Před krótkim běch prěni raz w tutej wsy. A budu tam hdy hišće jónu? Miłoraz so runje kóncuje, rozbiwa, niči – čwak po čwaku.

Miłoraz – je pomjenowanje za miły, rjany kućik zemje, hdźež ludźo rady bydla. Abo je tam sydlił knjez z mjenom Miłorad? Na kóždy pad tčitej w mjenje słowje miły a rady.

Slepo – je pomjenowanje za městno, hdźež slipaše woda w bahnojtej krajinje abo hdźež bě slepa (nječista) woda. Tomu zdźěla dźensa hišće tak je.

Trjebin – je pomjenowanje za městno, hdźež bě so lěs trjebił, to rěka, hdźež dobywachu ludźo rolu, zo bychu so tam zasydlili.

Ze Slepoho pochadźacy basnik Kito Lorenc (1938 – 2017) měješe wulki wuspěch ze swojej prěnjej basniskej zběrku Nowe časy – nowe kwasy. Basnje ze studentskich lět, kiž wuńdźe po prěnim wudaću w lěće 1961 w druhim nakładźe hižo lěto na to. Zo docpěje serbska basniska zběrka druhi nakład, dožiwi do toho jenož Mina Witkojc (1893 – 1976), byrnjež lyrika samo na sebi jara woblubowana družina serbskeje literatury była. Po wonkownym formaće je kniha mała, po wobsahu a wuměłskim stilu pak wulka stopa do tehdyšeje reality a modernosće. Hižo w njej so pokazuje Lorencowa literariska wjacerěčnosć, štož je za serbsku lyriku tehdy docyła njezwučeny wudawaćelski princip. Pisa delnjo- a hornjoserbsce. Basnje wšak diwergěruja, to rěka, zo njeje wobsahowje identiskich basnjow. W delnjoserbšćinje wozjewi Lorenc mjez druhim, tak móžemy prajić, rozžohnowanski chwalospěw na swoje domjace strony, na serbsku srjedźnu Łužicu, kiž bě studija slawistiki w Lipsku dla wopušćił a do kotrejež so, tak z jeho biografije wěmy, wjace trajnje njewróći. W basni Trjebin, Slěpo, Miłoraz, wobstejaca z cyłkownje 32 štučkow, entuziastisce a połny přichilnosće wo swojej serbskej domiznje piše1:

Wjele luźi jo na wobšyrnem projekśe »Serbske žywjenje w Drjenowje/Dehnow – Ein wendisches Lebensbild« źěłało, toś njezaźiwujo, až su se wjelgin wšakorake formy pśedstajenja zapletali: pśedsłowo, póstrowne słowo, spiwny tekst, wědomnostny nastawk, pisnje dokumentěrowane oralne powědanje, pisne powědanje a transkripcija na cejdejce powědanego. Mimo togo jo se wjele wósobinskich fotowych archiwow wótwóriło, což pokazujo, kak woblubowana jo fotografija ako srědk dokumentacije a spomnjeśa pśez wšake casowe wótrězki na jsy była a wjele fotow jo se zeźaržało. Nastała jo familijowa chronika we wjelgin šyrokem zmysle, lěcrownož se wulicowanje a napisanje cystej chronologiji staja. Weto smějo se groniś, až jo se raźiło, naceriś wobraz wěcej ako sto lětnego wejsańskego žywjenja – z pśirownowanim gronjone, pódobny na źinsa tak woblubownu formu mjerwjeńcki (Wimmelbild).

