Prěni nam dotal znaty serbski napis na materielnym objekće steji na wazy Jana Gelanskeho z Hodźija a pochadźa z lěta 1735. W dalšich lětdźesatkach sćěhowachu serbske napisy předewšěm na narownych pomnikach, ale tež na zjawnych twarjenjach a w priwatnym wobłuku.1 W běhu 19. lětstotka jewja so serbske napisy w přiběracej měrje tež we wuhotowanju cyrkwjow w katolskich kaž ewangelskich wosadach Hornjeje Łužicy. Při tym zapřijachu so tež zwony na cyrkwinskich wěžach, kiž běchu w předchadźacych lětstotkach pak z łaćonskimi pak z němskimi tekstami wuhotowane. Po rjedźe jich nastaća maja so w přinošku najstarše zwony ze serbskimi napisami předstajić.

Dźensniši srjedźny zwón na wěži cyrkwje w Budyšinku pochadźa z lěta 1846 a je najstarši zdźeržany zwón ze serbskim napisom. Nimo němskeho teksta steji na jednym boku bibliske hrono a na tamnym rymowana štučka w serbskej rěči. Foto: Andreas Sureck

Zwón w Radworju z lěta 1835

Dalokož dotal znate, bě Radworska wosada prěnja, kiž wobsedźeše zwón ze serbskim napisom. Jednaše so wo mały z dohromady třoch zwonow tehdyšeje farskeje cyrkwje při nawsy, kotrejež wołtarnišćo dźensa jako sakralny muzej słuži. Na jeje wěži bě so 18. apryla 1835 srjedźny zwón puknył, na čož da jón wosada hromadźe z małym zwonom do zwonylijernje Friedricha Gruhla w Małym Wjelkowje, hdźež buštej wobaj za 196 tolerjow nowej latej. Na srjedźnym zwonje stejachu nimo lětoličby 1835 mjena kolatora, biskopa, fararja a wučerja. Mały zwón pak bu ze štučkomaj w němskej a serbskej rěči, kóžda po štyrjoch linkach, wuhotowany. Swjatočne poswjećenje noweju zwonow wotmě so 7. februara 1836 w Radworju.

Před 150 lětami prěnje serbske wopomnišćo za padnjenych poswjećene

W lěće 1869 dósta Njeswačanska cyrkej wopomnišćo za sydom wosadnych, kiž běchu w Prusko-awstriskej wójnje lěta 1866 padnyli. Ze złotym ramikom wobrubjenu owalnu pomjatnu taflu připrawichu napřećo klětce pódla wjelb nošaceho połstołpa na sewjernym boku cyrkwineje łódźe, hdźež bě za prědarja kaž za kemšerjow derje widźeć. Ramik bě horjeka z plastisce wusahowacymi chorhojemi a dalšimi wojerskimi emblemami debjeny. Na tafli steješe w bronzobarbnych pismikach serbski napis w frakturnym pismje: »Mjena / tych ßamych wojakow ſ njeswacžilskeje woßady, kotſiž ßu w wojni lěta 1866 ßwoju ßmjercź namakali: / 1) Jan Huſchmann ſ Bohowa. / 2) Pětr Libſcha ſ Dobroſchez. / 3) Jan August Hummel ſ Nowych Bóſchiz. / 4) Jan Glauſch ſ Małeho Pſchěſdrjenja. / 5) Handrij Schuza ſe Sarycža. / 6) Jakub Miſchnaŕ ſ Banez. / 7) Jan Bohuwěr Wenzel ſ Noweho Łuſcža.« Prawdźepodobnje bě přepodaće wopomnišća ze swjatočnym wotkryćom a spominanjom na padnjenych zwjazane, wo čimž pak powěsće njepředleža. Wotměł bě so podawk w lěću abo nalěću 1869, wšako w nowinskej rozprawje ze septembra rěka, zo bě to »hižom před wjacorymi njedźelemi«.1

Zapozdźena dóńdźe z Texasa powěsć do Łužicy, zo je 21. julija 2018 we Winchesteru blisko Serbina w starobje 89 lět zemrěł germanist dr. Joseph Wilson. Rodźeny 11. oktobra 1928 w Houstonje studowaše na Rice University w ródnym měsće němčinu, šwedšćinu kaž tež starogermaniske rěče a literaturu. Studij pokročowaše w Stockholmje. Po promociji na Stanford University w Kaliforniskej wučeše wot lěta 1954 do 1998 na Rice University w Houstonje rěče. K jeho wědomostnym publikacijam słušeja studije wo němskej a starogermaniskich rěčach a wo texaskej němčinje.

Joseph Wilson 1992 w swojej dźěłarni na Rice University Foto: Trudla MalinkowaZe Serbami w Texasu zezna so Joseph Wilson přez mandźelsku Adele Herbrich, kotraž bě jako potomnica serbskich wupućowarjow na farmje we Winchesteru pola Serbina wotrostła. Zajimujo so za rěč a stawizny małeho słowjanskeho luda přiswoji sej wón zakłady serbšćiny. W 1980tych lětach započa wo serbskich předmjetach slědźić a publikować. Tak spisa nastawk wo serbskimaj narownymaj kamjenjomaj w Serbinje a Starej Wardźe. Do »Dictionary of the Middle Ages«, wudateho 1982 w New Yorku, přinošowaše hesło »Wends«. Sćěhowachu dalše nastawki, mjez druhim wo dźenikomaj, kotrejž běštaj farar Jan Kilian a August Haak 1854 za čas swojeho přejězda přez Atlantik na płachtaku »Ben Nevis« pisałoj. W studiji »Wendish to German to English« z lěta 1988 rozłoži dwójnu asimilaciju, kotruž běchu Serbja w Texasu přešli. Zwěsći, zo bě so w Serbinskej cyrkwi pozdźišo hač we wokolnych němskich sydlišćach jendźelšćina z hłownej rěču stała, štož pohnu jeho k zwěsćenju, zo bě Serbin »najbóle němske město w Texasu«. 1996 wopisowaše w Rozhledźe »Dźensniše žiwjenje potomnikow Serbow w Texasu«.

Wjele lět wěnowaše so přełožowanju Serbinskich cyrkwinskich knihow. Z wědomostnej dokładnosću přenjese rukopisne němske zapiski fararjow Jana a Hermana Kiliana wo křćeńcy, konfirmaciji, zmandźelenju a smjerći wosadnych do jendźelšćiny. Křćenske a konfirmaciske registry wuda Serbinska wosada jako knihi, kotrež słuža dźensa zajimcam jako zakład za swójske slědźenja. Dale přełoži žiwjenjoběhi zemrětych wosadnych, kotrež bě Jan Kilian w prěnich lětach serbsce napisał a k wopomnjeću na kemšach přednjesł. Pokazki z nich bě Joseph Wilson 2004 w Rozhledźe wozjewił.