Pśisamem styrista cejdejkow »Sněžynka« jo w běgu zajźo­neju lětowu namakało drogu k zajmcam. Projekt bu spěchowany wót Domowiny, Załožby za serbski lud a wót RBB. Nosaŕ muzikowego projekta, Spěchowańske towaristwo za serbsku rěc w cerkwi z.t., jo projekt w nalěśu wótlicył a zwóstaty źěl nakłada pśepódał župje Domowiny Dolna Łužyca z.t.

Zukownik »Sněžynka« z 23 spiwanymi zymskimi, adwentskimi a gódow­nymi pěsnjami a pśipołožonym notowym a tek­stowym zešywkom se dalej pśedawa w serbskima kulturnyma informacijoma. Wótgłos zboka wucabnicow a wucabnikow, kubłaŕ­kow a kubłarjow jo był zwjaselecy, rowno tak statkowna pódpěra RCW, Domowiny a drugich institucijow. Bóžko njejo se našej projektowej kupce raźiło, starjejšych Witaj-źiśi direktnje dojśpiś a informěrowaś. Tak jo se dotychměst jano mały źěl nakłada dostał do toś teje ciloweje kupki. Tež mjazy dalšnymi wuknicami a wuknikami, kótarež se w měsće a wokolinje na šulskej wucbje dolnoserbšćiny wobźěluju, a jich starjejšymi jo toś hyšći wjele stow potencielnych zajmcow. Snaź by Serbske šulske towa­ristwo abo Rěcny centrum Witaj pśi góźbach direktnego kontakta mógałej Witaj-familije lětosa nazymu zawcasa na »Sněžynku« pokazaś. Kužde serbski wuknjece Witaj-góle dejało spiwy ze »Sněžynki« póznaś kaž tež cejdejku »Gwězdka« z gódownymi spiwanjami, kótarež jo towaristwo wudało južo 2013. Nanejmjenjej dwě »Sněžynce« stej se dostałej pśez wjelike mórjo do Awstralskeje ku pótomnikam wudrogowarjow. Jaden z nich jo se pisnje wuźěkował tak: »I really enjoy listening to it. We hardly ever hear any Wendish words in Australia. The words are very clearly sung. It is a big help that you sent printed copies of the words and I could see and hear the words. And the names of the songs in German helps me too. Apart from the spiritual gifts, I am sure this will be the best Christmas present I will receive this year.«

Stwórtego apryla jo se w lite­rar­nej kafejowni lipsčańskego Doma knigłow lyriski wjacor pód temu »Erdkunde« wótměł. »Zemjepis« jo se how ako lyriske wusměrjenje pśedstajił. Pśe­to – ako moderator wjacora, germanist Peter Geist, jo wuzwignuł – wót někotarych lět jo to pśedewšym lyrika, kótaraž namakajo wósebnje se góźecu rěc za wuzgónjenje našogo se malsnje změnjajucego swěta, za reflek­siju póměra mjazy indiwiduumom a towarišnosću, za nowe zwězowanje zazdaśim rozrytego banta mjazy zachadnosću, pśibytnosću a pśichodom. Nowe synergije twóri lyrika źinsa rowno glědajucy na pśechady (»transicije«) na wšakoraku wašnju, z tym teke glědajuca na globalizaciju, globalny kapi­talizm, wuklukowanje planeta a znicenje pśirody.

Pśistupy k takemu su wšakorake, teke mjazy europskeju lyriku pśibytnosći. To su publikumoju zwobraznili tśi basnikaŕki a jaden basnikaŕ z cytanim ze swójich basnjow. Ako »Schwergewichte der deutschen Gegenwartslyrik« jo moderator jich nejpjerwjej pśedstajił, a pón jo precizěrował. Na jaden part stej tam ako gósća byłej Kerstin Hensel a Marcel Beyer (»Erdkunde« ako tema togo zarědowanja jo librowała titel jogo zběrki basnjow wót 2002), kótarejuž twóŕby w nimskej rěcy su. Na drugi part jo tam teke była Olga Martynova, w Nimskej bydleca Rusowka, kótaraž ako ruski teke nimski pišo. A mimo togo jo samo Serbowka, naša Róža Domašcyna, pśibytna była, kótaraž, to se wě, serbski a nimski pišo.