Na pśedsłowo Karla Fishera, pśedsedarja towaristwa Dolnoserbski sekstet z. t. (bok 4), póstrowne słowa drjenojskego šołty Ericha Lehmanna (bok 5) a tekst woblubowanego spiwanja »Doma, doma rědnje jo« w serbskem pśe­stajenju Hendricha Jordana (bok 6) slědujo instruktiwny nastawk Gregora Wieczoreka »Serbske stronine mjenja / Drehnow im Lichte der Flurnamen« z historiskeju kórtu (boki 7–14). Awtor njejo jano wuběrny znajaŕ serbskeje rěcy a wumějo zrownju fenomeny rozymliwje pśedstajiś, wón jo tež z krajinu Dolneje Łužyce wjelgin zwězany a jaden z jeje nejlěpšych naměstnych znajarjow. Wón wujasnjujo wóznam mjenjow, kenž źe su jaden z nejstaršych znankow serbskeje rěcy regiona. Slědujo nejwobšyrnjejšy źěl knigłow pód nadpisom »Drjenowaŕka se spomina na žywjenje we jsy /Doris Klinke-Schulze sammelt, schreibt und fügt Geschichten von ihrer Mutter Johanna Pontow (1934) und Familie zusammen« (boki 15–83). Do njogo su integrěrowane tež spominanja pśiswójźbnych: Wylem Kosac, bratš mamy, spomina na swójogo w 1. swětowej wójnje padnjonego bratša Fryca (bok 72). Hejnak by se stawizny tragiski wó­spjetowali, spomina Johanna na swójogo w 2. swětowej wójnje padnjonego staršego bratša Fryca (boki 72–75). Slěduju wurězki ze zakopowańskego spominanja na sotšu Lizu Hokunowu (boka 75–76), žywjeńske dopomnjeńki-reminiscence sotšy Annemarie Burchardtoweje (boki 76–78) a wurězki ze zakopowańskego spominanja na sotšu Helenu Franojc (boka 78–79). Na bratša Jura Frana, serbskego prjatkarja, se wobšyrnjej jan w zwisku ze źiśetstwom spomina. Knigłam dodana jo serbska transkripcija 17 wótrězkow cejdejki »Tak jo to było ...« / »So war es ...« a jich pśestajenje do nimskego (boki 84–103), źož wulicujo Johanna wó swójom žywjenju a teke wó serbskej rěčy. Knigły kóńce ze źělom z »Fotowa galerija / Fotogalerie« (boki 104–120) z pódwobrazowymi pśipisami wó wótmólowanych wósobach abo tšojenjach. Zdźěla se jawijotej tam lěto nastaśa fotow abo lěto tšojenjow, chronologiski pak fota rědowane njejsu, což na to pokazujo, až jo było casowe licenje tegdy skerjej póstajone wót kołoběga lěta a žywjenja a mjenjej wótwisne wót minuciozneje registracije casa.

W Dešnje jo zamrěła  Erika Janowa

Tužna powěsć jo se rozšyriła: krotko pó swójom 90. narodnem dnju jo zamrěła 12. awgusta 2022 zasłužbna ceptaŕka, spisowaśelka, pśestajaŕka, wudawaŕka a załožaŕka dešańskego domowniskego muzeja Erika Janowa. Pśiswójźbne su na nju dopominali w serbskima anonsoma w Nowem Casniku a Serbskich Nowinach. Horst Adam jo napisał w Nowem Casniku 25. awgusta cesne spominanje. Teke Ludowe nakładnistwo Domowina jo na nju spominało z inseratom, źož se groni, až jo ze »swójim źěłom statkowała na dobre rěcy a pismojstwa Serbow ...«. Jeje popjelnica jo se chowała 2. septembra na dešańskem kjarchobje.

Pśed źaseśimi lětami, k jeje 80. narodnemu dnju, jo nastał pśinosk za serbski rozgłos RBB. Wón jo se k jeje 90-śinam znowego wusćełał. Kak jo wón tegdy nastał? Wósobinski póznałej smej se z Eriku Janoweju pśez móju mamu, Katu Malinkowu, kenž jo w 1990-ych lětach zestajiła zběrku jeje basnjow za źiśi. Wobej stej se znałej juž z casa w Českej. Pioněrski duch Eriki Janoweje jo mě pśi tegdejšem zmakanju fasciněrował. Toś smej se z Eriku Janoweju pśed jeje cesnym narodnym dnjom w lěśe 2012 dłujko rozgranjałej a wóna jo mě wjele ze swójogo žywjenja wulicowała. Som była tež kazana na swěźeń 80. narodnego dnja a dopominam se derje, kak smy pód nawjedowanim Ingridy Nagloweje w gósćeńcu spiwali serbske štucki. Z tencasnym rozgłosowym pśinoskom comy spominaś na wjelgin zasłužbnu serbsku žeńsku.

