Som wótrosła na płonem kraju, abo na lanźe, kaž serske luźe tuder rad gronje. Ako su tegdy granice padali, což jo nam wunjasło drogowańsku lichotu a wjele lichego casa, njejo było za móju familiju móžno, se něźer daloko dojěś, na pśikład do Ameriki. Z bratšom smej se grajkałej na gumnje a w góli z drugimi źiśimi, kótarež teke njejsu měli pjenjeze. Což wó dalokich krajach wěm, som w telewiziji nawuknuła. Na pśikład z ameriskich filmow. Naš sused, kótaryž njejo měł žednu kablowu telewiziju, jo na ka­nopeju sejźeł a z nami filmy glědał wó złych Indianarjach a wjelikomyslnych běłych cowboyjach. Póněcom jo se pśi­wucył, wu nas dermo sobu wobjedowaś! Naša familija ga jo góspodliwa. Ale to jo druga starosć. Z małym bratšom njejsmej rozměłej, cogodla te połnage Indianarje njekśě se z tymi cool woblaconymi běłymi w dobrem rozdźěliś ten wjeliki prozny kraj? A pórědnje engelšćinu teke njejsu wuměli. Mej z bratšom smej zawcasa wuknu­łej engelski. Starjejšej stej kśěłej nama zmóžniś glucny pśichod. Njewěm, cogodla, ale to źo jano z engelšćinu!

Indianarje njejsu mě byli pśeliš sympatiske, pśeto njejsu měli žedne rědne domy, kaž Amerikanarje. A wóni, jo sused gronił, telik alkohola njeznjasu kaž my. Z tym jo měnił sebje, ale to jo druga starosć. Wóni njejsu byli cool. Ja pak som kśěła cool byś. To jo se malsnje změniło, ako som póznała Winnetouwa. Nic togo z filma, ale muskego, kótaremuž jo se napšawdu tak groniło! Wón jo był atraktiwny młody muski, a ja běch młoda, rowno wósymnasćo. Smej se póznałej w lěśojskem lěgwje na literarnem workshopje. Mě jo integracija z Winnetouwom lažko pśišła. Wón jo był syn Indianarja z Ameriki a pólskeje žeńskeje ze Rzeszowa. Winnetou jo powědał pólski a teke pitśku Maně. To jo rěc jogo nana. Kak romantiski jo to klincało! Njejsom daniž słowcycka rozměła. Ale som žedne jogo sadow z głowy nawuknuła kaž spiw.

Pód motom »Słowne drogostki« jo se 24. junija wótměł 2. Serbski literarny a muzikaliski swěźeń direktnje na dwórje lubinskego groda. Swěźeń su sobu organizěrowali Kraj Bramborska, město Lubin, Zwězk serbskich wuměłcow z.t., Wokrejs Dubja-Błota, rbb a kampanja Sorbisch?Na klar. Licba pśiglědowarjow jo w běgu casa stupała, tak až we srjejź programa jo było wěcej ako 200 luźi. Swěźeń jo moderěrowała Marion Stenselowa ze Serbskego rozgłosa rbb a jej wuboka jo stojał ludowy spiwaŕ Bernd Pittkunings, kótaryž jo swóje spiwy zaspiwał a jo spominał na basnikaŕku Minu Witkojc.

Serbski ludowy ansambel jo pśednjasł koncert »Pód ługom» pó wótwórjenju moderatorki. Ze swójeje prědneje zběrki poezije »Pyšpot procha« jo cytała Źilka, kótaraž jo se na zachopjeńku skrotka z moderatorku wulicowała wó jeje twórjenju. Publikum su wuwitali zagronity za nastupnosći Serbow Tobias Dünow, krajny raźc wokrejsa Dubja-Błota Stephan Loge a šołta Lubina (Błota) Jens Richter. Na programje su stojali teke wuběźowańske pśinoski a pósćenje myta wuběźowanja wuknikow wokrejsa Dubja-Błota, pśeglědka górno- a dolnoserbskich drastwow a wjacorny show z Kula Bula (Lit a Pop).

