Po lětdźesatkach intensiwneje, produktiwneje, rozpaleneje a pozbudźowaceje zaběry ze serbskej literaturu a kulturu, po mnohich wotpowědnych wozjewjenjach – naposledk kedźbyhódna studija wo basniku Kiće Lorencu – wěnuje Regensburgski slawist Walter Koschmal dalšu monografiju načasnemu wuwiću poezije, z tym zo přepytuje poetiku metamorfozy jako dominantu w tworjenju basnicy Róže Domašcyneje.

Walter Koschmal,  Poetik der Metamorphose. Zu den Gedichten von Róža Domašcyna, Budyšin 2021, 276 str.W tutej wusahowacej studiji zapřija wón najwšelakoriše teoretiske poćahi k modernemu basnjenju a kulturje, wot Paula Valéryja hač ke Kazimirej Malevičej, wot Vladimira Proppa hač ke Christianej Metzej, wot Johanna Wolfganga von Goetheho hač k Diani Hickec, wot Jurja Tynjanova hač ke Christianej Pruničej. A to jara naročnje, ale tež čitajomnje, a hdyž so zmužiće do lektury knihi podaš, na jara pozbudźace a spomóžne wašnje. Studija njeje jenož analyza zakładnych rysow poetiskeje twórby wulkeje basnicy, ale tež časowje rozrjadowany a na so natwarjacy zawod do jeje basniskeho tworjenja a skutkowanja. Napjate wotkrywanje a sćěhowanje argumentatiwnych linijow awtora ličitej k najdrohotnišim přiznamjenjam tuteje studije.

Koschmal pokazuje, zo nasta poetika Róže Domašcyneje jako reakcija na wužadanja so měnjacych časow druheje połojcy 20. a prěnich lětdźesatkow 21. lětstotka, w regionalnym kaž tež globalnym wobłuku. A mjeztym zo někotři a někotre basnicy (jako přikład Marja Krawcec) swoje poetiske twórby skerje statisce w zmysle etniskeje a rěčneje muzealizacije, redukcije a wotmjezowanja wuhotowachu, druzy wšak (jako přikład Kito Lorenc) wažnosć skerje na integraciju lyriki předchadnikow a předchadnicow kładźechu a swoje basnjenje na semantisku a ideologisku referencu zwonka kóždeježkuli rěčneje a etniskeje ekskluzije a izolacije złožowachu, zwaži so Róža Domašcyna na postupne wotewrjenje a rozšěrjenje swojeho poetiskeho wuraza ke komunikatiwnej, eksperimentalnej, hranicy rěčow a etniskeho wuraza přesahowacej a na powšitkowne čłowjeske dimensije wusměrjeneje lyriki, kotraž swoje towaršnostnokritiske a teoretiske wuskušowanja zrědka jednozmyslnje a direktnje kritisce, ale skerje imanentnje estetisce posrědkuje.

»…na kóncu módry dym.« Heinrich Heine – Z třoch dźělow zestajena zběrka prozy a esejow »Stop a stup« Měrany Cušcyneje započina so z rjadom powědančkow, kiž su tematisce a poetisce jara mnohostronske, ale přeco hłuboko we wšědnym dnju zakótwjene.

Měrana Cušcyna, Stop a stup. Powědki, miniatury, eseje, titulna ilustracija Iris Brankačkowa, Budyšin 2021, 152 s., kruta wjazba ze škitnej wobalkuKrótke, jadriwe sady, napjate wašnje powědanja, jara čućiwe přibliženje figuram, něžnje napředźene charakterizowanje figurow a jich poćahow, woznam druhich ludźi za nas a kak wažnej stej stabilny wšědny dźeń a stabilna wokolina, su prěnje zaćišće, kiž napadnu na spočatku lektury. Zetkamy figury (Danielu ze »Zawostajenstwo«), kiž so swojim nostalgiskim začućam a dopomnjenkam podawaja: Wulkotne wobrazy serbskeho dźěćatstwa w NDR, nadrobnosće, kiž běchu tak wjele biografijow wučinili, fota wubudźeja přeco dalše dopomnjenki na nana a wuja, na mać, na swjedźenje. A přeco zaso njewočakowany wobrot. Tu je tež pytanje za uniwersalnej spiritualnosću (»Jandźelina«), za zwjazanjom z njeznatymi, bójskimi mocami, kiž w nas skutkuja, něžne, dokładne wopisowanje a hłuboke dohlady do psychi, nadal hłuboko zanurjeneje do wšědneho dnja ludźi, z wjele zrozumjenjom za wšitke jich słabosće a sylnosće. Njehladajo skerje nabožneho zakładneho tona a z tym relatiwnje wuskeho ideologiskeho a wozjewjensko-techniskeho ramika poradźi so Měranje Cušcynej w jeje powědančkach (»Hodowny štom«, »Drohotny dar«, »Zhubjeny syn«), tute wobmjezowanje přez efektowe pointy přewinyć, so powučacemu patosej a pobožnej sentimentalnosći wuhibnyć. Připódla prajene by Měrana Cušcyna jedna z mało awtorkow była, wot kotrejež móžemy wuknyć, kak hodźi so spiritualnosć skutkownje předstajić a z lochkej ironiju a přichilnosću łamać.