Přijomna papjera, dobre wuhotowanje, najwšelakoriše přinoški: Hižo kónc lěta 2021 wozjewi finski časopis »Särö« (čisło 45, str. 56–71) mj. dr. kompaktny přinošk k serbskej literaturje. Na spočatku steji nastawk wo Serbach w Hornjej a Delnjej Łužicy z pjera wersěrowaneho literarneho přełožowarja, polyglota a přećela Serbow Eera Balka (* 1955) »Saksan sorbit – vähän väkeä, paljon kirjailijoita« [Serbja w Němskej – mało ludźi, wjele spisowaćelow]. Podnadpismje nastawka prowokujetej: (1.) »Kansa katosi – ja löytyi uskonpuhdistuksen ­aikaan« [Lud so zhubi – a so namaka při reformaciji], (2.) »Kansaa suurempi kirjallisuus?« [Literatura wjetša hač lud?]. Balk praji k tomu w komentarej awtorce: »... mam za to, zo serbska literatura je w pozitiwnym zmysle nadměrnje wulka porno ludej, ale njecham to čitarjam direktnje nanuzować, a tež zo wěsta wohroženosć kultury wuwiwa w ludźoch wosebitu čućiwosć, kiž je pytnyć w literaturje.« Wón widźi Hornju a Delnju serbsku Łužicu, wobhladuje ju geografisce kaž tež literarnohistorisce a pomjenuje aktualne wuwića kaž rjad młodeje literatury Paternoster, internetny literarny konopej abo serbskiTV z literarnymi přinoškami na YouTube. Balk cituje Jurja Brězana (1916–2006) a Jakuba Barta-Ćišinskeho (1856–1909). Zo praja Finojo Němskej Saksa, je rěčna zajimawostka, kotraž pokazuje so mj. dr. na nastawkej dodatej karće cyłeje Łužicy ze serbskim sydlenskim rumom a pomjenowanjom pomjeznych krajow. Nimo toho je nastawkej přidate čornoběłe foto Pawoła Roty z NDRskeho časa z Hanu Chěžcynej w katolskej drasće (1887–1984), znatej bajkarku a maćerju basnika Jurja Chěžki (1917–1944) ze šulskimi dźěćimi na jeho ródnym statoku w Hórkach. Běłočorny negatiw kaž tež foto Karla Schmidta z lěta 1896 z dwěmaj młodymaj žonomaj w serbskej drasće na čołmje na Lědach tworitej přechod k basniskej mini-antolo­giji pod titulom »Kalojen metsä – Kolme runolijaa Lusatiasta. Lenka, Kito Lorenc, Róža Domašcyna Runojen suomennokset sorbin kielestä ja tekijöiden esittelyt Eero Balk« [Rybowy lěs – Třo basnicy z Łužicy. Finske přełožki basnjow ze serbskeje rěče a prezentacije Eero Balk]. Balk wubra a přełoži baseń Lenki – Christiany Piniekoweje (* 1958) »Zapózdźone wótegrono starkej«, baseń Kita Lorenca (1938–2017) »Dźiwne přeměnjenje« a basnje Róže Domaš­cyneje (* 1951) »Njeprašej so« (za Edit Pjenkowu), »Hra z měnjatymi rólemi« kaž tež »Norje«. Poslednjej wozjewištej so z hornjoserbskim pendantom. Z nadpismom »Rybowy lěs« poćahuje so Balk na baseń Lorenca a zdobom na změny łužiskeje, serbskeje krajiny a jich ludźi. K prezentacijam-anotacijam awtora a awtorkow su dodate po fotach rysowane portrety. Hižo na stronje štyri časopisa wabi so za předstajenje serbskeje literatury pod titulom »Sorbien runoutta – Saksan itäosissa elävän slaavilaisen kansan kirjallisuuselämä on vilkasta« [Serbska poezija – Literarne žiwjenje na wuchodźe Němskeje bydlacych Słowjanow je čiłe]. A tu je přidate foto njeznateho fotografa, wubrane z knihi Rudolfa Helma »Deutsche Volkstrachten«, wudateje w Mnichowje 1932, kiž pokazuje žonu a holcu w rozdźělnymaj žarowanskimaj drastomaj z Klětna ze srjedźneje Łužicy. Balk njepřewostaji ničo připadej, mudrje rozsudźiwši, předstaji na mało stronach wobšěrne literarne tworjenje Serbow z kritiskim, ale přichilenym wóč­kom.