W lěśe 2016 pak jo LND wudało jogo zgromaźone twórby pód titlom »Bóśon z Mósta« widobnje k sedymźasetemu narodnemu dnju basnikarja. To jo wobźiwowanja gódny statk. Njamamy jano móžnosć sebje źěło basnikarja w jadnej publikaciji pśecytaś, ale jo wiźeś procowanje, pěśźasetlětnemu twórjenju zwězujucy element daś a »bóśonowy« póglěd wót zwjercha. Gaž smy mógli pla drugich awtorow póstupujucemu wuwiśu slědowaś, mamy how naraz wšykne lyriske etapy w jadnych knigłach (bźez lěta nastaśa).

Aby wěc měła wuspěch, musyš teke na wen­kowne wuměnjenja glědaś. Za wustup Nimsko-Serbskego ludowego źiwadła w Dešnje 5. rožownika njejsu take optimalne byli, dokulaž jo było wjele paralelnych zarědowanjow, pśed gósćeńcom »Serbski dwór« njejo žeden plakat pokazał na wustup źiwadła a mimo togo jo se kjarcmaŕ ze zachopjeńkom pśedstajenja mólił. Weto jo mógało něźi šesćźaset pśiglědarjow dypkownje do zala. Jano 15% z nich jo trjebało simultane pśełožowanje, dokulaž wětšyna luźi su byli Słowaki z Bratisławy. Źiwa­dłowe graśe »Łapanje šefa« Thomasa Steinkego ma tśi akty bźez pśestawki. To jo mě było wjelgin lubo, dokulaž wobsejźaŕ gósćeńca jo swójim swójźbnym piwko pśinjasł, ale jogo kjarcmaŕ njejo pšašał za łacnymi gjargawami dalšnych pśiglědarjow. Serbske wuměłce a jich publikum su pak we Łužycy južo spokojom, gaž něchten jim zal wótwórijo.

Jadnanje graśa »Łapanje šefa« wzejo pśiglědarje sobu do hobbyjoweje piw­nice Kowalkojc Uschi a Harryja (Anna-Maria Brankačkec a István Kobjela). Strowoty dla njamóžo wóna wěcej ako chórobna sotša źěłaś. Jogo su pušćili ze šesć tysac dalšnymi ze zawoda a pśekubłuju jogo něnto na konditarja. To njama perspektiwu a se jomu njoco, ale jo spěchowane wukubłanje. K tomu pśiźo, až jima grozy tšach, swójo bydlenje zgubiś,­ dokulaž njamóžotej dalej najm za pśebytk zapłaśiś. Togodla stej na mysl pśišłej, žeńsku Harryjowego něgajšnego šefa Ludwiga Stromppa (Jan Mikan) wuwjasć a za jeje pušćenje milion eurow se pominaś. Ale z njedoglědanim łapjo Harry město teje žeńskeje Stromppa same­go. Mimo togo jo Harry pśi tom njestatku Opel Uschinego bratša Lea Zippela (Tomaš Cyž) wobškóźił. Nje­gluka bywa hyšći wětša, dokulaž žeńska Stromppa groni Zippeloju telefoniski, až njebuźo milion za swójogo manźelskego płaśiś, ale by tśi miliony dała, joli by trijo jogo zamordowało, dokulaž ako wudowa by derbnuła sto milionow eurow. Teke zastupny šef Stromppowego koncerna njama zajm Stromppa wulichowaś, dokulaž jo něnto sam ze šefom.

kótara warstwa mójogo wobraza

jo gótowa, jo dopołna?

póglědnjenje njedobywa se

pśez dłymi studnje, wóneje

nimeje studnje znamjenjow

bźez dna, bźez źaržawow

zacuwam proznosć, dal a dłym

w graśu z rědnym a tym žadliwym,

źož jo městno, kenž jo njeměstno,

zwenka casa, źož drje něco jo,

což łaka, grozy, póžera

słowa, crjowa, njesłowa

warstwy wobraza su zmjerwjone

wóznam něźi zwenka chowa se,

lěbda pśistupny dla sprošenja,

kenž se skšajźu rozwija

weto pišom, stajam znamjenja,

ak som w mjazybyśu pócrěła

ŹILKA

Něgajšne funkcije, zawiny zachadanja a pśikłady něntejšnych kontekstow wustupowanja

