BERND PITTKUNINGS

Nejwuspěšnjejšy dolnoserbski chor wobstoj mjaztym dlej ako 25 lět. Duo »Słowjańske barwy«, to stej dirigentka chora »Łužyca« Lubina Žurec-Pukačowa a Jaroslav Pukač. Ako duo stej měłej swóje prědne wustupy pśed 15 lětami. Na folklornych festiwalach, koncertach a wšakorakich zarědowanjach grajotej a spiwatej wobźěłane dolno- a górnoserbske, słowakske a druge słowjańske pěsni. Jeju swójorazne instrumenty su słowakska pastyŕska flejta fujara, dudlawka, brumejza a mimo togo fidle a dudy.

wijata rostlina

wokoło mójogo spomnjeśa

how rosćo rědne zabyśe

późiwabnje kwiśece

žnějom wóne kwiśonki

łdzycki su to, basnicki

ale mimo wótgłosa

stawnje pśiběra ta tužyca

nima mysl nocy

mócnje na mnjo tłocy

za co zewšym něco twórim?

spice wogawy jan mólim

něco wopak gótujom

pśemało se procujom

z kwiśonkami cas jan pśebrojm

lěpjej, gaž do płodow zakłojm!

wótcakaś ja dejała drje zawěsće

nejwěcej rozrywajuce zacuśe

we źiwej wutšobje a pśekornej wóli

– te žni zdrjałeje bóli!

   ŹILKA

Krotke wopisowanje nałoga na pśikłaźe Dolneje Łužyce, Francoj­skeje a Chinskeje

W 21. stolěśu, gaž pśecej wěcej luźi wuzwólijo sebje žywjenje ako samotnik, kenž co byś žywy sam za se, w casu, gaž jo pśirost pórodow we wjele krajach negatiwny, a młoge šule a źiśownje se demografiskeje nižy dla zacynjaju, jo nam śěžko se pśedstajiś, až su w zachadnosći měli wósobu, kótaraž jo zamrěła bźez togo až jo měła manźelskego abo manźelsku, za njeglucnu. Jano manźelstwo a póroźenje tak wjele pótomnikow ak móžno jo było něga měritko glucnosći jadneje wósoby. Pśeznanjenje, až ten, kenž fryjny wumrějo, jo był žywy njedopołnje, šyroko propagěrowane pśez katolicizm a protestantizm, jo wjadło k nastaśu njewšednego zakopowańskego nałoga. Jo to był nałog swajźby nježenjonych zamrětych (ni. Totenhochzeit), źož su pyšnili śěła nježenjonych zamrětych z wěncami (Totenkranz), z kronami za zamrětych (Totenkrone) a nic rědko su jim woblekali swajźbaŕsku drastwu. Nałog darjenja kronow zamrětym jo znaty z pisnych žrědłow wót 12. stolěśa a jo se wobchował až do 19. stolěśa, w někotarych regionach samo až do 20. stolěśa. Lěcrownož jo wjele pśikładow z katolskich regionow znatych, zda se pak, až jo tradicija wěcej prakticěrowana w ewangelskej cerkwi, jasne dopokaze za to pak njedajo. Krona abo wěnc stej dejałej byś zamrětemu myto za žywjenje w cystosći.

Pólske politikarje su se cesćej za­běrali z nastupnosćami serbskego luda. Problemy Serbow su byli teke tematizěrowane we wobłuku statkowanja pólskego Sejma. W toś tom artikelu na wubranych pśikładach se pśedstajijo zajm pólskich wótpósłańcow a jich statki za słowjański lud nad Sprjewju mjazy lětoma 2002 a 2009. Mimo nižej naspomnjonych pšašanjow wótpósłańcow su teke dali druge aktiwity, wusměrjone na šćit Serbow ako w ramiku Sejma tak teke drugich politiskich organow.