»Přewjele ze swojich wunamakankow a wudobyćow přeradźić,

je jedne a to same, kaž so wupłodow swojeje wunamakarskeje

bohatosće wzdać.«Filippo Brunelleschi (1377–1446)

Jan Buk – wuměłc a wučer

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

Serbska šulska zhromadnosć w Budyšinje 1960-tych lět njebě mała, tola poměrnje přewidna. Přez to, zo mějach w třoch rjadownjach nad sobu sotře a bratra, znajach tež jich sobušulerjow a sobušulerki. Sobušuler Pětr w rjadowni bratra bě syn Bukec mandźelskeju, Jana a Marki. Wuměłc Jan Buk zasłužeše swój wšědny chlěb tehdy hišće ze swojej fachowej kompetencu w šulskej słužbje. Wón bě naš wučer za rysowanje. Na tutym polu nječujach so wosebje talentowana. Zdobom mje poćežowaše, zo trjebachmy za wučbu wšelake wosebite materialije, kiž bychu móšeń wjeledźěćneje Malinkec swójby snano přećežili – za jednu šulsku hodźinu wob tydźeń. Ale na jeho wučbu so tež po wjace hač poł lětstotka hišće rady dopominam. Naša serbska, tak mjenowana A-rjadownja měješe w přizemju Serbskeje polytechniskeje wyšeje šule pod Bohatej wěžu (dźensa Dźěćaca a młodźinska biblioteka) rysowanje w małej rumnosći. Tam běchu ławki hišće stare: jednotliwe, při zadnim pulće přičinjene drjewjane sydadła stajnje horje prasnychu, dyrbjachmy-li stanyć.

Wót pětka, 12. až do njeźele, 14. nowembra 2021 jo se wótměło w Chóśebuzu zwězkowe zmakanje Lichego nimskego awtorskego zwězka (Freier Deutscher Autorenverband, dalej FDA), jadnogo z awtorskich zwězkow w Nimskej. Jo to pó někotarych lětach prědny raz było. Organizator a gósćowaŕ jo było wótźělenje Bramborskeje. W jogo mjenju jo žurnalistka a awtorka Hannelore Schmidt-Hoffmann měła głownu organizaciju na starosći a jo se pytała za toś to zarědowanje zwězkarjow a pódpěrarjow ako bramborske Ministaŕstwo za wědomnosć, slěźenje a kulturu, Nimski literarny fonds, Město Chóśebuz, Žarjabnicu Sprjewja-Nysa a Zwězk serbskich wuměłcow (ZSW). Program jo stojał pód motom HEIMAT. FREMDE. SPRACHE. »Vom Limes Sorabicus zur Schwarzen Mühle, zu Krabat, den Lutkis bis zu Fürst Pückler – Slawische Sprachinseln in Deutschland« Eine literarische Sprach-Zeit-Reise der anderen Art. Tak opulentny ako jo se titel raźił, tak wobšyrny a wšakoraki jo był program zmakanja za něźi 40 cłonkow FDA ze wšakorakich zwězkowych krajow a za dalšnych akterow. Pětk a sobotu jo teke Serbska kulturna informacija LODKA, a jeje wjednica Milena Stockowa, ze stojnicu była na zmakanju prezentna.

Sobotu, 4. septembra, su kazali Spěchowańske towaristwo Annahütte z. t. a organizatory wokoło Beatrix a Ton Kerstenoweju pód motom Leben auf Kohlen. LiteraturLandschaftLausitz k literariskemu parcoursoju pó nakšomnem industrijowem sedlišću Annahütte/Zdźark pla Złego Komorowa. Wótpołdnja jo mógał publikum w běgu tśich góźinow drogowaś k šesćim městnam a tam słyšaś regio­nal­ne, weto zewšym nic banalne li­te­rariske a dokumentariske teksty. Rownož njesłuša sedlišćo oficialnje wěcej do serbskego sedleńskego ruma, dopomina toflicka w sedlišću ako teke online Wikipedia na pśemjenjenje nimskego mjenja Serchen pśez nacistow. Na zarědowanju wšak jo było wjele to grono wó Serbach a jich žywjenju z wugelom.

W tśi rěcach doma – pód toś teju temu jo cytała w Henriettowej cerkwi Lenka (Christiana Piniekowa, * 1958) swóje basni a jo mimo togo pśedstajiła basni Kita Lorenca (1938–2017) wó­sebnje ze 1960tych lět w serbskima a nimskej rěcy wó pódrubanej a pódrězanej góli za wugel, wó jamach a wó domorodnej serbskej rěcy. Rozmysliwe a glědajucy na klimowu změnu nadalej aktualne teksty su publikum wjelgin gnuli. We wjelbje pód cerkwju jo cytała Andra Schwarz (* 1982), póchadajuca z Górneje Łužyce, kenž jo wužywała w swójich tekstach zdźěla górnoserbske rěcne pasaže ako dopomnjenje na swóju serbsku staru mamu z Michałkow/Michalken (GŁ).

