kultura / stawizny

9. nowembra 1920 bu w Budyšinje prěnja jednota Serbskeho Sokoła załožena. Hač do lěta 1930 nasta cyłkownje 21 jednotow. Po nastupje nacijow dyrbješe sportowe towarstwo 9. apryla 1933 swoju dosć wuspěšnu dźěławosć skónčić. Po Druhej swětowej wójnje wožiwjenje móžne njebě, to poradźi so hakle po znowazjednoćenju Němskeje. 27. decembra 1993 bu w Hórkach Serbski Sokoł znowa załoženy. Někotre přičiny dołheho přihota w slědowacym podam.

Nastork z Čěskeje

16. februara 1862 bu w Praze prěnja jednota Sokoła w Čěskej załožena: W přitomnosći 75 wosobow bu dr. Jindřich Fügner za starostu wuzwoleny, Miroslav Tyrš za městostarostu. Pod hesłom »Tužme se!« (Krućmy so!) dźěše wo to, w času narodneho wozrodźenja ćělne a duchowne mocy młodych ludźi rozwiwać, złožujo so na hesło starych Grjekow »W strowym ćěle strowy duch«. W meji 1862 přewza Miroslav Tyrš načolnistwo jednoty, kotraž nošeše oficialnje mjeno »Sokol – Pražská tělocvičná jednota«. W běhu lěta nastachu w dalšich dźewjeć čěskich městach jednoty Sokoła. Miroslav Tyrš spisa w lěće 1870 wuznamny program »Náš úkol, směr a cíl« (Naš nadawk, směr a zaměr), kotryž bu potom lěto pozdźišo jako zawodny nastawk w prěnim čisle časopisa »Sokol« wozjewjeny. Sokołska myslička rozšěri so po čěskim nastorku tež w druhich słowjanskich ludach – najprjedy w lěće 1863 w Słowjenskej. Prěni hłós k nastaću sokołskich jednotow tež pola nas w Serbach pochadźa z lěta 1882, jako přewjedźe so prěni zlět čěskeho Sokoła w Praze. Zarjadowanje dožiwi serbski student Jan Ćěsla. Bě wot wobsaha zarjadowanja tak zahorjeny, zo wozjewi w časopisu Łužica namjet, »tež tajke towarstwo zawjesć, zo snadź bychu klětu tež serbske młode Sokoły wulětowałe a serbsku rěč a narodnosć mjez sobu hajiłe a posylniłe».1 (W Nowych Boranecach w lěće 1840 rodźeny Jan Ćěsla studowaše pozdźišo w Praze a skutkowaše wot 1871 jako lěkar w Neveklovje blisko stolicy. Tam zemrě w lěće 1915.)

Prócowanja Jana Bjedricha Tešnarja wo zjawnu prezencu delnjo­serbšćiny

 

Njedźelu, 28. oktobra 1860, poswjećichu w Chmjelowje pola Choćebuza nowe šulske twarjenje. Jeho wosebitosć bě, zo bě nad zachodom připrawjeny serbski napis, wuwjedźeny w tehdyšim frakturnym pismje: »Dajſcho tym Żiſchetkam ku Mn˙o pſchiſch a n˙ehoborajſcho˙ jim, pſchėto takich jo to Kralejſtwo Boże. Markus 10,14.« Wo natwarje noweje šule a wo poswjećenskim zarjadowanju Bramborski Serski Casnik 21. nowembra nadrobnje rozprawješe:

Dokelž bě jich dotalna šula přemała a dodźeržana, běchu Chmjelowčenjo w lěće 1857 twar noweho šulskeho doma wobzamknyli. Na to kupi gmejna kóžde lěto něšto drjewa a kamjenjow, zo by financielnu ćežu rozdźěliła. Nalěto 1860 stary šulski dom srjedź wsy wottorhachu a nowy murjowany twarić započachu. Hdyž bě nazymu »nowa, rědna, pyšna šula« dotwarjena, ju na 21. njedźeli po swjatej Trojicy, potajkim 28. oktobra, poswjećichu. Na swjatočnosć zeńdźechu so wjesnjenjo we wupyšenej šuli. Po zhromadnym kěrlušu měješe niši farar Choćebuskeje serbskeje wosady Jan Bjedrich Tešnaŕ prědowanje wo 103. psalmje, w kotrymž so Bohu za dokónčeny twar dźakowaše a wo žohnowanje za dźěło wučerja prošeše. Staršich napominaše, dźěći nic wot wučby wotdźeržować, ale je swěru do šule słać. Tež měli sej wučerja wažić a jeho podpěrować, dokelž je jeho dźěło »na roli tych hutšobow« hišće ćeše a sprócniwiše hač dźěło bura na polu. Napominanje indirektnje pokaza, z kotrymi ćežemi mějachu so wučerjo na serbskich wsach tehdy bědźić. Po požohnowanju twara přepoda Tešnaŕ najlěpšim šulerjam – třom hólcam a třom holcam – serbske knihi. Najlěpšej dóstaštaj Nowy testament, tamni štyrjo pak knižku »Pojż k’Jeſußu!«. Po tym zo běchu šulske dźěći pod nawodom wučerja Hänicke kěrluš zanjesli, so swjatočnosć ze zhromadnym kěrlušom skónči.