Narodna drastwa wulicujo wó swójom nosarju – cłowjeku z wěstymi ekonomiskimi móžnosćami, socialneju poziciju a zacuśim estetiki, wó cłowjeku, kótaryž jo był źěl we wšakich nastupanjach wjelerakego zgromaźeństwa. Njedejali pak zabyś, až jo była tradicionalna narodna drastwa praktiski wužywana, a dla togo jo musała byś wužytna, jo była pśedewšym woblekanje, nic kostim. Jo spokojła wšak pótrjebu, abo samo notnosć, se z kupku identificěrowaś a jo wuzwignuła zwězanosć cłowjeka z lokalnym zgromaźeństwom, ale rownocasnje jo była na wěsty part awtoprezentacija, wašnja zwuraznjenja bogatstwa, ekonomiskeje njewótwisnosći, socialneje pozicije, proce wó estetiku, sprocniwosći, kradosćiwosći, šykownosći. Narodnu drastwu su mody wobliwowali, lěcrownož su faze mody, wósebnje we wejsnej kulturje, něga radnje dlej trali nježli źinsa. Zawěsće su to ekonomiske wobstojnosći zawinowali, ale teke konserwatizm wejsanarjow.1 Rownocasnje jo narodna drastwa nosaŕ materielneje kultury, wón statkujo naměsće, wót prědnego póglědnjenja. Woblekanje wótcerjujo granice.2 Su to granice na dwójaki part. Na woblekanju su spóznali, chto jo swój a chto cuzy a teke z kótareje wokoliny kraja jo pśišeł. Drugi part su za cłowjeske woko njewidne, ale w mentaliśe wejsanarjow pśibytne granice, kótarež su byli źěl njematerielneje kultury našych prědownikow. Na tom městnje góźe se pomjeniś někotare pśikłady, kenž pśedstajaju, kak jo we wejsnej towarišnosći narodna drastwa cłowjeka wopisowała: Jo na jogo zamóžeństwo, familijowy staw, starstwo, pówołanje, regionalnu, etnisku a narodnu pśisłušnosć pokazowała, jo měła funkcije we wěrje a magiji, to groni, jo definěrowała pśi familijowych a cerkwinych tradicijach a w socialnem wejsnem žywjenju wugbanu rolu jadnotliwca, a drastwa jo měła teke wěste detaile, kótarež su cłowjeka pśed škódnymi statkami demonow, pśed złymi luźimi abo chórosćami šćitali, na pś. cerwjene parlickowe rjeśazki, casy jo to był symbol wugbanego pówołanja, na pś. pastyŕske pase pla wójcarjow.

Manšćina jo wótemrěła ako prědna rěc južo w 1970tych lětach. Zachadaś jo zachopiła južo w 19. stolěśu ako »rěc głupakow«. Pśi minjenju rěcy jo nastał zwisk mjazy maminorěcnymi a aktiwistami, což jo wjadło do gibanja, kótarež jo rozkwitło w 1990tych lětach. 1992 jo był prědny manski rěcny zastojnik wumjenjony. Wón nawjedujo »wandrujuce ceptarje«, kótarež póbituju mansku rěc ako fakultatiwny pśedmjat w šulach pó cełej kupje.

Wó wukładowanju zwěrjecych głowow ako wupyšnjenje pókóń­cow a ortgangow na dolnołužyskich bolanych domach

W Błotach a šyršej wokolnosći zda se byś konsens, až wupyšnjenje pókóńcow jo wósebnje typiske za region a zasadnje pśedstajijo wužowego krala, kenž jo był starym Słowjanam swěty. Stakim se tuchylnje ortgangi (bocne kšomy kšywa pśi padorownych pókóńcach) wobnowjonych a nowych twarjenjow, jo samo domcyki na busowych wustanišćach, z tym symbolom wudopołniju. Ewentuelny historiski zmysł se pak rědko diskutěrujo. Na zwěrjece głowy dopominajuce wupyšnjenja pókóńcow a swislow pak su akle relatiwnje pózdźe zajm ludowědnikow zbuźili; tak póchadaju prědne wopisowanja z lěta 1880 wót Willibalda von Schulenburga. W tom casu pak su wupyšnjenja južo kradu dłujku tradiciju měli, bźez togo až mógali se jasne pomjenjenja motiwow dopokazaś. Slěźenja wokoło burskich domow pak pokazuju na to, až njejadna se wó lěttysace stare, ale wó relatiwnje młode motiwy, dokulaž swisle wustupuju w našom rumje někak wót póznego 16. resp. ranego 17. stolěśa. To zwisujo z notnymi změnami, kótarež su nastali pśi stajanju walmowych abo połwalmowych kšywow (ze styrimi schylonymi płonjami): Móžne druge zakóńcenja kšywa su sebje pominali spušćobny šćit za ortgangi, to groni za bocne kšomy pókóńcow.

