjedricha Fryca z lěta 1997 słuša k prědnym dolnoserbskim publikacijam, ako som wobsejźeł. Njejsom se jen ako abiturient trjebał kupiś. »How maš«, jo se pśijaznje wusmjejknuł.

Zamrěty pak njejo se zaběrał jano z kulturu a stawiznami, ale teke z rěcu. Swóju wědu wó serbšćinje, wósebnje wó tej pódwjacornej, błotojskej, jo mjazy drugim ako pśedsedaŕ Maśice Serbskeje, cłonk źěłoweje kupki »Serbske perikopy« a Dolnoserbskeje rěcneje komisije dalej dawał. Ako źinsajšny powědaŕ togo slědnego gremiuma som jomu za to z cełeju wutšobu źěkowny. Pódla teoretiskego źěła z rěcu pak jo Měto Pernak, laureat myta Ćišinskego, lubował kreatiwne wobchadanje z njeju. 1966 jo chapjał swětowu poeziju do dolnoserbšćiny pśestajaś: Rutebeufoju a Baudelairoju jo rowno tak ako Žukowskemu a Puškinoju serbski jězyk pśispórał. A kaki ten jo był lasny, wiselny a chytšy! Wó tom znanje młoge wudaśa casnikow a casopisow a wót Kita Lorenca zestajony zešywk rěda Serbska poezija.