Wótpósłańc Pólskeje ludoweje strony Janusz Dobrosz jo se wobrośił w lěśe 2002 na ministaŕskego prezidenta z pšašanim nastupajucym šćit kubłańskich pšawow serbskego luda a jogo małeje domownje w Nimskej. Pó měnjenju Dobro­sza »Z pomocu instrumentow indu­strijoweje a kubłańskeje politiki jo wjeliki źěl serbskeje ludnosći był pśenimcony«. Akle pó lěśe 1990 jo bywało serbske pšašanje do wěsteje měry mjazynarodne a we wukraju su byli protesty pśeśiwo wótbagrowanjeju serbskich jsow a zacynjenju serbskich šulow. Dobrosz jo pódšmarnuł, až w slědnem casu česki parlament jo wustupił dwa raza za šćit serbskich kubłańskich zajmow a až Čechy financielnje pódpěraju Domowinu. W zwisku z wušej naspomnjoneju situaciju jo wótpósłańc stajił ministaŕskemu prezidentoju pšašanje, lěc pólske kněžaŕstwo pśedwiźi wobrośiś se na kněžaŕstwo BRD, aby pokazało na to, až njewódajne jo pókšacowanje w DDR nałožowaneje politiki wótweześa stawnje wětšemu źěloju serbskego luda jogo pšawa na maminu rěc, mału domownju we Łužycy, pśez pó lěśe 1990 pókšacowanu politiku wótbagrowanja serbskich sedlišćow a zacynjenja serbskich šulow. Politikaŕ jo pokazał pśi tom na to, až by se dejało w toś tom nastupanju na to źiwaś, až antiserbske elementy nimskeje narodnostneje politiki se znapśeśiwjaju Europskemu dojadnanjeju k šćitoju narodnych mjeńšynow. Wušej togo Dobrosz jo naspomnjeł, až nimska diplomatija rad powěda wó cłowjeskich pšawach, gaž interweněrujo pla kněžaŕstwow drugich krajow w nastupnosćach zwězanych ze zajmami wšakich nimskich a njenimskich etniskich kupkow w drugich statach. Wótpósłańc jo se teke wopšašał, lěc, gaž jano pólska interwencija njebuźo wunosna, pólske kněžaŕstwo gromaźe z českim kněžaŕstwom buźo interweněrowaś w Europejskej raźe. Dobrosz jo mjazy drugim teke kśěł wěźeś, lěc njeby móžno było, aby pólska konsulariska słužba se starała nic jano wó pólsku, ale teke wó serbsku narodnu mjeńšynu w zgromadnem źěle z Českeju tak, ako jo to było pśed lětom 1939. Jo se teke wopšašał za móžnosću financneje pódpěry Domowiny pśez pólske kněžaŕstwo tak, ako cyni to Česka. Spěchowaś by se měło serbske šulstwo w Sakskej a Bramborskej. Dalšna informacija, kótaruž jo kśěł wótpósłańc dostaś, jo była, lěc šulske wucbne programy za stawizny a zemjepis w Pólskej wopśimuju wědu wó stawiznach a źinsajšnem połoženju serbskego luda, lěc w institutach za słowjańsku filologiju se pódawa serbšćina a lěc wědomnostne institucije njeby se dejali zajmowaś za wósud Serbow. Na kóńcu Dobrosz jo napominał pólske kněžaŕstwo, aby zachopiło diplomatiski a organizatoriski statkowaś za Serbow we wobłukach, kótarež su naspomnjone we wušej pomjenjonych pšašanjach1.

Zawjeźenje

Ako pśipóznata narodna mjeńšyna su Serby a Serbowki źinsa typiske wabidło regionalnego sebjerozměśa. Rowno tak ako na pólu marketinga tak teke w ramiku wósobinskich rozgronow pśedstajaju nejcesćej tematizěrowanu kulturelnu wósebnosć Łužyce. Rad wóni se zapśěguju ako pśikład za wjelerakosć regiona, jim se stakim stawnje gódnota pśiśpiwa. Rowno ze źiwanim na historiju NDR se wuwědobnja, až to njejo nowy fenomen. Pśeto: Narodne staty se wudobywaju abo konstituěruju legitimaciju pśez zapśěgnjenje etniskich a kulturelnych mjeńšynow do swójogo wótpowědnego naratiwa. Pśi tom wšak źo mjenjej wó politiske wobźělenje wótpowědnych kupkow ako skerjej wó zmysłapołne zapśěgnjenje do jadnogo pozitiwnje wobrośonego sebjerozměśa, kótarež se pó móžnosći wjele luźam spódoba. Na taki part wšak su Serby a Serbowki w Nimskej demokratiskej republice k wjele citěrowanej »mjeńšynje k pokazanju« awansěrowali, su pak rownocasnje politiske samopóstajenje pśisajźili a pśez statnje pógónjone wudobywanje brunice kaž teke pśez pśeměnjenja w rolnikaŕstwje wažne sedleńske rumy zgubili. Mjenjej jo wobchowanje pšawow serbskeje ludnosći na prědnem městnje stojało – njeglědajucy na 1948 wudanu kazń samskego mjenja –, ale skerjej zarědowanje serbskeje politiki a kultury do socialistiskego statnego wobraza.1

Ten cart jo był marmorowa bista w rogeńskem groźe. Nejwěcej zaśišćapołne, ale teke nejjěsnjejše dopomnjeśa mójogo źiśetstwa zwězuju z parkom, kótaryž wobdawa grod. Ze swójimi bajkatymi pyramidami a gatami, mósćikami a nugliškami gnujo Pücklerowa krajina južo nejmłodšych. A pózdźej bu park městno, na kótarež som se slědk śěgnuła, gaž njejsom kśěła doma byś. Lěc se z pśijaśelkami na zakazany piknik zmakaś abo lěc z prědnym kšutym pśijaśelom w chłodku bomow sejźeś – pśecej som se do Rogeńskego parka wrośiła.