Bramborska techniska uniwersita Chóśebuz-Zły Komorow (BTU) jo wóswěśiła 1. julija w Chóśebuzu a 8. julija w Złem Komorowje swój 10. jubilej wót zjadnośenja mjazy Wusokeju šulu Łužyca a Techniskeju uniwersitu Chóśebuz. BTU swěśi teke 75. jubilej, dokulaž jeje fundament lažy na tom załožku, kótaryž jo połožyła Krajna twaŕska wusoka šula w Chóśebuzu w lěśe 1948. Mimo rozwjaseleńskich tšojenjow srjejź głownego campusa w Měsće, z muziku, jězu a piśami, su byli zarědowanja w nowozałožonem centrumje Startblock B2, kótaryž ma pódpěraś nowo nastate pśedewześa (start-upy) z Łužyce a Bramborskeje.

W Startblock B2-centrumje (na rumje něgajšneje chóśebuskeje plěwaŕnje) blisko głownego campusa w Měsće su se wótměli rowno k jubilejoju BTU dnja 1. julija mjazy drugim źiśece cytanja ze wšakich knigłow Stefanie Šymjeńcoweje (Schiemenz) wó Chóśebuzu a jogo wokolnosći, historiji Chóśebuza a Serbach. Wóna jo zagronita na BTU za projekt Lausitzer NachfolgeBus spěchowany wót Zwězkowego ministaŕstwa za góspodaŕstwo a klimowy šćit a rowno pśigótujo źiśece knigły wó załoženju firmow a naslědnistwje pśedewześow.

Layout Rozhlada pśed 50 lětami w septembrje (1973) jo južo wordował blišy tomu aktualnemu. Na wobalce se pokazuju južo wuměłske twóŕby tencasnych mólarjow. Rowno w septemberskem wudaśu 1973 pśedstajijo se mólba »Sportowča-floretowarka (wolij)« Jana Buka, kótaremuž pósćiju se 2022-2023 wustajeńca, katalog a dalšne tšojenja pód titelom »Wšykno jo krajina«. Šefredaktor w tom wudaśu jo Cyril Kola.

Prědna wažna tema su čechojske wliwy w Młodoserbskem gibanju w Dolnej Łužycy (1888-1908) wopisane w jadnom artikelu dr. Frida Mětška w Poznańskem slawistiskem casopisu Slavia Occidentalis. »Wokoło wróćicy lětstotkow bě Maćica Serbska dale a bóle wosłabnyła, dokelž jeje załožićeljo cyle přirodnje wotemrěwachu abo bywachu dale a starši a tuž njemóžachu hižo płodnje skutkować. Nimo toho bě delnjołužiska Maćica wjele bóle ludowe towarstwo, kiž zjednoćowaše we swojich rjadach přewažnje serbskich dźěławych ze wsow« (RZ 9/1973, b. 322).

Za titel knigłow basnjow »Pyšpot procha« dostanjo nakładnistwo wóte mnjo prědnu chwalbu. Se wě: Tu ga by w prědnem rěźe zasłužyła basnikaŕka Jill-Francis Ketlicojc. Ga jadna se wó napismo jadneje z jeje basni.

»Wšo trajo a zrownju zachada«, cytaŕ w njej zgóni (b. 18). To njejo rozmjej razka pśeliš nowe póznaśe. Ale młogemu rownikoju by tyło, gaby sebje to cesćej raz wuwědobnił. W casu dłujko, dłujko, dłujko pśed našym casom jo w kosmosu z njesměrneju, njepśedstajobneju mócu jadna supernowa twóriła ten gwězdny proch: elementy našogo swěta, z kótarychž smy teke my źinsa stwórjone ...

Jazor di Garda tak bliski,

te góry dokoławokoło

tak rědne ak mólowane,

klima jo milny, dajo wino derje rosć.