Powědki »W Hodźanach«, »Nohaty wosušk«, »Dr. Frido Fumlofak« su duchapołne, žortne, z wjele rěčnymi hrami a rěčnymi žortami, stilistisce jednotne, bajkojte, hrajkaja sej z předsudkami a klišejemi, za kóždym róžkom łaka žortne zwjertnjenje. W powědkach Měrany Cušcyneje njeskuzła so hłuboka dramatika a tragika, w tym zmysle je wona přeco po swójskich rěčnych a poetiskich pućach kročiła. Tež multiperspektiwisce so jednanske nitki pletu (»Židźana nitka«). Dźe wo njewšědnu rozžahłosć, wo wobraz dźensnišeho indiwidualizma a samo woleneje samoty, wo falowacu komunikaciju, strach před bliskosću, ale tež wo strach, zo so žona tebje zmocuje, će šlapnje.

 

»Přewjele ze swojich wunamakankow a wudobyćow přeradźić,

je jedne a to same, kaž so wupłodow swojeje wunamakarskeje

bohatosće wzdać.«Filippo Brunelleschi (1377–1446)

Blaki

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

Njemóžeš rjec, zo njejsym ći swěrny był. Běch ći přeco swěrny a to tež nětko­ hišće sym. A hdyž tak wupada, jako bych so přećiwo tebi pozběhnył, potom je to jenož zwjeršny, naiwny wid ludźi, kotřiž wo naju poćahu žane zdaće nimaja. Přezměru horliwa konkluzija diletantow. Nichtó njemóže so pře­ćiwo tebi zběhać. Tež hdyž cuze polo woramy, hdyž će přeradźimy, wostanjemy ći wěčnje swěrni, přetož sy přeco něhdźe w pozadku. Naju poměr­ njehodźi so prosće tak wupowědźić. Sy mje rjemjesło nawučiła, ­sy mje do potajnstwow wuměłstwa zawjedła. Sy lětdźesatki dołho moja jenič­ka wučerka była. Moja jenička knjeni. Přetož sym dobrowólnje swoju pozdatnu swobodu z twojej kašćikatej syću zaměnił. Sym swět lětdźesatki dołho jenož přez twojej woči widźał, njebě za mnje hinašeje perspektiwy hač twojeje. A běchmoj wuběrny team. Wědźach, zo mje ženje sedźo njewo­stajiš. Hdźežkuli tež běch – na twarje, w lěsu, na polu, w zahrodźe, w mojim ateljeju – ty sy přeco při mni była.

Najnowša a we wjacorym zmysle hybridna – nic jenož serbska a němska – basniska zběrka Róže Domašcyneje wobsteji ze štyrjoch cyklusow. W prěnim předeklinuje so bliskosć k tekstej a k słowu. W druhim cyklusu steji pod titlom »Bězman blawka blisko« towaršnostna kritika w srjedźišću. W třećim, zaso w titulu »Tajka a wonajki« narěznjenym, wjerći so něštožkuli kołowokoło čłowjeskich a lubosćinskich poćahow, a w štwórtym dźe wo přirodu a wuměłstwo a tež wo jich płódnu wzajomnosć. Hižo moće, kotrejž wobrubitej tute štyri cyklusy – »Identita je dźělenje wot swěta«, kaž pisa čěski spisowaćel Petr Pazdera Payne, a »Woprawdźitosć je přeměnjenje, wobstajnosć je jebanstwo« (110) štož praješe Lao Tse – pokazatej na poetiku fluidneho, wjacewoznamowosće a opalizowanja.

Róža Domašcyna, W času zeza časa, Budyšin: LND 2019, 116 str.