Prapremjera lětosnego programa »Ptaškoweje swajźby«, kótaremuž se dolnoserbski groni »Zapust« teke bźez zapustowego pśeśěga, běšo na 18. wezymskem w chóśebuskem Komornem jawišću. Zal jo był połny, jano dobra połoj­ca pśiglědarjow jo trjebała słuchatka za simultane pśełožowanje a jadnot­liwe luźe su byli nižej 40 lět stare. To powě­da za zajm za źiwadłowu kulturu pó serbsku.

Zakładna ideja programa pód motom: »To njamóžo byś!« jo pśemyslo­wa­nja gódna. Bus z cłonkami SLA wót­jěźo 1989 z Budyšyna do Wórjejc na »Ptaškowu swajźbu«, ma pak ducy panu. Ansamblownik źo do bliskego doma wó pomoc telefonowat. W tom casu wu­wjedu zwenkazemske wót Marsa druge cłonki z busa. Źiwadłowniki mysle, až su jano 30 minutow na cerwjenej gwězdźe, wopšawdu pak su tam 30 lět. Wšy­kne se namakaju zasej na 25. wezymskem 2019 we Wórjejcach. Kšac pó kšacu rozměju, až płaśi něnto hynakšy politi­ski a góspodarski system a až lěbda něchten wót jich starjejšych jo hyšći žywy.­ Dokulaž pśedwiźony ansambel za aktualny program wupadnjo, zaskócyju a pokazuju pód nawjedowanim swójogo nowego póbratša Jana (Jakub Wowčer) program z lěta 1989. Na kóńcu pak se rozsuźiju se wrośiś do NDR togo lěta, dokulaž se jim styska za swójimi swójźbnymi. Jano Jan wiźi take 30 lět ako dar a wóstanjo w našom casu. Mimo togo jo se zalubował do Cecilije (Katharina Pöpelec), źowća jogo tegdejšeje lubki Weroniki (Alena Farkašowa).

Južo někotare lěta se w kulturnowědomnostnem wótrěźe Serbskego instituta pód glědanišćom »póśěgi a spleśonosći« mjazsobne zwiski Serbow kaž teke zwiski Serbow k Nimcam a drugim mjeńšynam wuslěźuju. Wědomnostnicy a wědomnostniki se zaběraju z temami, kenž su zwětšego desiderata w nejnowšem stawiznopisu. K tomu słušaju póśěgi mjazy Serbami Górneje a Dolneje Łužyce. Pšašanje jo tematiski wjelgin wobšyrne, dokulaž sega wót zwiskow towaristwow a institucijow k spleśonosćam zarědnistwow až k specifiskim wósobinskim kontaktam. Jo pak teke wažne, z kótareje perspektiwy se na to glěda. Njejo pótajmstwo, až perspektiwa z Górneje na Dolnu Łužycu wšuźi dominěrujo a jo cesćej samo jadnučke glědanje na historiske tšojenja. Z togo casa, až mamy wótnožku za dolnoserbske slěźenje w Chóśebuzu, móžomy se na městnje fokusěrowaś a koncentrěrowaś na stawizniske wuwiśe Dolnoserbow. Rozsudny zaměr pśi tom za mójim zdaśim jo, to produktiwne teje zwězanosći mjazy Serbami do srjejźišća stajiś. To wopśimjejo se wě kritiske glědanje na proces wuwiśa Serbow we Łužycy a zwenka njeje. A wšykne zwiski mjazy Serbami Górneje a Dolneje Łužyce su mjenjej abo wěcej wótwisne resp. wobwliwowane wót nimsko-serbskich a serbsko-słowjańskich póśěgow.