How lažaś a wótpócywaś

by spódobne było,

gaby spanje njebyło nimjerne.

Teliko małych rowowych platkow,

płonych, pśizemskich kśicow,

pód niskim wrjosom,

kenž we žwałatej formaciji se rozpśestrějo.

Wjelicke mórjo rowow –

śiche mórjo dopomnjeśa a napominanja.

A we toś tom mórju

chrapka swójskeje familijoweje historije.

Což my namakajomy,

jo mě.

Na to mě,

kenž serbski póchad pśeraźijo,

swěśi słyńco Italskeje.

Młody muž, pśisamem hyšći gólc,

zakopany ze wšym swójim pśichodom,

z njeroźonymi źiśimi a źiśiźiśimi,

ze wšym, cogož jo se naźejał.

Mimo zmysła zgubjone žywjenje,

jadno wót teliko drugich.

Šyroke, zelene žwały wokoło nas.

Oktober – wrjos how wěcej njekwiśo.

Pśedstajam se purpurowe žwały.

Bratš mójeje starkeje tśeśego naroda,

kenž njejo se nigdy zas wrośił do Łužyce,

na domacnu žywnosć w Žylowje.

Twójo woblico znajom wót starego fota,

take rědne, pśijazne, młode woblico.

Twója prědna rěc jo była serbska,

sy wótrosł w tšašnem casu.

Do cogo sy wěrił? Co sy se žycył

W tom artiklu pśibližyju Wam krotki pśeglěd historije Chmjelowa. Dnja 1. julija 1950 su byli chmjelojske gmejnske grunty do Chóśebuza zagmejnowane. Źinsa jo Chmjelow ze swójimi 14.116 wobydlarjami tśeśi nejwětšy měsćański źěl Chóśebuza1 a lažy w pódpołnocy Města. Chóśebuzarjam stej Stary a Nowy Chmjelow znatej2. Tola, ako se wucytajo dołojce, słušaju teke dalšne strony k měsćańskemu źěloju Chmjelow.

Prědne naspomnjeśe a wóznam městnego mjenja Chmjelow

K prědnemu razoju wobspomnjejo se mě Chmjelow w sudniskem wopismje z 1. oktobra 1385 ako familijowe mě jadnogo znanka – »hans Smelluitz«3. Jano mjasec pózdźej, 11. nowembra 1385, naspomnjejo se pó wšom zdaśu samski Hans Schmellwitz w jadnom dalšnem wopismje ako »Hannos von Smelewicz«.4

Serbske městne pomjenjenje Chmjelow zjawijo se ako Chmėlow nejpjerwjej pla Johanna Gottlieba Hauptmanna5 w lěśe 1761 (»Nieder-Lausitzsche Wendische Grammatica«; b. 409)6. Za wóznam městnego mjenja Chmjelow dajo dwě wěrjepódobnej móžnosći rozkłaźenja.

Belgiska

Belgijarje rejtuju pśisamem wšykne k fašingoju w februarje a gronje swójomu swěźenjoju Gansrijden (pótakem gusece rejtowanje, glej na citěrowanych wurězkach wideo z youtube; pśipódla gronjone »ij« wugranjaju w flamšćinje a nižozemšćinje pśecej ako »ei«). Kužde tradicionelne gusece rejtowanje w Belgiskej wótměwa se źinsa w něgajšnych polderowych jsach1 Flandriskeje, pótakem pla Flamow. Wšykne toś te polderowe jsy – Berendrecht, Ekeren, Hoevenen, Zandvliet, Stabroek a Lillo2 – su se jadna za drugeju zagmejnowali do města Antwerpen. Jano w Nijverseelu, jadnej jsy w prowincy Pódzajtšna Flandriska, a w gmejnje Sint-Jans-Molenbeek, kótaraž słuša k městoju Brüssel, wótměwaju se kužde lěto pśekazowane gusece rejtowanja zwenka Antwerpena.