W etnologiskim wuwiću pisanja je městno jednanja prěnjeho pólneho slědźenja wažny měznik, kotryž so w předmjeće nimoměry rady mystifikowaše a nadal mystifikuje. Zo bych we wobrazach profesije wostał: Mamy před sobu iniciaciski ritus. K prěnjemu razej poda so slědźacy subjekt won do »pola«, zo by wupruwował, što je wot profesorow na uniwersiće nawuknył. Bjez kóždeje wěstoty ma nětko wonka (potajkim w dźiwiznje) wobstać. Hakle nětko so woprawdźe wopokaza, hač běše wjacore lěta trajacy studij snano podarmo. Zakładna dźěławosć etnologije je slědźerska praksa, na kotruž móžeš so teoretisce a z njewohroženosće biblioteki jenož na njedosahace wašnje přihotować a za kotruž njejsu někotre probowe slědźenja we wobłuku seminara žadyn woprawdźity chutny pad. Wobsteju »tam wonka« pola »nich«? A jako kajki so nawróću?

Na tutym městnje njech to z mystifikaciju dosaha, wotpowědna literatura a cyły wotběh a jeho teoretiski nadtwar kritiskich dekonstruowacych analyzow pjelni cyłe polcy. Mój měznik w horjeka wopisanym zmysle je Klětnjanska gmejna. Tu mějach napjate wjeselo w jara suchim lěću a nazymu 2003 (Tute měsacy běchu wróćo zhladujo najskerje hižo posoły přez klimowu změnu wusušaceje so Łužicy.) k prěnjemu razej swoje powołanje we wšej hłubokosći w swójskej zamołwitosći wukonjeć. Z toho nasta moje magisterske dźěło w předmjeće europska etnologija a pozdźišo 2008 ćeńka knižka z titulom »›Wir bleiben in Klitten‹. Zur Gegenwart in einem ostdeutschen Dorf.«

Što su wuměnjenja a wuslědki serbskeho stawiznopisa w druhej połojcy 20. lětstotka? Mały rjad přinoškow zaběra so z nastaćom štyrizwjazkowych »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šěršim zmysle. Chcemy nowe slědźenske wu­slědki předstajić a zdobom přeprošujemy ke kritiskej debaće wo zakładach načasneje serbskeje kultury.

Kak spušćomny je naš stawiznopis? Z tutym prašenjom njezaběraja so jenož historikarjo, ale tež cyły rjad powšitkownje stawiznisce zajimowanych čitarjow a čitarkow. Při tym njeje spušćomnosć žadyn kriterij, kotryž by so lochko zrozumił abo zapřimnył. Proste zwěsćenje lětoličbow a rozprawow kaž tež dodźerženje chronologiskich wotběhow njezamóžetej tutomu kriterijej dospołnje wotpowědować. Skerje sej studij stawizniskich žórłow a pojednanjow tež kritiske rozestajenje z pozadkom nastaća spisow žada, tak zo so wotpowědne wliwy knježacych towaršnostnych poměrow a ideologiskich konceptow při hódnoćenju wobkedźbuja. Sćěhowacy přinošk ma tole na přikładźe z prěnjeho zwjazka »Stawizny Serbow« demonstrować. Jedna so wo naratiw »Serbow dobyća«, kotryž powěda wo dobyćerskim boju serbskich kmjenow přećiwo Němcam w srjedźowěku. Dwě ludowej episkej pěsni – hornjoserbska »Serbja so do Němcow hotowachu« a delnjoserbska »Naše gólcy z wójny jědu« – měještej jako swědstwje fungować. Jan Rawp hódnoćeše jej jako »reminiscency z časa politiskeje njewotwisnosće«.1 Z ilustraciju tutoho časa sta so pjerorysowanka Měrćina Nowaka-Njechorńskeho »Naši hólcy z wójny jědu« (wokoło 1926), kotraž pokaza dobyćerskeho pana na konju, kotremuž wobrónjeni wojacy sćěhuja. Woni stuleneho jateho w putach ze sobu wjedu.

Pod zapřijećom španiska gripa rozumi so pandemija influency, kotraž so w třoch žołmach po cyłym swěće z powyšenej ratu letality jewi. Pomjenowanje španiska gripa złožuje so na wubuch chorosće w Madridźe w pózdnjej meji 1918. Dźensa so z toho wuchadźa, zo pochadźeše tuta influenca prěnjotnje z USA. W Němskej wužiwaštej so za to pomjenowani »Flandern-Fieber« abo »Blitzkatarrh«, jendźelsce pak husto »three-day-fever« abo »purple death«, dokelž so koža potrjechenych pobrachowaceho kislika dla husto ćmowomódrje barbi. Prěnja žołma chorosće jewješe so w nalěću 1918 a w juniju so w němskich časopisach z wjerškom prěnjeje žołmy wo tym pisaše. Druha žołma w nazymje samsneho lěta bě po zdaću hórša, hladajo na ličbu smjertnych woporow. Za Němsku trochowaše so, zo dwaj wot třoch wobydlerjow schorještaj. Hladajo na smjertne wopory njebě třeća žołma, kotraž wubuchny w februarje lěta 1919 we Wulkej Britaniskej, tak sylna. Wona rozpřestrě so w meji do druhich krajow, doniž njezachadźeše 1920 w Americe a Europje.

Jara wysoke mnóstwa smjertnych woporow w relatiwnych ličbach, přirunujo ze zapadnymi krajemi, žadaše sej španiska gripa w južnych krajach a kolonijach. Dohromady sta so 50 do 100 milionow ludźi z woporom pandemije, wjac hač direktnje přez Prěnju swětowu wójnu.1 Spěšnosć wupřestrěća gripy zwisowaše z wutworjenjom swět přesahowaceje transportoweje a komunikaciskeje syće za zastaranje frontow w Europje za čas wójny2.