Pśed 40 lětami, k 30-lětnemu dnju załoženja NDR 1979, jo pśedlažała prědna styrizwězkowa historija Serbow. Wudawaŕ jo był Institut za serbski ludospyt (Isl) w Budyšynje pód direktorstwom Pawoła Nowotnego a z lěta 1977 Měrćina Kaspera, kenž jo se 1952 Nimskej akademiji wědomnosćow (DAW, z lěta 1972 AdW-DDR) pśirědował; wót 1968 jo był njepósrědnje tamnjejšemu Centralnemu institutoju za stawizny (ZIG) pódrědowany. Stawizniski kompendium jo był »druge a doněnta wobšyrnjejše wopisowanje cełkownego wuwiśa serbskego luda«1, gaž glědamy slědk na 1884 wózjawjonu »Historiju serbskeho naroda« z pjera Michała Hórnika a Wilhelma Bogusławskego2. Mimo togo jo w lěśe 1976 z boka Isl jadnozwězkowy »Pśeglěd serbskich stawiznow« w awtorstwje Jana Šołty w nimskej, górno- a dolnoserbskej rěcy wujšeł.3 Wobej pśedewześi stej se na pś. zarědowałej resp. stej byłej wósebny pśinosk serbskich historikarjow k wósymzwězkowej »Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung« (do 1966), »Deutsche Geschichte in drei Bänden« (do 1968) a »Grundriß der deutschen Geschichte« (1974). Mimo togo su serbske historikarje sobu źěłali na pśirucce »Die Welt der Slawen« (1970). Wšykne projekty su byli wobstatk centralnego slěźeńskego plana stawizniskeje wědomnosći NDR, tej serbskej z měrca 1964. Z tym jo była wót wšogo zachopjeńka teke ideologiska kontrola pśez wótrěd wědomnosć Centralnego komiteja SED dana. Politiske wobwliwowanje jo se pśez reformu akademije 1969 a źěłabnosć centralistiski statkujucych fachowych radow wósebnje w ramiku towarišnostnych wědomnosćow hyšći pódłymił.

Gano kazašo se z tym pówabnym gronom na kabaretowy program. Snaź by jasnjej było Jaden tikujo tak – drugi znak. Ale to njeby dosć pókšajźne było, pokazujo ga južo na to, což na kóńcu kuždy wě. A to by Pinkelojc starki rozměł, ale te słowa nadpisma njerozmějašo. Co to ma groniś? Tik dej tikowaś? A wón grypsnjo sebje słowniki a šwyrnjo z palcom pó pismiku »t«. Což namakajo, njespokojni a njepasujo:

tik – ›der Tick‹; tikotaś – ›ticken (rhythmisch, monoton ticken und klicken wie die Tick­tack an der Wand)‹; tikowaś – ›killekille machen‹; tikaś – ›kitzeln‹. Taki njerozym, ten tikotajucy zeger ga njamóžo niko­go tikowaś!

Nět wěm: To jo ortografiska zmólka, to ma byś tyk – ›Tunke, Stippe‹. Teke njerozym: Co dej ten zegarik do tyka tunkaś? A tykowaś? – Znajom jano ruce stykowaś. A to žeden zegarik njamóžo.

Póglědnjom raz pla syna, ako ma górnoserbski słownik. Te njamaju žeden tyk, jano rucni­­karske słowo tykować – ›aus­fachen‹; a tykać jo pla nich ›duzen‹ abo ›[hinein]stecken‹. Bźez­radnosć. Pón wiźi na pó­licy tłuste knigły. Ned ma ten Duden w ruce, a we głowje zaklinkoco a pótikoco (nic ryt­­miski): Te Francozarje su nam to napórali a te Nimce sfal­šowali: Tic – ›wiederkehrende, unwillkürliche Gesichtsmuskelzuckungen‹; Tick – ›lächerlich oder befremdend wirkende Ei­gen­heit, Angewohnheit, sonderbare Einbildung‹; ticken – ›nicht richtig ticken, nicht ganz richtig sein‹.

W kuždem wokognuśu sy mógał pśejś z jadneje do drugeje rěcy a zwucowaś. Na programje jo była bogata licba źěłaŕnjow, mjazy drugim kak jo engelska rěc wordowała swětowa rěc abo kak jo Zamenhof wuwił esperanto. Jo se powědało wó technikach wuknjenja rěcow, wósebnosći wšakorakich rěcow, wopacnych pśijaśelach a rěcnej kórśe swěta.