Až doněnta som starcył jano na jadnu wjas w francojšćinu powědajucem źělu Belgiskeje – Wallonie – z mjenim Bossière (prowinca Namur), w kótarejž jo dało hyšći njedawno pódobne wuběźowanje. How su tak pomjenjony Jeu de l’Oie (gusece graśe) zazdaśim južo wót 1263 do 1969 kužde lěto 2. julija, na dnju domapytanja Marije celebrěrowali3.

Rozgrono ze sobuźěłaśeŕku ladinskego instituta Mauru Chiocchetti­

Bondì! Ja som Maura Chiocchetti z gmejny Moena w dole Fassa. Źěłam něnto styri lěta w Ladinskem kulturnem instituśe w San Giovanni di Fassa, ale som how južo pěś lět wót 1989 až do 1994 źěłała. K cilam instituta słuša zběranje, sortěrowanje a studěrowanje maśizny, kenž nastupa stawizny, góspodaŕske žywjenje, rěc, folkloru, mytose a nałogi Ladinarjow. How źěłam ako zastojnstwowa sekretaŕka, wušej togo som zagronita za pśełožki do ladinšćiny a rěcne póraźowanje.

Ladinšćinu móžośo słyšaś we wšyknych žywjeńskich wobceŕkach, wót bary až do supermarka, na twaŕnišću abo w běrowje, w šuli, na źěłowem městnje a na droze. Samo w cerkwi, weto jano pśi wšakich wósobnych góźbach, na pśikład na patronatskich swěźenjach. Ale to se wótměwa jano mjazy powědarjami ladinšćiny. Gaž nanejmjenjej jaden wót pśibytnych ma italšćinu ako maminu rěc, powědamy awtomatiski italski, dokulaž powědaŕ italskeje rěcy, kenž jo akle krotko w dole žywy, lěbda rozmějo ladinšćinu.

Nejskerjej znaju wšykne, kótarež su se z Dolneju Łužycu zaběrali, a akle pšawje te, kenž how žywe su, łapanje kokota (kokot). Toś ten žnjowny nałog, kótaryž se pśecej hyšći kužde lěto mjazy awgustom a septemberom we wjele jsach Dolneje Łužyce swěśi, płaśi how ako typiski serbski nałog. Ale pśitrjefijo to napšawdu? Jadna se pla kokota wó starodawnu serbsku tradiciju z ewentuelnje samo pśedkśesćijańskimi kórjenjami? Jo to jano kuždolětny špos wejsneje młoźiny, kótaryž se wót turistiskich zwězkow wužytkujo? Abo ma kokot tola ceło hynakše spócetki? A jo kokot napšawdu jadnorazny na swěśe?

W slědujucem rěźe artiklow se toś te pšašanja bližej wobswětluju.

Typiski Dolna Łužyca!?

Pśedstajśo se slědujucu scenu: Dujaŕska kapała grajo tradicionelne spiwy, wónja za senom a kónjami, wšo jo swětosnje wupyšnjone, wjele luźi z jězu a piśim w rukoma śišći se wokoło nich a licheje płoniny. Na jadnom kóńcu stoj wupyšnjony, wusoko segajucy drjewjany ram, na kótaremž wisy z głowu dołoj wósebnje pyšny, ale njabogi eksemplar pjerizny. Jaden rejtaŕ a jogo kóń štormujotej něnto w galopje a pód juskanim luźi, kótarež tšojenjeju wobglědniwje slěduju, na ram a njeglucnego ptaška. Rejtaŕ pśima z jadneju ruku za głowu njabogego ptaška z wótglědom, ju wót śěła zwěrjeśa wóttergnuś. Teke druge rejtarje wopytaju swóju gluku, tak dłujko, až se někomu raźijo a pśiglědujuca mań luźi juska. Dobyśaŕ wumjenijo se za krala wuběźowanja a slěduju swěźeńska jěza ako teke druge atrakcije.2