kóždolětna karawana

po pustych pućach

prošo spěwa wo

swjateje Marki škit

muska sylnosć

muski rytmus

muske modlenje

žohnowanje Bože su

(po wobrazu Moniki Schumann)

LENKA

z: wokognuśa nimjernosći – wokomiki wěčnosće – augenblicke der ewigkeit, Budyšin 2010

(1)

Sćěhowace bě so mi 7. nowembra w Choćebuzu stało a rysowach podawk hnydom na to w mejlce nadawkida­wa­rjej:

Krotko pó zeger 8:00 som šła k listo­wemu kašćkoju pśi ABC, aby jen pro­zniła, Tam jo był hyšći roznosowaŕ wót LR z kólasom.

Roznosowaŕ: »Hier, die könn’se auch noch kriegen!« (Jo mě napśeśiwo tyknuł dwa/tśi eksemplary Nowego Casnika.)

Ja: »Ich brauche nicht mehr Zeitungen, nur die, die wir bestellt haben.«

R: »Die sind übrig, was soll ich mit denen.«

Ja: »Ich brauche sie nicht.« A som listo­wy kašćik wócyniła, tam su byli wšykne casniki nutśi: pózdźej librowany a tej dwa aktualnej.

R: »Nehm’se die auch noch. Sie beschweren sich doch immer, dass ich zu wenig liefere.«

Ja: »Nicht zu wenig, sondern wenn, dann gar nicht.«

R: »Was soll ich mit denen?« Jo casniki roztergnuł a pśi tom, až jo šeł na tamny bok drogi, aby roztergnjone casniki do tuny za wótpadanki chyśił, jo mě pśiwołał: »Serska riś.«

Ja: »Ach, daher weht der Wind.«

R: (ducy wót tuny): »Wissen Sie was das heißt? Arschloch.«

Ja: »Ah, serbski teke hyšći rozmějośo a samo powědaśo.«

Na to jo se roznosowaŕ na kólaso sednuł a wótjěł.

Wót dalšnych juristiskich kšacow wótglě­dajom, gaž se toś ten pad politiski motiwěrowanego zranjenja/skśiwźenja wót źěłodawarja z roznosowarjom wu­gód­­nośijo a wón kaž teke źěłodawaŕ se pśi mnjo zagronijotej.

Pód glědanim pśeźěłanja a censury dotyknjo se impulsowy na­stawk Zhubjeny »Bog« w Mininych basnjach z pjera Pětša Janaša temy basniskich wersijow we wudaśu zběrki z lěta 1955 Mina Witkojc, K swětłu a słyńcu (dalej WKS). Tam jo pomjenjona mj. dr. zběrka nimskich basnjow z rěda Die sorbische Bibliothek Mina Witkojc, Echo aus dem Spreewald, LND 2001 (dalej WES), w kótarejž se pśedstajijo 76 basnjow Miny Witkojc, pśebasnjonych wót Elke­ Nagel do nimskeje rěcy. Nimska zběrka jo zapołožona ako ludowa cytanka, togodla jo se złožył wuběrk tekstow na zběrku Mina Witkojc, Nimjernosći brjogi, LND 1993 (dalej WNB). Pśebasnjenje teksta Er­furt­ske spomnjeśa, kenž se we WNB njejawi, złožujo se na wu­­daśe w Mina Witkojc, Serbska poezija 1, 4. nakład, wud. Kito Lorenc, LND 2000. Konkluzije wó zgubjonem »Bogu« kaž tež wó póznem šyrjenju socialistiskich wariantow pak wót faktow w kuždem paźe pódprěte njejsu. Wšykne pśebasnjenja we WES na zakłaźe WNB bazěruju na serbskej wersiji nastaśa resp. prědnego wudaśa, mimo jadnogo:

»Srědk pśeśiwo bójosći« / »Ein Mittel gegen die Furcht«

Toś ta baseń wšak w Ja­našowem nastawku rolu nje­grajo, njegóźi źe se do jogo tezy wó zgubjonem »Bogu«. Spóromje jěsnjejšeje wersije drje stej we WKS wušmarnjonej smužce pietistiskego duktusa »mimo za­wisći njasć chudobu / na wšo glědaś z cystej’ wutšobu«, tola stojeca wóstała jo naslědna smuž­ka »Božu stworbu we wšom poznawaś ...« (1928, WNB, 108) / »Die Schöpfung Gottes überall erkennen ...« (WES, 110).