Je bytostne ze słowa, kiž steji na spočatku, wurosć a z njeho něšto rozplesć. Je wažne, to najnuzniše wuchować a na swoju wušnosć wotklepać. Hižo tu pokazuje so rozdźěl mocy mjez »ja«, kiž pyta swoju identitu w rěči a w swěće, a »my«, kiž sej mysli, zo je sylniše, a rozkazuje. A tutón bój wo móc nas při čitanju tutych kedźbyhódnych cyklusow při kóždej kročeli přewodźuje. Metafry přirody, kiž su nimale do kóždeho teksta zatkane, su spočatnje skerje wjesne (sym z něhdyšich wjeskow přišła, 8). W škiće popow schadźeja złóžki, kiž po spodobanju zeschadźeja abo mutěruja, pokazowaki rozpaduja a w čerstwym sněhu a na běłym łopjenu so nowe puće wuteptuja, nastawa nowe basnistwo. To je alchemija basnicy. Přiroda jako zakład, přikład a wučbna mišterka na jednym a metamorfoza jako logos, jako tworjaca móc cyłeho uniwersuma na tamnym boku su zasadne principy tuteje poetiki a basniskeje filozofije.

Jěwa-Marja Čornakec: Łójerjo sonow, Budyšin: LND, 2018, 174 str., kruta wjazba, 978-3-7420-2464-0, 14,90 €, e-book: 978-3-7420-2510-4, 9,99 €Wjeselu so, zo předleži z knihu »Łójerjo sonow« Jěwy-Marje Čornakec serbski fantastiski roman, zrała proza z kopicu nastorkow k rozmyslowanju. Móžemy ju wobsahowje do třoch wulkich dźělow rozrjadować. W spočatnym zazběhu hač do strony 45 zeznajemy nimale wšitkich, zdźěla jenož šablonojće charakterizowanych młodostnych rjekow. Prěni je Janik, kotryž bydli pola maćerje a jeje noweho muža Kurta, a kotryž pyta swojeho zemrěteho nana, kiž so jemu w sonach jewi. Wón nochce so wočakowanjam Kurta a hospodarskim nuznosćam podrjadować a so z bankowym přistajenym stać. Dale Nina, kotraž přińdźe do dźesateho lětnika a ma so za přichodne powołanje rozsudźić, štož jej w jeje njewěstosći ćežko padnje. Wona měni, zo je přetołsta, hłupikojta, njedosahaca a zo njeje lubozna dosć. Je pak so do Romana zalubowała, kotryž leži runje přehnateho pića dla w komje a kotrehož chce wubudźić. Nina wadźi so ze swojej maćerju, Roman pak ze swojim nanom, bjezdźěłnym a agresiwnym alkoholikarjom. Rjany Roman je potajnostny, dobry sportowc a hraje přerady kompjuterowe hry. Potom je tu hišće Ria, nowa šulerka a Ninina susodka w rjadowni. Tež jeje swójba je skóncowana, bratr Lukaš je sej žiwjenje wzał, dokelž běštaj staršej pječa překrutej. Ria sama je hižo skrućena přez dožiwjenje na proze k smjerći a z toho časa ma jasne sony. Z tym je hižo koryfeja w kóždej ezoteriskej technice, wot kotrychž so w romanje ani jedna njewuwostaja. Nimo toho stej tu hišće žadławišej holcy Tanja a Franciska, prěnja je so tohorunja do Romana zahladała, mjeztym zo je Franciska z Normanom něšto započała. Jewitej so stajnje zhromadnje a stej runje tak kaž Nikolaj a Norman po charakteru słabšo woswětlenej a wostanjetej jako pomocny personal skerje šematiskej.

Druhi dźěl romana (strony 46 do 123) započina so po feće ze zaso wotućenym Romanom a kónči ze spočatkom wot Mastera wuwiteje kompjuteroweje hry. Ćěło dobyćerja budźe Master, wulkomišter kybernetiskeje čorneje magije, ze swojim wěčnym sćinowym žiwjenjom wobsadźić. A tak podadźa so Nikolaj, Nina a Janik na seminar wo technice jasneho sonjenja, kotryž nawjeduje Master. Njewočakowano dóstawaja woni magiski medikament Oneironauticum, kiž je pječa w testowej fazy, a přińdu tak do raja sonow. Jich astralne ćěło šeri dale po hajnkowni, w kotrymž so seminar wotměwa. Kedźbliwiša Nina, kiž dwěluje wote wšeho spočatka na dobrych wotpohladach Mastera, wozmje na zbožo jenož jednu tabletu, mjeztym zo so Nikolaj a Janik z cyłej dozu dopujetaj, zo byštaj tež prawje hłuboke dožiwjenje měłoj. Bohužel wot spočatka sem jako žadławc stilizowany Master (akronym mjena Markus Sterlinski) něšto wo symbolice ličby dwanaće bledźi a wo tym, zo je wšitko jenož són. Spěšnje zapřimnje Janik, zo je hajnkownja poprawom Čorny młyn a zo je Master poprawom ... Haj, štó? Cyle prawje! Čorny młynk. Janik rěka Janik Šajatović, ma módru krej Krabatec dynastije. Napjate kapitle sćěhuja. Namaka Janik swojeho nana? Budźe so wón z rukow Čorneho młynka wuswobodźić móc?